اليقين باختصاص مولانا عليّ عليه السلام بإمرة المؤمنين‏

نام كتاب: اليقين باختصاص مولانا عليّ عليه السلام بإمرة المؤمنين‏
نويسنده: ابن طاووس، على بن موسى‏
تاريخ وفات مؤلف: 664 ق‏
محقق / مصحح: انصارى زنجانى خوئينى، اسماعيل‏
موضوع: مناقب‏
زبان: عربى‏
تعداد جلد: 1
ناشر: دار الكتاب‏
مكان چاپ: ايران؛ قم‏
سال چاپ: 1413 ق‏
نوبت چاپ: اول‏

اليقين باختصاص مولانا علي (علیه السلام) بإمرة المؤمنين‏
معرفى اجمالى‏

«اليقين باختصاص مولانا علي (علیه السلام) بإمرة المؤمنين» از آثار سيد على بن طاووس( م 664) است.

موضوع‏

موضوع اين كتاب رواياتى است در اين باره كه پيامبر لقب «امير المؤمنين» را به على (علیه السلام)داده و اين لقب اختصاص آن حضرت دارد. پيش از او نيز ابن غضائرى( م 411) كتابى با نام التسليم على أمير المؤمنين (علیه السلام) بإمرة المؤمنين داشته است.

انگيزه نگارش‏

گويا تأليف اين كتاب ناظر به سخن كسانى چون ابن ابى الحديد بوده كه در جلد اول( ص 13) از شرح نهج البلاغه ضمن اشاره به اين موضوع مى‏ گويد:«شيعه گمان مى ‏كنند على (عليه‏ السلام) در زمان پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) به لقب «امير المؤمنين» خطاب شده و همه مهاجرين و انصار او را به اين لقب خطاب كرده ‏اند اما اين در اخبار محدثان ثابت نشده است».

محتوا

كتاب اليقين داراى مقدمه‏ اى مفصل و يك خاتمه و سه بخش با عنوان قسم است. مؤلف در مقدمه فهرست 220 فصل كتاب را آورده و سپس در طى سه قسمت با عناوين زير به بيان روايات پرداخته است:
قسم اول، احاديثى كه بيان مى‏ كند على بن ابى طالب (علیه السلام) به نام «اميرالمؤمنين» خوانده مى ‏شد( شامل 177 باب)؛ قسم دوم احاديثى كه ناميدن آن حضرت به امام المتقين را اثبات مى ‏كند( شامل 24 باب)؛ قسم سوم، احاديثى كه لقب «يعسوب الدين» را براى آن حضرت (علیه السلام) اثبات كرده است( در 19 باب). به گفته خود سيد در كتاب التحصين، مجموع رواياتش در كتاب اليقين از 300 گذشته است.

منابع‏

سعى مؤلف در اين كتاب بر استفاده و استدلال از منابع اهل سنت بوده است. برخى از اين منابع عبارتند از: مناقب ابن‏ مردويه، مناقب خوارزمى، تاريخ بغداد، كتب ابن عقده، كتاب المعرفه ثقفى، كتاب المعرفه رواجنى، حلية الاولياء از ابونعيم اصفهانى و بسيارى از منابع ديگرى كه بخشى از آنها اكنون موجود نيست، مانند كتاب مناقب كه آن را تأليف محمد بن جرير طبرى صاحب تاريخ مى‏ داند. در مجموع كثرت منابع وى و دستيابى او به كتبى كه امروزه در دست نيست، داراى اهميت و قابل توجه است. چنانكه بيان سلسله اسناد، اعتبار كتاب را بيشتر مى‏ كند.
ابن طاووس دو اثر ديگر در تكميل يا استدراك كتاب اليقين تأليف كرده است: الأنوار الباهرة و التحصين فى اسرار ما زاد على كتاب اليقين. كه در التحصين منقولات سيد از كتب شيعه بسيار است. كتاب اليقين همراه با كتاب التحصين در يك مجلد چاپ شده است.

سيد ابن طاووس‏
ولادت‏

سيد رضى الدين، على بن موسى بن جعفر بن طاووس، از نوادگان امام حسن مجتبى (علیه السلام) و امام سجاد (علیه السلام) در روز 15 محرم سال 589 هجرى در شهر حله به دنيا آمد.

خاندان آل طاووس‏

جد هفتم ايشان، محمد بن اسحاق، كه به خاطر زيبايى و ملاحتش به طاووس مشهور شده بود از سادات بزرگوار مدينه محسوب مى‏ شد.
پدر او، موسى بن جعفر نيز، از روات بزرگ حديث است كه روايات خود را در اوراقى نوشته بود و بعد از او فرزندش آنها را جمع آورى نموده و با نام «فرقة الناظر و بهجة الخاطر مما رواه والدي موسى بن جعفر» آن را منتشر نمود.
مادر او نيز دختر ورام بن ابى فراس، از بزرگان علماى اماميه بود. مادر پدرش نيز نوه شيخ طوسى مى ‏باشد و به همين خاطر سيد گاهى مى ‏گويد:« جدي ورام بن أبي فراس» و گاهى مى‏ گويد:«جدي الشيخ الطوسي».
برادرها و برادرزاده‏ ها و فرزندان او نيز از علماى بزرگوار شيعه بوده ‏اند.

تحصيلات‏

ابتداى تحصيلات سيد ابن طاووس در شهر حله بود كه از محضر پدر و جد خود، ورام بن ابى فراس علوم مقدماتى را آموخت.
سيد با دركى قوى و هوشى سرشار قدم در راه علم نهاد و در اندك زمانى از تمام هم شاگردي هاى خود سبقت گرفت. وى در كشف المحجة مى‏ گويد:
«وقتى من وارد كلاس شدم آنچه را ديگران در طول چند سال آموخته بودند، در يك سال آموختم و از آنان پيشى گرفتم.» او مدت دو سال و نيم به تحصيل فقه پرداخت و پس از آن خود را از استاد بى ‏نياز ديد و بقيه كتب فقهى عصر خويش را به تنهايى مطالعه نمود.

شخصيت اجتماعى‏

سيد ابن طاووس در بين علما و مردم زمان خويش از احترام خاصى برخوردار بود. او علاوه بر اينكه فقيهى نام آور بود اديبى گرانقدر و شاعرى توانا شمرده مى‏ شد، گرچه شهرت اصلى او در زهد و تقوى و عرفان اوست و اكثر تأليفات او در موضوع ادعيه و زيارات مى ‏باشد.
سيد كتابخانه بزرگ و بى ‏نظيرى داشت كه از جدش به ارث برده بود و او به گفته خودش تمام آن كتابها را مطالعه كرده يا درس گرفته بود.

سفرهاى علمى‏

ابن طاووس كه از محضر اساتيد حله استفاده كافى و لازم را برده بود براى استفاده از علماى ديگر شهرها عزم سفر نمود.
او ابتدا به كاظمين رفت. پس از مدتى ازدواج نمود و ساكن بغداد شد. مدت 15 سال در شهر بغداد به تربيت شاگردان و تدريس علوم مختلف پرداخت. ورود سيد به بغداد سال 625 هجرى بوده است.
سيد كه تحت فشار دولت عباسى براى پذيرش پستهاى حكومتى قرار گرفته بود از بغداد به حله، زادگاه خويش، مراجعت كرد.
رضى الدين مدت سه سال نيز در جوار امام هشتم ‏(علیه السلام) به سر برد. سپس به نجف و كربلا هجرت كرده و در هر كدام حدود 3 سال مقيم شد. در اين زمان علاوه بر تربيت شاگردان و تدريس علوم مختلف، همّت اصلى خويش را بر سير و سلوك و كسب معنويات قرار داد.
در زمان اقامت در كربلا كتاب شريف «كشف المحجة» را به عنوان وصيتى براى فرزندانش كه در آن زمان كودك بودند نوشت.
آخرين سفر ابن طاووس در سال 652 هجرى به بغداد بود. وى در بغداد منصب نقابت را پذيرفت و تا پايان عمر خويش در همانجا سكنى گزيد. زماني كه مغولها به بغداد حمله كرده و آن را اشغال نمودند، سيد نيز در بغداد بود.

نقابت سادات‏

در دوران اقامت ابن طاووس در بغداد از سوى خليفه عباسى، المستنصر، پيشنهادهايى مانند وزارت، سفارت و... به او شد؛ اما سيد هيچيك را نپذيرفت و استدلالش براى خليفه چنين بود كه:« اگر من طبق مصلحت شما عمل كنم رابطه خويش را با خداوند قطع مى ‏نمايم و اگر طبق اوامر الهى و عدل و انصاف حركت كنم خاندان تو و بقيه وزرا و سفرا و فرماندهان تو آن را تحمل نخواهند كرد و چنين خواهند گفت كه على بن طاووس با اين رويه مى‏ خواهد بگويد اگر حكومت به ما برسد اينچنين عمل مى ‏كنيم و اين روشى است بر خلاف سيره حكمرانان قبل از تو و مردود دانستن حكومتهاى آنهاست.» سيد در سال 661 هجرى نقابت علويان را پذيرفت. نقيب بزرگترين شخصيت علمى و دينى سادات بود كه كليه امور مربوط به سادات را عهده ‏دار مى‏ شد. اين وظايف شامل قضاوت مشاجرات، رسيدگى به مساكين و مستمندان، سرپرستى ايتام و... مى‏ شد.
البته ايشان تأكيد دارد كه تنها به خاطر حفظ جان دوستان و شيعيانى كه در معرض قتل و غارت مغول قرار داشتند اين منصب را پذيرفته است.

اساتيد

سيد در محضر بزرگان عصر خويش به كسب علم و ادب و معنويت پرداخت. از جمله اساتيد اويند:

  1.  پدر بزرگوارش موسى بن جعفر
  2.  جدش ورام بن ابى فراس
  3.  ابن نما حلى
  4.  فخار بن معد موسوى‏

شاگردان‏

از جمله پرورش يافتگان مكتب سيد ابن طاووس مى‏توان به:

  1.  سديد الدين حلى، پدر علامه حلى
  2. علامه حلى
  3. حسن بن داود حلى صاحب رجال
  4.  عبد الكريم بن احمد بن طاووس، برادر زاده او
  5.  على بن عيسى إربلى و... اشاره نمود.

تأليفات‏

ابن طاووس حدود 50 تأليف دارد كه بسيارى از آنها در موضوعات ادعيه و زيارات است.
سيد كتابخانه‏اى غنى داشته كه حدود 1500 كتاب در آن وجود داشته و در تأليف كتابهاى خويش از آنها استفاده مى ‏برده است. بسيارى از كتب مرجع سيد در طول زمان از بين رفته و تنها منبع اطلاع ما از آنها، نوشته‏ هاى امثال سيد ابن طاووس است و اين نكته ارزش تأليفات سيد را دوچندان مى‏ كند.
از جمله تأليفات سيد است:

  1. ده جلد كتاب «المهمات و التتمات» كه هر يك با عنوان مستقل چاپ شده است از جمله: فلاح السائل، زهرة الربيع، جمال الأسبوع، إقبال الأعمال و... سيد اين كتب را به عنوان تتمه مصباح المتهجد شيخ طوسى نوشته است.
  2.  كشف المحجة لثمرة المهجة، كتابى اخلاقى است و شامل وصيتهاى سيد به فرزندانش مى ‏باشد و مراحل مختلف زندگى خويش را هم در آن ذكر كرده است.
  3. مصباح الزائر و جناح المسافر
  4.   الملهوف على قتلى الطفوف
  5.   مهج الدعوات و منهج العنايات و...

وفات‏

سيد على بن طاووس در سال 664 هجرى در سن 75 سالگى و در شهر بغداد وفات نمود. بدن شريفش را به نجف اشرف منتقل نموده و در حرم امير المؤمنين عليه السلام به خاك سپردند.

منابع: 

جامع الاحدیث