نام كتاب: الغدير فى الكتاب و السنه و الادب
نويسنده: علامه عبد الحسين امينى
موضوع: كلام
تاريخ وفات مؤلف: 1349 ه ش
زبان: عربى
تعداد جلد: 11
ناشر: مركز الغدير للدراسات الاسلاميه
مكان چاپ: قم
سال چاپ: 1416 ه ق
نوبت چاپ: اول
الغدير
*پيش گفتار
قالت فاطمه عليها السلام: فما جعل الله لاحد بعد غدير خم من حجة و لا عذر
غدير همان بركه و گودال آبى است كه در سرزمين موسوم به خم نزديك منطقه جحفه واقع است، و پيامبر گرامى اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) هنگام بازگشت از حجة الوداع مردم را در آنجا متوقف ساخت تا پيام الهى « يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك من ربك» را براى مردم اعلام دارد.
در اين روز پروردگار حكيمى كه پيامبر عظيم الشان خويش حضرت خاتم الانبياء (صلی الله علیه و آله و سلم) را براى هدايت آدميان مبعوث فرمود، تكميل دينش را به امامت و امارت امير المؤمنين على و ائمه هداه معصومين (علیهم السلام) قرار داد و در روز غدير اعلام فرمود كه اسلام بدون ولايت آن ذوات پاك ناقص است و بى معنا.
داستان غدير داستان دعوت خدايى و پيام ولايت كبرى است، واقعه غدير ترجمان اكمال دين و اتمام نعمت است و بر همين اساس اين رخداد عظيم از مهم ترين قضاياى تاريخى و خطير ترين موضوعات مطرح در جهان اسلام است به طورى كه در تمامى اعصار و قرون اسلامى در كتب تفسير و حديث ثبت و ضبط گرديده و مفسرين و علماء و دانشمندان، در حفظ اين واقعه بى نظير اهتمام كامل و سعى بليغ نموده اند.
علامه ارجمند و دانشمند بزرگوار مرحوم آيت الله عبد الحسين امينى از جمله كسانى است كه در اين زمينه بذل جهد نموده و مجموعه نفيس و گرانسنگ الغدير را تدوين نموده كه الحق از مصاديق بلند تبين الرشد من الغى است.
آنچه ذيلا مشاهده مى فرماييد اشاره اى است كوتاه و مختصر به روش نوشتارى و شيوه بحث آن بزرگوار و نيز گذرى است اجمالى بر عناوين مندرج در كتاب كه در دو بخش ( ويژگى هاى كتاب و مطالب مندرج) عرضه مى گردد.
*الف) ويژگى هاى كتاب
از امتيازات اين كتاب بر سائر كتب مشابه مى توان موارد زير را نام برد:
1. تنوع مطلب
اين كتاب مجموعه بى مانندى است شامل فنون مختلف، رموز دانش ها، دقائق تاريخ و شرح حال مردانى نامى، شايد بگوئيم يكى از بزرگ ترين كتاب هاى دائره المعارفى است كه مشتمل بر بسيارى از آراء و نظرات متقن و مستدل دينى است. و اگرچه هدف اصلى و اوليه آن اثبات حديث شريف غدير و تواتر آن بوده ولى در عين حال هر آنچه را كه براى امت اسلامى حائز اهميت مى دانسته در اين كتاب جمع آورى نموده است.
عالم جليل القدر مرحوم ميرزا محمّد على اورد آبادى اعلى اللّه مقامه الشريف در مقاله اى تحت عنوان(بين الحقايق و الاوهام) كه در ابتداى جلد سوم« الغدير» نسخه قديمى درج گرديده و دقايق فصاحت و بلاغت از مضامين آن آشكار است به اين نكته با بيانى زيبا اشاره فرموده كه بخشى از ترجمه آن اين چنين است:
«هر كه در اولين وهله نام اين كتاب(الغدير) را بشنود گمان خواهد نمود كه اين كتاب فقط شامل موضوعى است كه بدان ناميده شده: ولى پس از ورود به اين منبع گوارا خواهد يافت كه در آن. پيرامون بسيارى از دلائل و براهين امامت گفتگو و كاوش و بررسى شده و با بيان مستدلّ آن تمام خار و خاشاكهاى اشكالات از جلو راه سالكين طريق حق زدوده گشته و سخنان ناروا و دردناك كه پيوسته موجب شكاف و باعث اختلاف بين ملل مسلمان گرديده همه را ابطال و آنچه نيات سوء و كينه توزي ها و عوامل بنيان كن در اين ميان بوده همه را نابود ساخته و نسبت هاى ناروا و ننگينى كه از قديم الايام قلمهاى خائن و مزدور به پيروان اهل بيت پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) چسبانيده اند همه را از ميان برداشته و ملت خود را از آن افتراها مبرّا نموده به طوريكه ديگر مجال و فرصت و دستآويزى براى سود طلبان و ماجرا- جويان و خرافات منفورشان كه به منظور تفرقه ميان امت اسلامى و دامن زدن اختلاف و دشمنى به كار مى بردند باقى نگذارده است».
و نيز در تقريظى كه به قلم آقاى سيد عبدالمهدى منتفكى به رشته تحرير در آمده و در ابتداى جلد هشتم كتاب چاپ شده مى فرمايد:
هر روز صدها كتب و نشريات از چاپخانه ها بيرون آمده و در دسترس ارباب مطالعه قرار گرفته. ولى: بسيار كم است نشريه و كتابى كه مقصود خواننده را در برداشته و از هر حيث و هر جهت اطمينان و ميل ارباب مطالعه را تأمين نمايد!
اين كتاب، مجموعه عظيم و گرانبهائى است كه از هر حيث جامع و كامل است، و به مانند چراغ روشنى بخش و راهنماى حساسى است براى اهل بينش و كمال، اين كتاب بالاتر از آن است كه ارزشى براى آن تعيين و يا وزن واقعى آن با مقياسها سنجيده شود!
اين مجموعه با كيفيت مخصوص به خود بر هر نسبتى فزونى دارد و اثر و فايده آن از هر نظر بر هر مقياسى غلبه مي نمايد!
در خور اعجاب و شگفتى نيست! چه؟! اين كتاب تراوشى از افكار يك شخصيتى است كه دريائى انباشته از علوم معقول و منقول است. اين كتاب از نتايج قريحه فروزانى است كه به دانشمند بزرگوار ما آقاى شيخ عبد الحسين ( ابن) احمد امينى اعطاء شده خداوند عمر او را دراز و ما را از آثار گرانبهاى او بهره مند فرمايد.
2. اصلاح ساختار فكرى عموم افراد
از نكات قابل توجه در نوشتار اين گنجينه عظيم توجه مولف بزرگوار به اصلاح ساختار فكرى عموم افراد امت اسلامى است و با اينكه اغلب آثار منتشره از طرف علماء اعلام، مخصوص گروه خاص و پسند افراد معدودى بوده و نتيجه مطالعات و اصول نظريات خود را به طورى كه براى هر كسى در خور تبعيت و تأسى باشد منتشر نساخته اند... ولى مرحوم علامه گرانقدر امينى در اين كتاب در اثر وسعت فكر و فضيلت روحى خود كه موهبتى است الهى توانسته از منبع جوشان سينه خود، كه برگرفته از كتاب و سنت است حقائقى تابان و انديشه هائى بزرگ و فروزان بروز دهد كه مورد توجه و قبول عموم خردمندان باشد.
3. بيان حقايق و به دور از تعصب
نيك مى دانيم كه استاد بزرگوار مرحوم امينى از جام محبت پيشوائى چون على (علیه السلام) و پيروان او سيراب و سرخوش گشته و اين عشق جاودانى او را بر آن داشته كه براى به دست آوردن وسيله قرب به پيشگاه خاندان بزرگ علوى از بذل عزيزترين نيروهاى روحى و جسمى خود دريغ ننموده و از فروغ دانش و بينش خود حدّاكثر استفاده را بنمايد تا بتواند با اين فداكارى بى نظير به نداى مذهب و كيش خود پاسخ داده و وظيفه نهائى خود را به انجام برساند.
آرى، آئين دوستى و شيفتگى چنين است. و اين چنين دوستى و فداكارى در خور ملامت نيست. زيرا بايد با صراحت اذعان نمود كه اين دانشمند بزرگوار و متتبّع در عين محبت سرشار و شيفتگى كه سراسر وجود او را فرا گرفته از عصبيّت و هواى نفسانى به دور است.
او دانشمندى است كه نتيجه دانش اندوزى خود را در راه محبت بى منتهایى كه به على (علیه السلام) و پيروان او دارد به كار بسته و در عين حال عواطف نفسانى خود را تحت نظام علم و درستى و آراستگى بحثهاى مستدلّ و حسّاس و متين خود از ياوه و سركشى باز داشته و اين چنين پايدارى در وادى محبت است كه در خور ملامت نيست.
آن كسی در خور ملامت است كه علاقه و محبت به شخص يا چيزى او را از مسير حق و راستى منحرف سازد و اسير دلخواه و عصبيّت باطل گردد, و استاد بزرگوار ما ( امينى) از اين صفت منزّه و مبرّا است زيرا تمام كوشش او در راه كشف حقيقت و بر افكندن نقاب از چهره مقصود است.
دانشمند معروف مسيحى استاد«بولس سلامه» در نامه اى كه در مجلد هفتم «الغدير» درج شد بر دقت در مطالعه و نيروى تشخيص و استدلال هاى محكم و متقن خالى از هر گونه تعصب و هواى نفس مولف اشاره نموده و در فرازى از آن مى فرمايد: ... و لقد لغت نظرى على الاخص ما ذكرتموه بشأن الخليفة الثانى، فللّه درّكم، ما اقوى حجتكم و اسطع برهانكم؟! فلو حاول بعد هذا مكابر ان يرد تلك الحجج المكينة لكان مثله مثل الوعل الذى ناطح الصخره!..
به راستى مطالبى را كه درباره خليفه دوم بيان داشته ايد توجه مخصوص مرا به خود جلب نمود. خير زياد خداوندى براى شما باد چقدر استدلال شما قوى است؟! و برهان شما روشن و تابانست؟! اگر بعد از اين دلايل و براهين متين و استوار شما، لجوج و مكابرى آهنگ ردّ و انكار آنها را بنمايد درست مانند آن بز كوهى است كه با شاخهاى خود با قطعه سنگ بزرگ و سختى معارضه و نبرد نمايد..؟!
4. جدال احسن
علامه بزرگوار در اثبات مباحث و مطالب از شيوه «الزام الخصم بما يدعيه» تبعيت نموده و با ذكر كتب و مداركى از دست نوشته هاى آنان به طريق جدال احسن برخورد و آنان را ملزم به قبول مى نمايد. به طور مثال در اثبات تواتر حديث شريف غدير پس از ذكر راويان از صحابه و تابعين و علماء به مؤلفان پيرامون اين حديث اشاره و مصادر و مسانيد و مداركى كه راويان مذكور حديث غدير را از آن ذكر نموده اند را بيان نموده آن هم با تعيين خصوصيات هر يك از كتب مذكوره و تصريح به ذكر شماره صفحات و بيان توثيقات در حول راوى و مولف مذكور.
و يا در اثبات وصايت امير المؤمنين على (علیه السلام) و در حمايت از حريم ولايت به ذكر حديث تهنيت پرداخته و از مورخ مشهور محمد بن جرير طبرى در كتاب «الولايه» حديثى را از پيامبر گرامى اسلام نقل مى نمايند:
امام طبرى- محمّد بن جرير- در كتاب ( الولايه) حديثى را به اسناد خود آورده از زيد بن ارقم كه قسمت زيادى از آن در صفحات 92- 89 ذكر شد و در پايان حديث مزبور است كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: اى گروه مردم بگوئيد: پيمان بستيم با تو از صميم قلب و عهد نموديم با زبان و دست بيعت داديم بر اين امر، عهد و پيمان و بيعتى كه اولاد و اهل بيت و كسان خود را بدان وادار نمائيم و به جاى اين سيره مقدّس روش ديگرى را نپذيريم و تو گواه بر ما هستى و خداوند از حيث گواهى كافى است، بگوئيد آنچه را به شما تلقين و تعليم نمودم و سلام كنيد بر على با تصريح به فرماندهى اهل ايمان و بگوئيد: الحمد لله الذى هدانا لهذا و ما كنا لنهتدى لولا ان هدانا الله همانا خداوند هر صدا و آهنگى را مي شناسد و مي شنود و به خيانت هر خائن واقف است، پس هر كس پيمان شكنى كند به زيان خود كرده و كسي كه به پيمان خدائى وفادار بماند خداى پاداش بزرگ به او خواهد داد، بگوئيد چيزى را كه موجب رضايت خداوند است و اگر ناسپاسى كنيد خداوند از شما بى نياز خواهد بود.
زيد بن ارقم گفت: در اين هنگام مردم رو به طرف رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شتافتند در حالي كه همه مي گفتند:«سمعنا و اطعنا على امر اللّه و رسوله بقلوبنا» يعنى: شنيديم و بر امر خدا و رسولش از صميم قلب فرمانبرداريم، و اول كسانى كه دست خود را به عنوان اطاعت و بيعت بپيغمبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و على (علیه السلام) رسانيدند، ابى بكر و عمر و عثمان و طلحه و زبير بودند با باقى مهاجرين و انصار، و ساير مردم تا هنگامي كه نماز ظهر و عصر در يك وقت خوانده شد و اين جريان امتداد يافت تا نماز مغرب و عشاء نيز در يك وقت خوانده شد و تا سه روز امر دست دادن و بيعت پيوسته ادامه داشت.
و نيز نقل داستان تهنيت شيخين و تقدم و پيشى گرفتن آنان بر ديگران در تبريك گوئى به اميرالمؤمنين على (علیه السلام)، از قول تعداد كثيرى از پيشوايان حديث و تفسير و تاريخ اهل سنّت، چون احمد بن حنبل، محمد بن جرير طبرى، ابن بطه، ابن مردويه، ابواسحاق ثعلبى، بيهقى، ابن مغازلى، ابوحامد غزالى، خوارزمى، جلال الدين سيوطى و.... چه آنها كه اين داستان را به طور مرسل ترديد ناپذير روايت نموده اند و چه آنها كه آن را به مسانيد صحيح - و رجال ثقه و مورد اعتماد روايت نموده و سلسله ناقلين آن را به تعدادى از صحابه مانند ابن عباس و ابى هريره و براء بن عازب و زيد بن ارقم منتهى كرده اند قابل توجه است و برهانى است روشن و قاطع كه انكار آن جز مكابره و لجاجت و عناد چيز ديگرى نخواهد بود
اين شيوه و روش است كه« الغدير» را در نظر خواننده به مانند دريائى بى كران نمايان نموده و در آن كتب معتبرهاى مانند: اسد الغابه- الاصابه- تهذيب التهذيب- تاريخ خطيب بغدادى- تهذيب الكمال- تاريخ الخلفاء سيوطى- البداية و النهايه ابن كثير- نخب المناقب- مسند احمد بن حنبل- سنن ابن ماجه- و ده ها كتب حديث و تفسير و تاريخ چون سيل خروشان جلوه گر است.
5. دفاع شجاعانه از حريم تشيع و دفع اتهامات
علامه بزرگوار در اين كتاب سعى بلیغ در دفاع از حريم تشيع و دفع اتهامات وارده پيرامون اين مكتب و پيروان آن دارد به طورى كه همواره و در موارد متعدد به نقد كتبى كه خواسته و يا ناخواسته عقائد حقه را مورد هجمه خود قرار داده و بهتان هاى ناروا بر آن وارد ساخته اند مى پردازد و با استدلال هاى محكم آن را رد مى سازد.
به طور مثال در بخشى از شرح حال سيد حميرى پس از بيان دين، آئين و مذهب سيد و سخن اعلام پيرامون عقايدش، به نقد كلام دكتر طه حسين مصرى در صفحه 385 كتاب «ذكرى ابى العلاء» كه در آن قول به تناسخ را به سيد نسبت داده مى پردازد و مى فرمايد: اگر اين نسبت ساختگى، از پيشينيان طه حسين، آن ياوه سرايان عصر خرافات و سخنگويان نادان و نويسندگان بى كنكاش و نسبت دهندگان بى پروا، صادر شده بود، مرا به تعجب نمى انداخت، امّا شگفتا كه اين سخن، از مردى است كه خود را جستجوگر مى داند و خويشتن را، انسان عصر طلائى، عصر نور و روزگار كاوش مى شناسد. روزگارى كه به بلاى وجود اين دكتر و ياوه سرايان و دروغ پردازانى چون او گرفتار آمده است، مردمى كه مى خواهند گروه بزرگ و بزرگوارى از امت اسلامى را با نسبت كفر آميز: تناسخ و حلول، خوار و زبون كنند تا گروه مخالف، با اعتقاد به كفر اين دسته، آنان را دشنام دهند و اين دسته نيز از شنيدن چنين نسبت نادرستى به خشم آيند و كار به سرانجام ناستوده پراكندگى و جدائى انجامد و آرزوى آنكه طه حسين را به چنين كار ناروائى مى گمارد و وادار مى كند، نيز همين است.
آيا جستجوگرى از اين مرد نپرسيده است: مصدر اين نسبت نادرست چيست؟ آيا در كتابى از كتب شيعه خوانده اى يا از شيعه اى شنيده اى؟ يا خبر چنين نسبتى از ناحيه دانشمندى از دانشمندان اماميّه به تو رسيده است؟ اين شيعه و كتابهاى اوست كه از نخستين روز تا به امروز، به كفر قائلان به تناسخ و حلول، حكم كرده است، و به برائت از آنان گرايش دارد. پس چرا اين دكتر، پيش از آنكه چنين تهمتى زند و چنين ناروائى نويسد، به اين كتب مراجعه نكرده است؟
آرى قبل از او،« ابن حزم اندلسى» در كتاب «الفصل» نسبت تناسخ را به سيد داده است و تو اى خواننده! در صفحه 322- 329 جلد اول اين كتاب، ابن حزم و جدلهاى وى را باز شناخته اى. امّا قول به رجعت از سنخ قول به تناسخ و حلول نيست، زيرا كتاب و سنت به آن ناطق است همانطور كه تفصيل آن، در كتب كلامى آمده است و تاليفات جداگانه اعلام نيز، متضمن اين مطلب هست. و آنكه وقوفى بر اخبار و اشعار و حجت آوري هاى سيد دارد، مى داند كه ساحت وى ا زاين نسبتهاى ناروا دور است، اگر اين دكتر از آن كسانى نباشد كه كوشش بسيار در محبّت خاندان پيغمبر و مهرورزى و ستايشگرى و جانبدارى از آنان را سخافت داند.
*ب) مطالب مندرج
همانطور كه قبلا گذشت اين كتاب يكى از بزرگ ترين كتاب هاى دائره المعارف است كه مشتمل بر بسيارى از آراء و نظرات متقن و مستدل دينى است. و اگرچه هدف اصلى و اوليه آن اثبات حديث شريف غدير و تواتر آن بوده ولى در عين حال به جهت وسعت فكر وجودت انديشه هر آنچه را كه براى امت اسلامى حائز اهميت مى دانسته در اين كتاب جمع آورى نموده است. كه به ذكر اجمالى آن مى پردازيم:
1. بررسى واقعه غدير خم
مولف بزرگوار در آغاز ضمن تدوين اولين محصول افكار خود حق داستان غدير را در حدود وسع و توانائى ادا نموده و نسبت به راويان حديث غدير از صحابه پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و تابعين و طبقات علماء تا اين زمان به طور كافى و مستوفى سخن رانده و به اين مقدار از استدلال به حديث- غدير خم و تحقيق در سند و روايت آن و دلالت آنها بر استوار بودن مقام شامخ ولايت براى پيشواى گرامى على (علیه السلام) اعمّ از آنچه كه از نصّ حديث به دست آيد و يا آيات قرآن كريم كه ضمن حديث از لسان رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در برابر اصحاب بيان و اعلان شده حق سخن را ادا نموده.
2. اثبات تواتر حديث غدير به ذكر راويان
ما در نخستين جزء «الغدير» مشاهده مي كنيم كه مؤلّف بزرگوار راويان اين حديث را از طبقه صحابه پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به ترتيب حروف تهجّى نام برده كه تعداد آنها به يكصد و ده تن بالغ گرديده و همه از بزرگان صحابه پيغمبرند.
اين گروه از راويان را از ابى هريره آغاز نموده و به ابى مرازم يعلى بن مرّة ابن وهب ثقفى پايان داده است.
وى پس از ورود در وادى استدلال و تحقيق روايات و سند آنها همت والاى خود را در اين زمينه بكار برده و نسبت به بررسى اقوال و مذاهب مختلف و كاوش در حقايق امر پاى انديشه را از سر حدّ معمول ديگر نويسندگان فراتر نهاده و با نيروى شگرف خود بر همگان سبقت گرفته.
مؤلّف بزرگوار و ارجمند بعد از ذكر صحابه، به ذكر تابعين پرداخته سپس ديگر دانشمندان و ائمه حديث و تاريخ و تفسير را با رعايت ترتيب عصر و زمان هر يك و حتى با ذكر تاريخ وفات آنان در هر قرنى پس از قرنى نام برده و اين گروه را از ابن دينار جمحى آغاز و به راويان عصر حاضر پايان داده است.
نكته جالبتر آنكه: داستان غدير خم از اين جهت كه از فرط شهرت از جمله حقايق مسلّمه و غير قابل ترديد شناخته شده محلّى براى جدل باقى نگذارده و به حدّ اجماع امّت اسلامى از اهل سنّت و شيعه رسيده است تا آنجا كه مطرح انظار صحابه و تابعين و مورد احتجاج و مبادله سوگند( مناشده) قرار گرفته است.
3. غدير در آينه ادب
گرچه كتاب شريف «الغدير» بر مبناى استدلال برصحت سند واقعه عظيم غدير تدوين شده است و آنچه علامه بزرگوار در اين باره از ذكر راويان در طول زمان تاريخ بيان داشته ودر آن بذل جهد و سعى بليغ نموده در اثبات اين سند تاريخى و معنى حقيقى ولايت كافى رسا و جامع بود، ولى اين مؤلّف دانشمند با مهارت بى نظير و تسلّط كامل خود خواسته از اين وادى غدير، درياى بيكرانى تشكيل دهد كه امواج خروشان و برهم انباشته آن به هر جانب دست يافته و از آن ميان محورى به وجود آيد كه سخنان صريح و تصريحات مليح پيغمبر عظيم الشأن (صلی الله علیه و آله و سلم) را كه درباره پيشواى گرامى مان على (علیه السلام) صادر شده از هر سو نمايان گردد و براى تأمين اين منظور نام ادبا و شعرائى را كه در قصائد و منظومه هاى خود از داستان غدير ياد كرده اند و با شميم روح پرور و مشك فام نام على (علیه السلام) و سخنان رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آثار و اشعار خود را آرايش داده اند به ميان آورده است.
مؤلّف گرانقدر با اولين كاروان از شعرا كه از آغاز اين داستان يعنى عهد پيغمبر گرامى(صلی الله علیه و آله و سلم) اين فخر و شرف را احراز نموده اند همگام شده و به ترتيب قرون متواليه اين رشته از تاريخ تابناك اسلامى را در قصايد و اشعار ادباى هر قرن جستجو و غديريه هاى هر قرن را نقل و درج نموده است.
4. شرح حال شعراء و مردانى نامى چون حضرت ابوطالب
از مباحث زيباى اين كتاب مى توان به دقت مؤلف در شرح احوال و هويت سرايندگان اشعار هر قرن اشاره نمود كه در اين مبحث زيبا و شيواى ادبى ضمن درج و ثبت اشعار و ذكر مصادر و معرفى ديوان هائى كه قبلا شرح حال اين شعرا را ثبت و ضبط نموده اند، نوابغ شعر و ادب را نيز بدين وسيله شناسانده و به معرض استفاده علاقمندان به ادب و تاريخ و جويندگان حقايق قرار داده است.
مثلا شرح حال و بيان هويّت - كميت- از شعراى غدير در قرن دوم اسلامى در جلد دوم «الغدير» بالغ بر سى صفحه از اين كتاب را در برگرفته كه مي توان آن را يك مجموعه ادبى مستقل به نام (كميت) به حساب آورد.
و يا در مورد سيّد حميرى شاعر شهير ديگر شصت صفحه از همان مجلد مشتمل شرح حال او است و ضمن آن خصوصيّات اين شاعر به طورى مورد بررسى قرار گرفته كه او را در قرن مزبور در ميان اقرانش ممتاز نشان مي دهد.
اين بسط كلام در شرح احوال شعرا شگفتى ندارد بلكه منتهاى شگفتى در نيروى شگرف و طاقت فرساى اين مؤلّف بزرگوار است كه در مطالعه دوران زندگى و خصوصيّات هر يك از اين شعرا به كار برده!! چه آنكه تنها در مورد ابن رومى و تنظيم شرح حال و زندگى او، اين دانشمند بى نظير، به ده ها كتب قديم و جديد مراجعه و حتى نوادر مطالب و تطوّرات گوناگون هر يك را از مصادرى استخراج نموده كه بسيارى از ارباب دانش و اهل تتبّع بر آن مصادر وقوف نداشته اند.
مثلا مقاله استاد عباس محمود عقّاد مندرج در مجله «الهدى» چاپ عراق كه متضمّن قسمتى مربوط به شاعر نامبرده بوده مورد بررسى مؤلّف بزرگوار( الغدير) واقع شده و مباحث آن درج گشته و يا در ترجمه عمرو بن عاص كه در جلد دوم الغدير درج گرديده پس از بيان شرح حال مفصل او بيش از 40 مصدر براى نامبرده ذكر مى نمايد كه با كتاب صحيح مسلم شروع و به كتاب دائره المعارف فريد وجدى پايان مى يابد.
و يا در مورد ابى تمام شاعر كه در جلد دوم «الغدير» شرح حال او درج گرديده نام بيست و هفت تن از افراد مشهور كه بر ديوان حماسه او شرح نوشته اند ذكر شده كه از ابوعبد اللّه محمّد بن قاسم شروع و به مرحوم شيخ سيّد بن على مرصفى كه از رجال علم و ادب زمان ما بوده منتهى مي شود.
5. مغالات در فضايل خلفا
از جلوه هاى زيباى الغدير بررسى مغالات و فضائل ساختگى است كه علامه عزيز با متانت كامل و صبرى جميل بخش زيادى از اين كتاب را به بحث پيرامون آن اختصاص داده است تا به پويندگان حق و حقيقت بگويد كه آنچه مزين به نور الهى و حقيقى است با آنچه به واسطه شيطان زينت داده شده و به دست شيطان پرستان بيان گرديده امرى است متفاوت.
به اين گزافه گويى بنگريد و خود قضاوت نماييد كه آيا جز افسانه اى گذرا و خنده آور واقعيت ديگرى دارد:
در محاضرة الاوائل از سكتوارى آمده است: نخستين زمين لرزه اى كه در اسلام روى داد بيست سال پس از هجرت پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) به مدينه و در فرمانروائى عمر بود؛ پس آن فرمانرواى گروندگان نيزه اش را زد و گفت: اى زمين آرام باش مگر من بر روى تو دادگرى ننموده ام؟ پس آرام شد (الغدير ج 8 ص 123)
در قسمتى ديگر آنجا كه از مغالات پيرامون خليفه اول سخن به ميان مى آورد واقعه زير را از كتب معتبر اهل سنت نقل مى نمايد: نسفى آورده است كه: مردى در مدينه بمرد و پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) خواست بر وى نماز بگزارد و جبرئيل نازل شد و گفت محمد! بر وى نماز مگزار حضرت نيز از نماز خوددارى كرد پس بوبكر آمد و گفت اى پيامبر خدا بر وى نماز گزار كه من جز خوبى از او سراغ ندارم پس جبرئيل بيامد و گفت محمد بر او نماز گزار كه گواهى بوبكر بر گواهى من مقدم است (الغدير، ج 7، ص: 329)
سپس به نقد و بررسى اين گزافه پرداخته و مى گويد: با من بيائيد تا به حساب گزارشگر اين مغلطه ها برسيم. گو اين كه زنجيره اى براى آن نمى شناسيم تا ميانجيان گزارش را به گفتگو بخواهيم و بپرسيم آيا شهادتى كه جبرئيل داد از پيش خودش بود؟ كه اين هم نمى شود زيرا وى فقط امين خدا است در رساندن وحى او و وى را نسزد كه از پيش خود براى پيامبر او دستورى بيارد و آنگاه از گواهى خويش به نفع بوبكر چشم بپوشد- اگر هم بگوئيم سخن وى وحى خداى پاك بوده- كه قاعدة هم درباره هر دستورى كه به پيامبر درستكار مى داده چنين اعتقادى بايد داشت- در آن صورت نيز تنها به صرف اين كه گواهى بوبكر بر خلاف آن در آمده آن وحى بزرگ، دروغ بايد باشد و اين هم گزافگوئى است و بر هر پندار، دستور او به راستى و ناگزير نمودار اين بوده است كه آن مرده شايستگى ندارد بر وى نماز بگزارند و اين دستور هم به گونه منعى صادر شده كه حرام بودن عمل را از آن مى توان دريافت و حاصلش آن كه خداى پاك دشمن مى دارد كه نماز كسى همچون پيامبر محبوبش را بر چنان مرده اى به آستان وى بالا برند. در اين صورت آيا بوبكر كه با استدلال به ظواهر حال- كه در همه جا درست نيست- به شايستگى مردك پى برده و در اين مورد مخصوص كه برداشت وى با وحى خدا ناساز درآمده شكى در بطلان آن نيست اكنون آيا چنين برداشتى تواند وحى مبين را ابطال كند. چشم بگشا و داورى كن.
و در آخر پس از ذكر گزافه هاى پيرامون خليفه سوم مى فرمايد: شايد آنچه در اين كتاب نوشته ايم گر چه جز اندكى از بسيار نيست ولى براى شناساندن جنبه هاى گوناگون روحيه عثمان و بهره اش از علم و تقوى و چگونگى آراء و اخلاقش كفايت كند. و اينها چيزهائى است كه معاصران و معاشرانش ديده و وصف كرده و درباره اش همداستانند، حتى همگى رفتار و و موضع گيرى واحدى نسبت به او داشته اند.
6. ذكر وضاعين و احاديث موضوعه
از ديگر مباحث مندرج در كتاب الغدير ذكر احاديث موضوعه و بيان وضاعين آن است علامه گرانقدر پس از بررسى موضوعاتى كه از ناحيه برخى از اهل سنت، مورد انتقاد و انكار قرار گرفته، هفتمين مورد آن يعنى جعل و وضع حديث از ناحيه شيعه و انكار آن از ناحيه اهل سنت را به نقد كشيده و در اين باره مى فرمايد: سر و صدا پيرامون احاديث شيعه، از كسانى كه هر چه به دهانشان مى آيد مى گويند، زياد شده و هر كدام راه فاسدى را برگزيده اند!! اين يكى، آنها را نامه هاى ساختگى منسوب به امام غائب مى انگارد و ديگرى آنها را دروغهاى منسوب به امام باقر (علیه السلام) و صادق (علیه السلام) مى پندارد نه اين يكى از نتيجه افترايش با كى دارد و نه آن ديگرى براى كشف دروغ و بدى هايش اهميت قائل است، و در آخر آنان كذابى تنگ نظر قرار دارد كه شديدا آنها را انكار كرده، و مبالغه در تكذيب آنها نموده و گفتار عجيب و غريب آورده است، بدانيد كه او «عبد اللّه قصيمى» است كه در« الصراع» 4 جلد 1 صفحه 85 گفته است:
«حقا دروغسازان در رجال شيعه و مردم هواپرست به خاطر رسيدن به دنيا و تقرب به اهل آن و يا كينه و دشمنى با حديث و سنت و طرفدارانش، در ميان آنان زيادند، ولى علماء اهل سنت ماهيت آنان را به عاليترين وجه آشكار نموده اند»
تا اينكه مى گويد:«و در ميان رجال اهل سنت، كسى كه متهم به دروغسازى به خاطر دنيا و تقرب به اهل آن و كمك كردن به مقاصد شوم و عقائد باطل باشد، وجود ندارد، بلى گاهى در ميانشان، افرادى كه حافظه خوبى نداشته و يا فراموشى زياد داشته و يا فريب فريبكاران را خورده باشند وجود دارند كه رجال تراجم و جرح و تعديل، اين گونه افراد را معرفى كرده و شناسانده اند»
سپس استاد گرانمايه در صدد پاسخ به اين پندار باطل برآمده و با لسانى شيوا اعتراض نموده و مى فرمايد: شايد پژوهشگر گمان كند كه در اين ادعاهاى بى اساس بوئى از راستى و يا نمونه اى از درستى است غافل از اينكه قلمهاى مزدور، چيزى جز تهمت و دروغ ندارند، و مدار پيشرفت بسيارى از ملل نيز هم اكنون روى دروغ و نيرنگ و دغل است و محور سياست دنيا در جهات ششگانه همان دروغ و تهمت و افتراء و وارونه جلوه دادن حقائق است و بسيارى از تبليغات درباره نيازمندى هاى زندگى و آراء و عقائد، روى منافع شخصى و گفتار بى اساس پيچيده به انواع خدعه و نيرنگ است. و در آنجا، در ميان مردم، افرادى پراكنده اند كه حاجاتشان از زر و زيور دنيا جز از راه دروغ پردازى و مزخرف گوئى و كور و كر نگاهداشتن مردم و سوق دادنشان به راههاى غلط و نادرست تأمين نمى شود.
و اگر خدا، بندگانش را چنين تهديد نكرده بود:«ما يلفظ من قول الا لديه رقيب عتيد»؛«سخن نمى گويد مگر اينكه رقيب و عتيدى پيش هستند»و در قرآنش عذاب را بر هر دروغگوى تهمت زننده گناهكار وعده نداده بود، هيچ گاه اينان بيش از اين نمى توانستند دروغ بگويند و يا چيزى را كه نياورده اند بياورند.( الغدير، ج 5، ص: 299)
و به همين منظور قريب به 300 برگ از صفحات كتاب را به ذكر و معرفى اين درغگويان و دروغ پردازان بى شرم كه تعداد آنها بيش از هفتاد تن است و با نام «ابان بن جعفر ابوسعيد بصرى» آغاز و و به «ابوالمهزم كذاب» پايان يافته و بيان احاديث موضوعه توسط آنها اختصاص داده در ابتداى سخن مى فرمايد: بنابراين بر ماست كه خواننده محترم را از حقيقت امر آگاه كنيم و پرده را از راز آنچه كه او درباره رجال حديث قومش ادعا كرده از اينكه: متهم به وضع و كذب... در ميان آنها پيدا نمى شود برداريم.
پس جمعى از كسانى را كه به عنوان كذاب و دروغساز شناخته شدها ند، تا چه رسد آنها كه متهم هستند، در اينجا مى آوريم و در برابر پژوهشگر قسمتى از موضوعاتى كه جز به خاطر طمع به دنيا و تقرب به اهلش و يا كمك به پيروان عقائد باطله ساخته نشده قرار مى دهيم و حساب آنچه را كه اين دستهاى پليد خيانتگر به نام پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و سنتش ساخته اند، مى رسيم تا حقيقت پيشش آشكار گردد و جاى سخن برايش باقى نماند، اگر پيرو هواى نفس نباشد كه از راه راست منحرف و گمراه گردد.
آنچه از خاطر خواننده گرامى گذشت نتيجه يك بررسى اجمالى از موضوعات مندرج در اين كتاب است اميد انكه اين معرفى كوتاه مقبول پيشگاه ساحت اقدس مولاى كونين امير المؤمنين (علیه السلام) قرار گرفته و نظر رحمت و عنايت خويش را از مواليان خود دريغ نداشته و روح بلند علامه بزرگوار مرحوم آيت الله شيخ عبد الحسين امينى رحمه الله عليه را بر خوان كرم خويش مهمان گردانند.