بسم الله الرحمن الرحیم
در ابتدای این نوشتار به بیان معنای لغوی و اصطلاحی وصیت و وصایت پرداخته و گفته شد به اینکه وصیّت پیوند زدن تصرّف در حال حیات خویش به تصرّفات پس از مرگ است. یعنی وصیت کننده، کارش را به کارهای وصی متصل می کند.
در منابع دینی وصیت به دو قسم تقسیم شد، وصیت تملیکی که کسی عین یا منفعتی را از مال خود برای زمان بعد از فوتش به دیگری مجانا تملیک می کند. وصیت عهدی آن است که شخص یک یا چند نفر را برای انجام اموری مأمور می نماید از وصیت عهدی به عنوان وصایت تعبیر می شود.
وصیت و مشتقات آن ٣٣ بار در قرآن تکرار شد.
در ادامه به اثبات ضرورت تعیین نبوت پرداخته شد و گفته شد به اینکه نقص و تدریجی بودن دانش بشری و تأثیرپذیری عقل آدمی از هواهای نفسانی، و ناتوانی انسان از شناخت کامل خویش، تعیین نبی از سوی خداوند را ثابت می نماید و تعدّد قوانین در دنیا و تغییرات زود گذر قوانین در کشورها نیز مؤید این مطلب است.
در ادامه مقاله در خصوص ضرورت تعیین وصی گفته شد به اینکه: محدودیت عمر آدمی و غیر قابل پیش بینی بودن زمان دقیق مرگ انسان و ناتمام ماندن بسیاری از کارهای آدمی با فرارسیدن مرگ ناگهانی و ضرورت تکمیل آنها و وجوب عقلی و شرعی اداء دیون و حقوق مردم و منطقی بودن دستورات انسان در مورد اموال و دارائیهای خود به عنوان یک حق طبیعی، ضرورت تعیین وصی را به اثبات می رساند. لذا می توانیم بگوئیم که وصیت قبل از آنکه استحباب یا وجوب شرعی داشته باشد، دارای استحسان و وجوب عقلی است و براین اساس، وصیت در نگاه عقل و شرع، هم حق است و هم تکلیف.
با توجه به اینکه درجه اهمیت وصیت با میزان نقش اجتماعی انسان در زندگی بستگی دارد و پیامبران از بالاترین جایگاه اجتماعی برخوردار می باشند، لذا وصیت توسط پیامبران از اهمیت ویژه ای برخوردار است. لذا بر اساس صریح حدیث نبوی لکل نبی وصی و وارث – هر پیامبری دارای وصی و ارث است. و یا از فرموده های امام صادق –ع- که خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرد مگر آنکه برای او وصیّ ای را از اهل او برگزید.
قرار گرفتن نام اوصیاء در کنار نام تمامی پیامبران و امامان به خوبی گویای آن است که وصایت در طول تاریخ به عنوان یک سنّت پایدار در فرهنگ و شریعت تمامی پیامبران الهی همچون جایگاه خود نبوت ورسالت از جایگاه ویژه ای برخوردار بود. جالب است که بدانیم در بسیاری از روایات، تعداد اوصیاء با تعداد پیامبران برابر معرفی شده است که ١٢٤هزار وصی همچون ١٢٤هزار نبی؛ به قول یک شاعر،آیا دیده ای که پیامبری رحلت نموده باشد و وصی ای برای خود برگزیده نباشد؟
در ادمه مقاله گفته شد به اینکه: منصب وصایت در مورد پیامبران و امامان همچون منصب نبوت و امامت، انتصابی است و اوصیاء پیامبران و امامان همچون خود آنان منصوب از طرف خداوند می باشند به عنوان مثال حضرت داوود و همسرش دوست داشتند یکی از فرزندان خویش را به عنوان وصی خویش برگزینند ولی خداوند حضرت سلیمان را برای این کار برگزید و آنها نیز به امر الهی رضایت دادند. و امام صادق-ع- نیز فرمود: هیچ امامی نمیرد تا اینکه خدای عزوجل به او اعلام کند که به چه کس وصیت کند. ویا اینکه فرمود: شما گمان می کنید هرکس از ما امامان که وصیت می کند، به هر کس که می خواهد وصیت می کند؟ به خدا سوگند که چنین نیست، بلکه امر امامت، امر و فرمانی است از خدا و رسول او.
انتصابی بودن منصب وصایت از آن جهت است که اوصیاء پیامبران و امامان، فقط عهده دار امور شخصی آنان پس از ارتحالشان نیستند، بلکه عهده دار رسالت و امامتی هستند که بر دوش آن بزرگواران بوده است و این است که برخلاف اصول متعارف که آدمی وصیّ خویش را در پایان عمر و عمدتاً در جمع خصوصی و عمدتاً خانوادگی معرّفی می کند، پیامبران و امامان اوصیاء خویش را در مجامع عمومی و خصوصی و در طول زندگی و با استفاده از هر فرصتی، به مردم معرّفی می نمودند، و پیامبر اسلام نیز از روزهای آغازین عمر خویش تا آخرین روزهای عمر شریفش در مجالس عمومی و خصوصی به معرّفی وصی خویش می پرداخت.
در اینکه پیامبر - ص- برای خود فردی را به عنوان وصی انتخاب کرد، شکّی نیست و شیعه و سنّی در این موضوع اتفاق نظر دارند. شیعه و سنّی در این مطلب نیز اتفاق نظر دارند که پیامبر - ص- علی را به عنوان وصیّ خود برگزید و علی - ع- وصیّ پیامبر است. این گفته امام شافعی است که علیٌ حبّه جُنّه قسیم النار والجَنة ، وصی المصطفی حقا، امام الانس والجِنّة
جالب است که پیامبر- ص- در خطابش به علی- ع- می فرماید که « یا علی انت تبرئ ذمّتی و انت خلیفتی علی امتی». این روایت و امثال آن که بسیار فراوانند، به خوبی بیانگر آن هستند که وصایت علی- ع- برای پیامبر، نه فقط مربوط به شخصیت حقیقی پیامبر- ص- است، بلکه به شخصیت حقوقی آن حضرت نیز مربوط است.
ما معتقدیم پیام رسول خدا در حادثه ماندگار غدیر، در حقیقت تکرار پیام های قبلی آن حضرت در طول دوران ٢٣ سالة رسالتش مبنی بر وصایت عام و فراگیر علی-ع- در تمامی ابعاد وجودی پیامبر- ص- بود که با فرمان مستقیم الهی و در یک جمع دهها هزار نفره و به صورت رسمی و در ماههای پایانی عمر شریف حضرت رسول خدا اعلام شده است.
بسیار جالب ایت که بدانیم پیامبر – ص- در خطبه غدیر ، کراراً از وصایت علی- ع- سخن به میان آورد از جمله فرمود جبرئیل سه مرتبه بر من فرود آمد و از سوی پروردگارم فرمان داد تا در این مکان بپاخیزم و بر هر سفید و سیاهی اعلام کنم که علی ابن ابی طالب - ع- برادر و وصی و جانشین من بر امتم و امام پس از من است و در فرازی دیگر فرمود این علی، برادر و وصیّ من و حافظ علم من و جانشین من در امتم بر هر که ایمان آورده است می باشد و نیز در قسمتی دیگر فرمود علی خیر الاوصیاء است و نیز فرمود آگاه باشید که من یامبر و علی وصی ّ من است. آگاه باشید که من پیامبرم و علی امام و وصی و جانشین پس از من می باشد و همچنین فرمود من قرآن و وصی خود علی و ائمه از فرزندان او را در میان شما به یادگار می گذارم
ادّعای اصلی ما در این نوشتار آن است که: وصایت علی- ع- عین ولایت و امامت اوست؛ دلایلی که این ادّعا را تأیید می کند، عبارتند از:
١- انتصابی بودن وصایت علی- ع- از سوی خداوند بر اساس صریح روایات.
٢- طرح مکرر موضوع وصایت علی- ع- توسط پیامبر- ص- در طول دوران ٢٣ ساله رسالت آن حضرت
٣- طرح موضوع وصایت علی - ع- توسط پیامبر - ص- در مجامع عمومی؛ چون اگر صرفاً جنبه شخصی داشت، ضرورتی به طرح موضوع در مجالس و محافل عمومی نبود.
٤- وجود واژه هایی همچون خلیفتی به دنبال واژه وصیّ در بسیاری از روایات.
٥- مسلّم بودن این اصل که کسی می تواند به تغسیل و تکفین و تدفین پیامبر یا امام بپردازد که در حدّ و مرتبت آنان باشد.
٦- مسؤول واقع شدن تمامی انسانها از وصایت علی- ع- در روز قیامت که نشاندهنده آن حضرت است که وصایت آن جنبه عمومی داشته نه صرفاً جنبه شخصی.
در پایان مقاله پیشنهاد شد که اگر مجموعه روایاتی که بیانگر وصایت علی- ع- هستند گردآوری و مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد، کتابهای قطور و ماندگاری را همچون الغدیرعلّامه امینی به خود اختصاص خواهد داد.
با دو بیت شعر این بحث را به پایان می برم که:
غدیرعین حیات است وعمـق هستی ما زمــان عاشقی و فصل می پرستــی ما
خم غدیر بیــاور که جـام کـافی نیست کفاف کی دهد این باده ها به مستی ما؟
دكتر حسن فلاح
بر گرفته در تاريخ 21/06/89