قاضى ابو القاسم، عبيد الله بن عبد الله بن احمد بن محمد بن احمد بن محمد بن حسكان قرشى عامرى نيشابورى، معروف به ابن حذاء( ابن حداد)، از علماى بزرگ قرن پنجم هجرى است.
عبيد الله در نيشابور در خانوادهاى اهل علم به دنيا آمد.
او از همان كودكى در محضر پدر و پدر بزرگ خود به فراگيرى علم و دانش مشغول شد و خود را آماده كرد تا يكى از چهرههاى بزرگ علم و دانش در جهان اسلام گردد.
خاندان
خاندان وى خاندانى اهل علم و مشهور بودند.
جدّ بزرگ آنها امير عبد الله بن عامر بن كريز در زمان خلافت عثمان منطقه خراسان را فتح كرده بود و مردم آن سامان به دست وى مسلمان شده بودند. از اين جهت خاندان وى از عزت و احترام خاصى در نزد مردم برخوردار بودند.
پدر بزرگش احمد بن محمد بن احمد( 320- 423 هجرى) از روات حديث بود و از ابو اسحاق بزازى و ابو عمرو بن مطر و ابو الحسن ابن بندار صيرفى روايت نقل كرده است.
پدرش عبد الله بن احمد بن محمد( 363- 450 هجرى) نيز واعظى مشهور بود. وى روزهاى يكشنبه در مسجد مربعه در شهر نيشابور مجلس وعظ و خطابه داشت.
او گاهى به شغل تجارت و گاهى نيز عهده دار مناصب حكومتى بود ولى بعدا به انزوا و عبادت روى آورد.
عمويش عبد الرحيم بن احمد بن محمد، مردى صالح، عابد و زاهد بود. او از علماى نيشابور، عراق، حجاز و شام روايت شنيده بود.
فرزندان
سه تن از فرزندان وى از راويان حديث به شمار مىآيند كه عبارتند از:
1- محمد بن عبيد الله بن عبد الله حسكانى، حاكم ابو على حذاء، وى شخصيتى با تقوا و متواضع و از علماى علم حديث به شمار مىآيد.
2- صاعد بن عبيد الله حسكانى، ابو سعيد حذاء، او شخصيتى با تقوا و از اهل علم و حديث است.
3- وهب بن عبيد الله حسكانى، ابو الفضل حذاء، وى نيز اهل علم و حديث و موعظه بود.
او كوچكترين فرزند ذكور پدر بود و روايات فراوانى را از او شنيده بود.
وهب در صومعهاى روى به عبادت آورد و براى شاگردان خود در آنجا روايت نقل مىكرد( 450- 524 هجرى).
شخصيت
حاكم حسكانى از علماى مشهور دوران خود بود. بسيارى از روات حديث پاى درس او مى آمدند تا از او روايت بشنوند و يا اجازه روايت بگيرند.
او شيخى فاضل و داراى مجلس وعظ و خطابه بود و خود نيز از علماى فراوانى روايت شنيده و يا اجازه روايت داشت.
مذهب
برخى او را از علماى اهل تسنن و پيرو مذهبحنفى مىدانند. و برخى ديگر او را از علماى شيعه مى دانند كه تقيه مى كرده است.
ابن طاووس درباره ايشان مى گويد:« الحاكم الحسكاني كان مِن أعيان رجال الجمهور»، حاكم حسكانى از شخصيتهاى برجسته علماى اهل تسنن بود.
ذهبى در كتاب تذكرة الحفاظ مى گويد:« و وجدت له مجلسا يدل على تشيعه و خبرته بالحديث و هو تصحيح خبر ردِّ الشمسِ و ترغيم النواصب الشُّمُس»، كتابى از ايشان يافتهام كه دلالت بر شيعه بودن ايشان دارد و آن« تصحيح رد الشمس...» است.
سفر به مرو
او به شهر مرو سفر كرد تا از علماى آن ديار بهره برد و از آنها روايت بشنود.
علاوه بر آن، او خود نيز در آنجا جلسات درس برقرار نمود و جمع فراوانى از مشتاقان علم و دانش را پروانه وار به دور خود جمع كرد و شاگردان فراوانى را تربيت كرد.
اجازه روايت
حاكم حسكانى از بسيارى مشايخ روايى آن دوران اجازه روايت دارد مانند:
1- ابو عبد الله حاكم نيشابورى
2- ابو الحسن علوى
3- عبد الله بن يوسف اصفهانى
4- ابو الحسن بن عبدان
5- ابن فتحويه دينورى
اساتيد
حاكم حسكانى نزد علماى فراوانى به فراگيرى علم و دانش پرداخت و از محضر درس آنان بهره برد مانند:
1- پدرش عبد الله بن احمد بن محمد
2- جدش احمد بن محمد
3- ابو طاهر بن محمش
4- قاضى ابو العلاء صاعد
5- حاكم، ابو عبد الله حافظ
شاگردان
علماى فراوانى نيز از محضر درس وى بهره بردهاند از جمله:
1- عبد الغافر بن اسماعيل فارسى( 451- 529 هجرى).
2- مهدى بن ابى حرب
3- سيد ابو محمد حسينى قاينى
تأليفات
عبد الغافر بن اسماعيل، شاگرد مشهور حاكم حسكانى در كتاب تاريخ نيشابور مىگويد:« من فهرست تصانيف و تأليفات استادم را به خط خودش ديده ام كه به صد عنوان مى رسيد و در ميان آنها مطالب ارزشمندى بود».
از تأليفات وى مى توان به اين عناوين اشاره كرد:
1- شواهد التنزيل لقواعد التفضيل في الآيات النازلة في أهل البيت صلوات الله و سلامه عليهم
2- فضائل شهر رجب
3- خصائص علي بن أبي طالب عليه السلام في القرآن
4- تصحيح خبر ردّ الشَّمس و ترغيم النواصب الشُّمُس(شُمُس جمع شموس و به معناى متعصب و لجوج است.)
وفات
سرانجام قاضى محدث، ابو القاسم عبيد الله بن عبد الله حسكانى پس از عمرى خدمت به علوم و معارف محمد و آل محمد صلى الله عليهم اجمعين در حدود سال490 هجرى ديده از اين دنيا فرو بست و به ديار باقى شتافت.