شادروان استاد ابراهيم موثق عاملى، صاحب تفسير عاملى يكى از قرآن پژوهان سترگ عصر ماست.
وى در سال 1280 شمسى در شهر مشهد مقدس در خاندان علم و تقوى ديده به جهان گشود. پدرش مرحوم شيخ عبد الحسين عاملى، از علماى شهر مشهد بود. نسبش به شيخ حرّ عاملى( م 1104 ه) كه از بزرگترين علماى متبحر در علم حديث در قرون اخير است، مىرسد، يعنى صاحب كتاب معروف وسائل الشيعه و چندين اثر مهم ديگر.
خاندان عاملى مدتها جزو كارگزاران و عمّال شايسته آستان قدس رضوى بوده اند و مرحوم عاملى نيز چنين بود، ولى در دوره نيابت توليت اسدى( عهد رضاخانى) از مشاغل موروثى خود استعفا كرد.
وى علوم قديمه را در محضر استادانى چون ملا اسحاق چولايى( مقدمات)، مرحوم اديب نيشابورى( ادبيات)، مرحوم شيخ حسن برسى( فقه و اصول)، مرحوم آقازاده بزرگ( خارج فقه) و مختصرى در محضر مرحوم حاج آقا حسين قمى و مرحوم شيخ اسد اللّه يزدى( فلسفه و رياضى) و مرحوم آقا بزرگ حكيم شهيدى و شيخ سيف اللّه ايسى( فلسفه) فرا گرفت و به اخذ تصديق مدرّسى فقه و اصول نايل آمد.
موثق عاملى، به جهت مراتب فضل و دانشى كه دارا بود و علاقه اى كه به كار تعليم و تربيت داشت، دعوت رؤساى وقت فرهنگ خراسان را پذيرفت و به كار معلمى پرداخت و خدمت به فرهنگ جديد را وجهه همت خود قرار داد.
او همچنين در اين مدت، كفالت مديريت كتابخانه اداره معارف خراسان را به عهده گرفت و منشأ آثار و خدماتى در اين ميدان گرديد.
تدريس را از دبيرستان از سالهاى 1316 ش شروع كرد و بعدها در دانشسراى مقدماتى پسران، به تدريس اشتغال ورزيد و به تربيت مربيان و معلمان مشغول شد.
از سال 1337 به دعوت دانشكده معقول و منقول مشهد در آن مؤسسه عالى هم تدريس مى كرد. مرحوم عاملى در تاريخ 1 / 6 / 42 از آموزش و پرورش باز نشسته شد و كار مطالعاتى و تحقيقاتى گسترده خود را در زمينه قرآن و تفسير دنبال كرد.
او ضمن مطالعه و تحقيق، با براه انداختن جلسات علمى گوناگون به اين نشاط، شور و شوق مى بخشيد.
استاد محمد رضا حكيمى نويسنده متعهد و نامدار معاصر در يادداشتى كه به درخواست راقم سطور در معرفى مفسر و يادآورى خاطراتى از مرحوم عاملى نوشته اند، چنين آورده اند:
« ايشان از سالهاى دور، شبهاى پنجشنبه محفلى ترتيب داده بودند و جمعى از دوستان ايشان گرد مى آمدند و غالب آنان اهل فضل و فرهنگ بودند، بعضى روحانى و بعضى دانشگاهى و فرهنگى. اين محفل، انجمن ادبى از نوع انجمنهاى ادبى مشهد مانند « انجمن ادبى فردوسى» نبود، بلكه محفلى بود بيشتر با بحث هايى درباره مسايل كلامى، حديثى، عقايدى، تفسيرى و به مناسبت آن بحثها گاه بحثهاى لغوى هم مطرح مى گشت، و چون ايشان مشغول نوشتن تفسير خود بودند، گاه آياتى را نيز مطرح مى كردند و مورد نظرخواهى قرار مى دادند، به خصوص اگر از علما و روحانيون كسى در محفل حضور داشت.
از كسانى كه گاه به اين محفل مى آمدند مرحوم آيت اللّه حاج شيخ محمد كاظم مهدوى دامغانى( م 1360 ش) بودند، از مدرسان مشهور مشهد و از شاگردان مرحوم آميرزا مهدى اصفهانى( م 1365 ق) و آقا زاده بزرگ( حاج ميرزا محمّد آقا زاده)( م 1356 ق) و حاج آقا حسين قمى( م 1366 ق). همچنين از ديگر علماى مشهد كه در اين محفل، بسيار شركت مى كرد مرحوم شيخ هادى كدكنى بودند كه با مرحوم موثق عاملى مأنوس بودند و از شاگردان مرحوم آقا بزرگ حكيم شهيدى مشهدى( م 1355 ق). مرحوم، دكتر احمد على رجايى بخارايى( م 1357 ش) صاحب فرهنگ لغات قرآن خطى آستان قدس نيز گاه به اين محفل مى آمد، وى چند سالى سرپرست كتابخانه آستان قدس رضوى بود و آثارى هم از خود به جاى گذاشت، از جمله ترجمه موزون قرآن كريم كه از روى نسخه هاى خطى كتابخانه آستان قدس تهيه كردند.
ديگر از شخصيتهاى فرهنگى مشهد كه در اين محفل شركت مى كردند، اسماعيل آموزگار و تقى بينش (سردبير مجله فرهنگ) و مرحوم سيد حسين خديو جم بودند. خديو جم كه سالها به تهران مهاجرت كرده بود، هر وقت به مشهد مى آمد گاه سرى به اين محفل مى زد.
مرحوم موثق عاملى توليت بخشى از اوقاف مدرسه نواب- يكى از مدارس مهم حوزه علميه مشهد- را به عهده داشت. اين توليت از پدر به ارث رسيده بود. ايشان مقيد بود كه اين بودجه را به طلبه هاى درسخوان برساند، از اين رو اسم همه طلبه هاى مدرسه را در فهرست موقوفه يادداشت نكرده بود و معمولا براى شناخت اين افراد و امتحان از آنان دقت و تلاش مى كرد.
در اين اواخر( سالهاى 1335- 1345 ش) كه بنده با ايشان دوست شده بودم، به محفل شبهاى پنجشنبه مى رفتم و شاهد و وارد اين بحثها كه گاه بسيار داغ هم مى شد بودم.
از خاطرات آن دوران كه با ايشان داشتم، مربوط به يكى از تابستان هاى آن سالهاست كه بنده عبورم به روستاى ييلاقى عنبران در حوالى شهر ييلاقى طرقبه مشهد افتاده بود، و مرحوم موثق باغ كوچكى طرف راست جاده و مشرف بر جاده داشت.
روزى عصر ديدم مرحوم علامه طباطبايى صاحب تفسير الميزان( م 1402 ق) در باغچه ايشان نشسته اند و سرگرم گفت و گو و بحث هستند. قيافه جذاب و بسيار با وقار مرحوم طباطبايى و چهره خندان مرحوم موثق در آن عصر تابستان و در آن باغ ييلاقى بر دامنه تبهاى سبز، در هواى عنبران عنبر آميز، هنوز مثل ديروز در نظرم مجسم است.
در تابستان 1338 ش علامه امينى به مشهد آمدند و مدتى ماندند، طبق معمول، علما و طلاب و استادان به ديدنشان مى آمدند و عصرها ايشان به بازديد مى رفتند. بنده اغلب در خدمتشان بودم. روزى مرحوم موثق عاملى به ديدن علاّمه آمدند و متقابلا علامه امينى( ره) نيز يك روز عصر به بازديد ايشان رفتند، در اين بازديد مرحوم حاج كريم آقا دستمالچى كه از مواليان بسيار با معرفت اهل بيت عليه السّلام و از مريدان بسيار شيفته علامه امينى بود، نيز مرحوم خديو جم كه آن ايام در مشهد بود، و بنده حضور داشتيم.
در آن روز مرحوم موثق چند ورق از نوشته هاى خطى تفسيرشان را به علامه امينى دادند كه ايشان ملاحظه كنند و نظر بدهند. بايد اضافه كنم كه آرايى كه ايشان درباره برخى آيات و تفسير آنها ارايه مى كرد، در مواردى مورد نقد قرار مى گرفت...» اما درباره آثار علمى مرحوم عاملى، كار مهم و ثمر بخش ايشان تا آنجا كه اطلاع دارم تأليف تفسيرى است به نام تفسير عاملى.
به هر حال استاد عاملى پس از آنكه سالها بر مسند تعليم، تدريس و تحقيق در جهت اعتلاى فرهنگ اين مرز و بوم كوشيد، در ارديبهشت سال 1347 ش به سراى باقى شتافت و به جوار رحمت الهى باريافت. در شهر مشهد با تشييع جنازه باشكوه و شركت جمعيت انبوه از اقشار مختلف مردم به خاك سپرده شد. ان شاء اللّه خداوند به پاس خدمت به قرآن، وى را در اعلى عليين، در منزلت قرب مقربين، محمد و آل محمد جاى دهد.