جمال الدين حسين بن على نيشابورى، معروف به ابو الفتوح رازى خزاعى، مفسر نامدار شيعه، در حدود سال 470 ق. در شهر رى متولد شد. وى پس از گذراندن دوران كودكى و نوجوانى، به تحصيل علوم رايج عصر خويش پرداخته و در اثر ذوق و استعداد سرشار و كوشش مداوم، در فراگيرى دانش در اندك زمانى سرآمد دانشمندان عصر خود در علم كلام، فقه، ادب، تفسير و وعظ و خطابه گرديد و به عنوان دانشورى بى بديل مطرح شد.
خاندان فضل و تقوا
سلسله نسب ابو الفتوح رازى به قبيله خزاعه مى رسد. در طول تاريخ، اين خاندان از برجسته ترين دوستان اهل بيت عليهم السّلام بوده تا آن جايى كه معاويه گفته است: محبّت قبيله بنى خزاعه نسبت به على عليه السّلام به حدّى است كه اگر زنانشان فرصت مى يافتند، با ما مى جنگيدند تا چه رسد به مردان ايشان!
جدّ اعلاى ابوالفتوح، بديل خزاعى است. همچنين فرزند بديل نافع خزاعى، از اصحاب معروف رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله است. و به عنوان معلّم قرآن از طرف پيامبر صلى اللّه عليه و آله در سال چهارم هجرت به منطقه نجد اعزام شده بود و در فاجعه بئر معونه به شهادت رسيد.
ابوالفتوح در تفسير سوره فتح مى گويد:« بديل بن ورقاء خزاعى، از پدران ماست.»
وى در تفسير آيه و لا تحسبنّ الّذين قتلوا فى سبيل اللّه امواتابا اشاره به شأن نزول آن- كه در مورد شهداى بئر معونه نازل شده است- نافع بن بديل بن ورقاء خزاعى را در رديف اين شهدا نامبرده و تصريح مى كند كه: «اين مرد، از پدران ماست.»
همچنين فرزندان ديگر بديل، به نام هاى محمّد و عبد الرحمن و عبد اللّه در جنگ صفين و در ركاب على عليه السّلام در سال 37 ق. به شهادت رسيدند.
جدّ ابوالفتوح، محمّد بن احمد نيشابورى صاحب كتاب «روضة الزهراء» و عموى پدرش، شيخ عبد الرحمن صاحب كتاب سفينة النجاة، از دانشمندان برجسته شيعى بوده اند.
پسرش، شيخ تاج الدين محمّد و خواهر زاده وى، فخر الدين احمد، نيز از علماى عصر خود به شمار مى آمدند. ملاحظه مى شود، چهره هاى برجسته خاندان ابو الفتوح رازى از تاريخ صدر اسلام تا كنون، همانند ستارگان فروزان، در آسمان علم، تقوا و فضيلت پرتو افشانى مى كنند.
علاّمه سيّد محسن امين در مورد خاندان ابو الفتوح، مى نويسد:« وى( ابو الفتوح) و پسرش تاج الدين محمّد و پدرش على بن محمّد و جدّش و جدّ اعلاى وى، شيخ ابو بكر احمد و عموى بزرگش شيخ عبد الرحمن بن ابى بكر، همه از دانشمندان نامدار اماميه مى باشند. و خلاصه، اين سلسله معروف در ميان علماى شيعه، جايگاه ويژه اى داشته اند و تأليفات پر بار و كتاب هاى متعددى را از خود به يادگار گذاشته اند.»
قاضى نور اللّه شوشترى نيز در مورد جلالت خاندان ابو الفتوح رازى، مى گويد:« او از خاندان جلالت و فضيلت است و از ذريّه بديل بن ورقاء خزاعى، كه از ياران خاص پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله بوده است. اساسا قبيله خزاعه در طول تاريخ، از شيعيان خالص اهل بيت عليهم السّلام بوده اند.»
اساتيد
شيخ ابوالفتوح رازى با توجه به عشق و علاقه اى كه به تحصيل علوم و معارف اسلامى داشته است، براى كسب فضائل علمى، در محضر اساتيد متعددى زانوى ادب زده و بهره هاى فراوان برده است.
برخى از اساتيد وى عبارتند از:
1- على بن محمّد نيشابورى رازى اين شخصيت پدر بزرگوار ابو الفتوح رازى است؛ وى داراى تأليفاتى همچون « مسائل المعدوم» و « دقايق الحقايق» مى باشد. شيخ على رازى علاوه بر فرزندش، استاد ساير علماى عصر خويش نيز به شمار مى آيد.
2- عبد الرحمن خزاعى نيشابورى؛ وى عموى بزرگ ابو الفتوح و پديد آورنده آثارى همچون « سفينة النجاة»، « الرضويات»، « مختصرات فى الزواجر و المواعظ» است.
3- شيخ عبد الجبار بن مقرى رازى، معروف به مفيد رازى؛ وى در شهر رى مدرسه اى داشت و در سال 455 ق. از استادش شيخ طوسى اجازه روايت كتاب « التبيان» را گرفت.
4- شيخ ابوعلى حسن بن محمّد طوسى،( فرزند شيخ طوسى)؛ وى يكى از استادان مبرّز ابوالفتوح است. او را مفيد ثانى نيز مى گفتند، ابوالفتوح قبل از سال 500 ق. در عراق به محضر وى رسيده است.
5- قاضى عماد الدين حسن بن محمّد استر آبادى؛ وى كه قاضى رى بود، از استادان ابن شهر آشوب و شيخ منتجب الدين نيز محسوب مى شود.
6- ابوالقاسم محمود بن عمر زمخشرى، معروف به جار اللّه( 538- 467 ق.)؛ وى استاد غير شيعى ابوالفتوح به شمار مى آيد. و مؤلف تفسير معروف كشّاف است و از مذهب حنفى معتزلى پيروى مى كرده است.
ابو الفتوح در تفسير آيه الّذى جعل لكم من الشّجر الاخضر نارااز زمخشرى به عنوان استاد خود ياد كرده است. البته ابوالفتوح در تفسير خود از تفسير« كشّاف» زمخشرى مطلبى نقل نكرده است. زيرا تفاسير« ابوالفتوح»،« الكشاف» و« مجمع البيان» تقريبا در يك زمان تأليف شده اند.
شاگردان
اين دانشمند گران مايه بعد از تحصيل علوم مختلف، اندوخته هاى علمى خود را با اخلاص تمام به مشتاقان معارف عرضه نموده است؛ از جمله دانش اندوزان مكتب وى افراد زير مى باشند:
1- شيخ رشيد الدين محمّد بن شهر آشوب مازندرانى( 489- 588 ق.)؛ وى در علوم فقه، حديث، تفسير، ادب، شعر و رجال، اطلاعات وسيعى داشته و جامع كمالات، هنرها، و فضيلتهاست؛ بدين جهت، حتى از سوى مخالفان و بيگانگان نيز مورد احترام و تعظيم بوده است. ابن شهر آشوب در سفرهاى علمى خويش، به شهر رى وارد شده و مدتى از ابو الفتوح رازى استفاده كرده است. وى در كتاب « معالم العلما» از استاد خود چنين ياد مى كند:
« استاد من، شيخ ابو الفتوح بن على رازى، دانشمند گران مايه اى است كه كتاب شرح شهاب و روح الجنان در تفسير قرآن را نوشته است. اين تفسير به زبان فارسى است امّا بى نظير و شگفت انگيز مى باشد.
2- شيخ منتجب الدين على بن بابويه رازى؛ وى از دانشمندان بلند پايه و از نويسندگان پر مايه قرن ششم هجرى، و از نوادگان برادر شيخ صدوق مى باشد. منتجب الدين با تأليف مشهورترين اثر خود به نام «فهرست علماى شيعه»، حقّ بزرگى را بر گردن پيروان اين مذهب گذاشته و به اين وسيله، نام نيك گروهى از برجستگان علماى شيعه و زعماى اسلام را در صفحه روزگار زنده نگه داشت، تا آن جايى كه تمام شخصيت نگاران و تراجم نويسان ممتاز، بعد از قرن ششم هجرى، از كتاب « فهرست» وى كمال بهره را برده اند.
منتجب الدين در « فهرست» خود، بارها از استادش تجليل به عمل آورده است. وى در بخشى از كتاب خود استادش را چنين مى ستايد:
« استاد و پيشواى شيعيان، ابوالفتوح حسين بن على بن محمّد خزاعى رازى، دانشمندى مفسّر و واعظى پارسا بود. وى داراى آثار متعددى است كه از جمله آنها، تفسير روض الجنان در تفسير قرآن و كتاب روح الاحباب در شرح شهاب است. من هر دو كتاب را بر اين استادم قرائت كرده ام.»
3- شيخ عبد اللّه بن حمزه طوسى معروف به ابن حمزه فقيه؛ وى از شاگردان ممتاز ابو الفتوح به شمار مى رود. كتاب « الوافى بكلام المثبت و النافى» از تأليفات اين فقيه است. لازم به ذكر است، اين سه نفر از استاد خويش اجازه روايتى نيز داشته اند.
4- سيّد شريف عزّ الدين« شرف شاه افطسى نيشابورى؛ او داراى كتابى به نام « النظم و النثر الرائق» مى باشد. و آرامگاهش در نجف است.
5- تاج الدين محمّد بن حسين، فرزند ابو الفتوح
تاليفات
1- تفسير روض الجنان اين كتاب- كه معروفترين اثر شيخ ابوالفتوح رازى است- از جهت فصاحت لفظ و پردازش عبارت، توجه به نكات مناسب تفسيرى، ترجمه ى دقيق آيات، آزاد انديشى در بهره گيرى از روايات مخالف و موافق، نقل اقوال مختلف و گزينش مناسبترين آن و دفاع منطقى و به جا از مذهب شيعه، بر همه ى تفاسير فارسى تشيّع برترى دارد.
با اين كه مؤلّف اصالتا از نژاد عرب مى باشد، اما در اثر زندگى و سكونت دراز مدت در ايران، در زبان فارسى تبحّر كامل يافته و اين يادگار جاويدان فارسى را آفريده است.
اين اثر گران سنگ و كهن شيعى، يكى از بزرگترين يادگارهاى نثر فصيح ادب فارسى است. اين حقيقت را مى توان در نگارش روان و شيرينى بيان ابو الفتوح به نظاره نشست. با اين كه بيش از 800 سال از زمان تأليف آن مى گذرد امّا فارسى زبانان امروزى هم به راحتى مى توانند اكثر واژهها و عبارات آن را بفهمند.
تفسير«روض الجنان»، شاخصترين اثر اين دانشمند پارساى شيعى است كه از مهمترين منابع تفاسير شيعه و سنى، به شمار مى آيد. اين تفسير از ارزشمندترين و قديمىترين آثار شيعى به زبان فارسى است كه موضوعات اخلاقى، فقهى، تفسيرى، ادبى و تاريخى را در توضيح و تفسير آيات الهى مورد بحث قرار داده و به همين جهت، مورد استفاده فقها، محدّثان و مشتاقان علم و ادب قرار گرفته است.
2- مناظره حسنيّه؛ مناظره دخترى است تحصيل كرده به نام حسنيه، معاصر هارون الرشيد. اين كتاب به زبان فارسى و در ردّ اهل سنّت نوشته شده و بارها همراه حلية المتقين علاّمه مجلسى و يا مستقل چاپ شده است.
3- روح الاحباب و روح الالباب فى شرح الشهاب شرحى است بر شهاب الاخبار از قاضى قضاعى شافعى و موضوع آن، در حكم و امثال است. اين كتاب يكى از مدارك بحار الانوار است.
4- كتاب يوحنّا كه از زبان يك نفر مسيحى به نام يوحنّا و در مسئله امامت و در ردّ مذهب عامّه نوشته شده است.
5- منهاج المناهج؛ در تحقيق مذاهب اربعه و اثبات امامت.
6- رساله اجازه؛ كه در تاريخ 552 ق. نگارش يافته است.
7- تفسير قرآن به زبان عربى.
8- تبصرة العوام فى معرفة مقالات الانام به زبان فارسى است و ابو الفتوح در بخشى از آن، انديشه هاى حسين بن منصور حلاّج را نقد كرده و در باب هاى ديگر، از نسبتهاى ناروا به شيعه جواب داده و از تشيّع دفاع نموده است. علاّمه سيّد محسن امين اين كتاب را در كتابخانه شهيد شيخ فضل اللّه نورى در تهران ديده است.
از نگاه ديگران
1- علاّمه شهيد قاضى نور اللّه شوشترى در كتاب « مجالس المؤمنين» در مورد ابو الفتوح مى نويسد:
نشانه هاى فضل و كمال و تلاش هاى نيكوى وى در تفسير كتاب خداوند و باطل نمودن شبهات و ترديدهاى مخالفين، از نكات بارزى است كه در زندگى اين مرد به چشم مى خورد و هر كه تفسير مشهور وى را ملاحظه كند، به اين حقيقت پى مى برد. از تفسير وزين وى چنين بر مى آيد كه او معاصر صاحب كشّاف بوده و بعضى از ابيات آن را ديده است؛ امّا اصل كتاب كشّاف را بعد از تأليف، مشاهده نكرده است.
2- ميرزا محمّد باقر خوانسارى، شخصيت نگار معروف شيعى:
حسين بن على خزاعى معروف به شيخ ابو الفتوح رازى، مؤلف تفسير مشهور فارسى، از دانشمندان شناخته شده ى تفسير و علم كلام است. او از ماهرترين و بزرگترين علماى ادب و از راويان سرشناس علم حديث مى باشد.
3- ميرزا حسين نورى، محدّث، فقيه، و رجال شناس متبحّر:
استاد و پيشواى مفسّرين، ترجمان كلام الهى، جمال الدين ابو الفتوح حسين بن على خزاعى رازى، مشهور به ابو الفتوح رازى، دانشمندى فاضل، فقيهى مفسّر، و اديبى مطّلع بوده و در كسب علم به درجات كمال نايل شده بود. نسب شريف او به عبد اللّه بن بديل بن ورقاء خزاعى، فرزند يكى از اصحاب رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله مى رسد.
رحلت
بر اساس شواهد موجود ابوالفتوح در سال 556 ق. وفات يافته است و طبق وصيتش در شهر رى و در صحن حضرت امامزاده حمزة بن موسى بن جعفر عليه السّلام، در جوار حضرت عبد العظيم حسنى عليه السّلام و در زاويه شمالى مدفون شده است.
فرزندان
از شيخ ابو الفتوح رازى دو فرزند دانشمند به يادگار ماند:
1- تاج الدين محمّد رازى؛ شيخ حرّ عاملى در مورد وى مى نويسد: استاد و پيشواى مردم، تاج الدين محمّد فرزند ابو الفتوح رازى خزاعى، دانشمندى پارسا بوده است.
2- صدرالدين على رازى؛ شيخ منتجب الدين بن بابويه از وى به عنوان يك عالم شيعى، در كتاب الفهرست خود، نام برده است.