سالها تلاش بی وقفه در کنار بزرگانی فرهیخته چون علامه امینی و علامه آقا بزرگ تهرانی، روحیه ای خستگی ناپذیر در مرحوم علامه محقق سید عبدالعزیز طباطبایی به وجود آورد که منشأ آثاری ارزشمند در موضوع پژوهش استادان خود بود.
آثاری که محقق طباطبایی درباره موضوع غدیر به جا گذارده، حاصل سالها پژوهش در کتابهای عمده تاریخی و رواییِ چاپی و خطی است که با نثری استوار در پنج کتاب نگاشته شده است:
1) علی ضفاف الغدیر
این کتاب، مستدرک جلد اوّل کتاب «الغدیر» علامه امینی است و حاوی اسامی راویان حدیث غدیر و شرح حال آنان است؛ علامه امینی این راویان را در کتاب خود ذکر نکرده است. محقق طباطبایی در مصاحبه با کنگره «کتاب و کتابخوانی در تمدن اسلامی» فرمودند:
از جلد دوازدهم به بعدِ «الغدیر» را، علامه امینی خواستند درباره مناقب و فضایل امیرالمؤمنین(ع) بنویسند، و بخشی از کار را به من واگذا ر کردند و در وصیت نامه خود هم قید فرموده اند که افرادی از جمله من این کار را ادامه دهیم. ولی پس از فوت ایشان، هنوز ورثه کاری در این مورد انجام نداده اند؛ و لذا خودم در ایران شروع به نوشتن دنباله این کار کردم.1
ایشان در الغدیر فی التراث الاسلامی درباره تالیف این کتاب می نویسد:
در نجف به مدت ربع قرن در کنار دو دانشمند بزرگ، علامه امینی و علامه آقا بزرگ تهرانی بودم و با ایشان ملازمت داشتم و این دو بزرگوار نیز نسبت به من مهربانی و عطوفتی داشتند. این دو دانشمند را الگوی خود قرار دادم و در راه ایشان قدم نهادم تا اینکه در سال 1396هجری نجف را ترک کردم و به قم آمدم و شروع به جمع آوری استدراکات و اضافاتی بر جلد اول کتاب «الغدیر» نمودم؛ نه به این دلیل که ایشان در جمع آوری خود کوتاهی کرده باشند، که خداوند خود بر سختیهایی که آن بزرگوار در راه خود متحمل شده آگاه است؛ بلکه به این جهت که نسخه های خطی بسیاری اکنون به چاپ رسیده که در گذشته چاپ نشده بود و مصادر زیادی اکنون در دسترس است که آن زمان دسترسی به آنها ممکن نبود، و همچنین کتابخانه های عمومی زیادی تأسیس شده است و کتب خطی را از زوایای خمول خانه ها و کتابخانه های شخصی بیرون آورده و در اختیار محققان قرار داده اند؛ فهرستهایی چاپ شده و نسخه هایی معرفی شده است تا هر که هر آنچه بخواهد برگزیند. همچنین نباید نقش میکرو فیلمها و عکس برداری از نسخه های شرق و غرب عالم را در این خدمات فراموش کرد.
در چنین حالی، در دیدارهایم از کتابخانه های عراق و ایران و حجاز و سوریه و ترکیه و انگلستان و… امکان یافتن مصادری برایم فراهم شد که شصت سال پیش در دسترس استاد بزرگوارم علامه امینی نبود.
بنابراین به تطبیق جلد اوّل «الغدیر» با آنچه که درباره غدیر در کتابخانه ها می یافتم، پرداختم. هر صحابی یا تابعی یا هر عالم و راوی از میان تابعین را که حدیث غدیر را روایت نموده اند و استادم نام آنها را در کتاب خود نیاورده بودند،مطابق با روش ایشان نوشتم و بر حسب تاریخ وفات مرتب کردم و نام «علی ضفاف الغدیر» را بر آن نهادم، که هنوز کامل نیست و امیدوارم خداوند توفیق تکمیل آن را عطا بفرماید.2
علی ضفاف الغدیر شامل بخشهای زیر است:
1 الصحابة؛
2 التابعین؛
3 الرواة والعلماء والحفّاظ، حتی نهایة القرن الرابع عشر و بدایة القرن الخامس عشر.
2) الغدیر فی التراث الاسلامی
این کتاب شامل فهرستواره ای است برای آنچه از قرن دوم تا قرن حاضر درباره غدیر نوشته شده است. این کتابها بر اساس تاریخ تالیف همراه با معرفی کامل کتاب و شرح حال نویسنده مرتب شده و شامل کتابهای عربی، فارسی، ترکی و اردو از نویسندگان امامی، زیدی، اسماعیلی، سنی و مسیحی است. این کتاب تا کنون دو بار به چاپ رسیده است: یک بار در بیروت توسط «دارالمورّخ العربی» و یک بار در ایران توسط انتشارات «الهادی».
محقق طباطبایی در کتاب خود، مستدرک الذریعة (نسخه مخطوطه)، درباره این کتاب می نویسد:
مجله «تراثنا» که توسط مؤسسه آل البیت(ع) در قم منتشر می شود، به مناسبت کنگره بزرگی که به دستور آیت اللّه العظمی خویی در لندن به مناسبت عید غدیر برپا شد، اقدام به نشر ویژه نامه غدیر نمود. از من خواستند تا مقاله ای درباره کتابهای نوشته شده درباره غدیر بنویسم. در حدود صد و بیست و پنج کتاب معرّفی شد و مقاله در آن ویژه نامه (شماره 21 «تراثنا»، ذو حجه 1410ق) با نام «الغدیر فی التراث الاسلامی» به چاپ رسید.
پس از انتشار مقاله به تکمیل آن ادامه دادم، تا اینکه اکنون تعداد کتابهای معرفی شده به صد و شصت و دو کتاب رسید. این سبب شد که آن مقاله را در سال 1414 هجری به صورت کتابی مستقل توسط «دارالمؤرخ العربی» در بیروت به چاپ رسید.پس از آن وزارت ارشاد اسلامی در ایران خواستار چاپ کتاب در ذو حجه سال 1415هجری، به مناسبت مصادف بودن نمایشگاه بین المللی کتاب با عید غدیر شد که با اضافاتی به چاپ رسید. شمار کتابهای معرّفی شده اینک به صد و هشتاد و چهار عنوان رسیده است که تکمیل آن هنوز هم ادامه دارد. از خداوند توفیق چاپ مجدّد آن را همراه با اضافات خواستارم.
در ابتدای کتاب «الغدیر فی التراث الاسلامی» مقاله پربار محقق طباطبایی با نام «حدیث الغدیر، رواته کثیرون للغایة… قلیلون للغایة!»، که متن مقاله ایراد شده توسط ایشان در کنگره بزرگ غدیر در لندن است چاپ شده است. این مقاله را مجله «الموسم» در شماره هفتم، در سال 1411هجری نیز چاپ نمود.
آقای مهدی جعفری، کتاب «الغدیر فی التراث الاسلامی» را با اختصار ترجمه کردند و در تهران در سال 1411 توسط انتشارات کتابخانه چهل ستون منتشر نمودند. آقای محمّد انصاری زنجانی نیز با تکیه بر این اثر محقق طباطبایی و نقل مطالب بسیار از آن، کتاب خود را با نام «غدیر در آیینه کتاب» توسط انتشارات الهادی منتشر کردند.
از بخشهای قابل توجه این کتاب زندگینامه خود نوشت محقق طباطبایی است.
3) تحقیق رساله «طرق حدیث من کنت مولاه»
این رساله از تألیفات ابو عبداللّه ذهبی، محمّد بن احمد بن عثمان بن قایماز شافعی (673748) است، که تا کنون به علت فقدان، چاپ نشده بود.
محقق طباطبایی این رساله را در کتابخانه دانشگاه تهران یافت و ضمن تحقیق، تعلیقات مفصل و پرباری بر آن اضافه می کند؛ به صورتی که تعلیقات از حجم رساله بیشتر شده است. در بسیاری از موارد که «ذهبی»، سندی از حدیث غدیر را رد می کند، یا آن را ضعیف می شمارد، محقق طباطبایی به بحث می پردازد و ضمن تقویت سند روایت، بر ارزش رجالی کتاب می افزاید. مانند تقویت سندی که به یزید بن ابی زیاد منتهی می گردد یا استدلالی که در ردّ توهمات ذهبی در نقل حدیث از امام باقر(ع) از ابن عباس می آورد، یا دفاع از وثاقت ابواسرائیل اسماعیل الملائی.
ایشان درباره این کتاب می نویسد:
این رساله را در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران یافتم، که در ضمن مجموعه ای به شماه 1080 از برگ 211223ب، نگاشته قرن دوازدهم هجری آمده بود. این مجموعه در فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران (3/523) معرفی شده است.3
4) من فیض الغدیر
محقق طباطبایی در بعضی نوشته های خود از این کتاب با نام «حدیث الغدیر بالطرق الصحیحة» یاد کرده است. این کتاب شامل ذکر حدیث غدیر، تنها از طرق صحیح روایی است که سندهای آن را بر اساس نام راوی مرتب نموده است.
ایشان در آغاز نسخه مخطوطه کتاب می گوید:
یستعرض حدیث الغدیر و رواته من الصحابة و التابعین و من أخرجه من الحفاظ والمحدثین بالاسنادالعالیة و الطرق الصحیحة و الموثوقة فی الصحاح و السنن والمساند و المعاجم حتی نهایةالقرن الرابع فقط.
اندیشه تألیف این کتاب در کنگره بزرگ غدیر در لندن نشأت گرفت؛ هنگامی که محقق طباطبایی در لندن در نشستی با اندیشمندانِ فِرَق گوناگون اسلامی دیدار می کند و درباره حدیث غدیر به بحث می نشیند، به فکر تألیف این کتاب می افتد. ایشان به جمع آوری سندهای روشن و صحیح و غیر قابل ردِّ حدیث غدیر می پردازد،ولی متاسفانه اجل مهلتِ اتمام این کتاب را نداد و این کتاب ارزشمند همچنان ناقص ماند.
5) حاشیه بر «الغدیر»
پنجمین اثر جداگانه ای که محقق طباطبایی در کنار کارهای استاد خود، «الغدیر» علامه امینی، نگاشته است، حاشیه های ایشان بر برگ به برگ «الغدیر» است.
حاشیه های محقق طباطبایی بر این کتاب از اهمیت خاصّی برخوردار است و شامل مباحثی است همچون: ردّ شبهات وارد بر کتاب، ضبط اعلام، اشاره به بعضی از اشتباهاتی که در کتاب آمده به صورتی بسیار مؤدبانه و خاضعانه، توجیه آنچه از اشتباهات ظاهری کتاب که قابل توجیه است، استدراک بر احادیث هر موضوع و… ایشان به این حواشی در کتاب مهم خود «مستدرک الذریعة» (نسخه مخطوطه) نیز اشاره کرده است:
تعلیقاتی بر کتاب الغدیر علامه امینی دارم که شامل اطلاعاتی است که می تواند قسمت دوم«ِ علی ضفاف الغدیر» را تشکیل دهد.
وقتی گروهی برای تحقیق و نشر کتاب «الغدیر» تشکیل شد، از من خواستند تا بر تحقیقشان نظارتی داشته باشم. من نیز تعلیقاتی را که بر «الغدیر» داشتم، به همراه اضافاتی که بر مصادر روایات صحابه از مصادر مهمی مانند: السنن الکبیر نسائی، معاجم طبرانی، مسند أبی یعلی و بزّار و شاشی، مصنف عبدالرزاق و ابن ابی شیبه، سنن ابن ابی عاصم و… جمع آورده بودم، در اختیار این گروه قرار دادم. امیدوارم مورد قبول خداوند قرار گرفته باشد.
تعلیقات محقق طباطبایی بر «الغدیر» چاپ این گروه یعنی «مؤسسه الغدیر» تا جلد سوم بیشتر ادامه نیافت و امید است به طور جداگانه به چاپ برسد.
این پنج کتاب هم اکنون توسط انتشارات «الهادی» در دست چاپ است و امیدواریم بزودی در اختیار پژوهشگران قرار گیرد.
پی نوشت:
1.المحقق الطباطبائی فی ذکراه السنویّة الأولی، ج3، ص1217
2. الغدیر فی التراث الاسلامی، چاپ دوم، قم، نشر الهادی، 1415/1374، ص234236
3 .الغدیر فی التراث الاسلامی، ص114