« كتاب التفسير»، به زبان عربى، نوشته ابو نصر محمد بن مسعود عياشى، از تفسيرهاى كهن امامى، متعلق به عصر غيبت صغرا( 260- 329) است.
اين كتاب، مشتمل بر تفسير روايى قرآن از آغاز تا پايان سوره كهف است، اما بر اساس مطالبى كه از اين تفسير در آثار دوره هاى بعدى آمده، احتمالا در اصل، شامل تمامى قرآن بوده است. نوشته موجود ظاهرا اندكى پس از وفات مؤلف تدوين يافته است.
ساختار
كتاب، در دو جلد تنظيم شده است. از آغاز قرآن تا پايان سوره انعام، در جلد اول و از آغاز سوره اعراف تا آخر سوره كهف، در جلد دوم تفسير شده است. در تفسير عياشى، جنبه روايى غالب است؛ با اين حال، به دليل توجه مؤلف به آيات الاحكام، ويژگى فقهى اين تفسير بيشتر از ديگر تفاسير كهن اماميه، همچون تفسير فرات كوفى و تفسير على بن ابراهيم قمى است( براى نمونه: عياشى، ج 1، ص 192، 238 و 248).
گزارش محتوا
عياشى، نخست، در مقدمه اى كوتاه به ذكر احاديثى در فضيلت قرآن كريم، ترك روايت احاديث مخالف با قرآن، مطالب مذكور در قرآن و لزوم مراجعه به ائمه اطهار( ع) براى فهم و تفسير قرآن، پرداخته است ( همان، ج 1، ص 74- 97)، سپس آياتى را تفسير كرده كه در آنها رواياتى از ائمه( ع) در باره اعتقادات و آموزه هاى شيعى، به ويژه در فضايل اهل بيت( ع) و منقصت دشمنان ايشان رسيده است. بيشتر اين روايات، از امام باقر و امام صادق( ع) نقل شده است. رجالشناسان امامى، با وجود ستودن عياشى، گفته اند كه وى از افراد ضعيف روايت مى كرده است( نجاشى، ص 350، طوسى، ص 317- 320).
در تفسير عياشى، علاوه بر مطالب تفسيرى و فقهى، به مسائل كلامى نيز پرداخته شده است؛ مثلا عياشى، در بحث از جبر و تفويض، رواياتى دال بر رد هر دو نظريه جبر و تفويض آورده و نظرى موافق با« امر بين أمرين» ارائه كرده است( ج 2، ص 140- 141).
عياشى، رواياتى در باره فرقههاى شيعى و ديگر فرق، از جمله واقفيه و خوارج و عجليه و قَدَريه، آورده است( همان، ج 2، ص 55، 104، 112، 124، 125 و 163. براى آگاهى از جنبههاى قصصى: همان، ج 1، ص 145- 149، ج 2، ص 154 و 155).
متن موجود تفسير عياشى، نوشته اى مرسل است كه در آن، اسناد احاديث ذكر نشده است و تدوين كننده، بنا بر گزارش خود وى اسناد را حذف كرده تا در فرصتى مناسب، اين متن را نزد كسى كه آن را به طريق سماع يا اجازه از مؤلف يا احتمالا از شاگردان وى به دست آورده، برخواند( همان، ج 1، ص 73. در باره انتقاد محمد باقر مجلسى از اين كار: ج 1، ص 28).
حاكم حَسكانى، در« شواهد التنزيل»، از متن مسنَد تفسير استفاده كرده است و گويا متن مسند تفسير تا زمان ابن طاووس( متوفى 664)، در دست بوده است( ابن طاووس، ص 79).
از مقايسه روايات دال بر وقوع تحريف در قرآن كريم در تفسير عياشى با نسخه خطى قِرائات احمد بن محمد سَيارى، برمى آيد كه اين اثر، منبع عياشى در نقل روايات بوده است( براى نمونه: عسكرى، ج 3، ص 114، 115، 259، 262 و 264)؛ حال آنكه رجال شناسان امامى، روايات منقول از سيارى را بسيار ضعيف دانسته و در مسائل فقهى به آنها بى اعتنا بوده اند( خويى، ج 2، ص 282- 284).
بر اساس مطالب مشابه در تفسير عياشى و تفسير على بن ابراهيم قمى، احتمالا اين دو اثر، منابع مشتركى داشته اند( براى نمونه: عياشى، ج 1، ص 109- 113، 145- 149؛ قمى، ج 1، ص 36- 41، 55- 58)؛ از جمله تفسير جابر بن يزيد جُعفى( متوفى 128) كه عياشى روايات فراوانى از آن نقل كرده است.
تفسير ابو الجارود، زياد بن مُنذر نيز از منابع مشترك اين دو بوده است، گو اينكه بخشهاى منقول از تفسير مذكور، در دو اثر، همانند نيست و هر يك از آنها از بخشهاى مختلف آن، استفاده كرده اند. نصوص بر جا مانده از تفسير عياشى در« شواهد التنزيل»، حاكى از آن است كه عياشى، از برخى منابع تفسيرى اهل سنت نيز استفاده كرده است( براى نمونه: عياشى، ج 3، ص 153، 163- 165).
از تفسير عياشى، نسخههاى خطى و چاپهاى مختلفى در دست است؛ از جمله چاپ هاشم رسولى محلاتى در 1340 ش( براى آگاهى بيشتر در باره مشخصات نسخه ها و نيز منابع ديگر: بكائى، ج 6، ص 2352؛ سزگين، ج 1، جزء 1، ص 99).
بنياد بعثت قم نيز اين تفسير را در 1379 ش/ 1421 ق، در قم چاپ كرده است. در تصحيح اين چاپ، از تمام نسخه هاى موجود استفاده نشده، اما در آن، 116 مورد از نصوص مفقود( كه در ديگر متون امامى و غير امامى نقل شدهاند)، گردآورى شده است كه تفسير كل قرآن را شامل مىشود. همچنين در اين چاپ، اسنادها و طريق روايت عياشى به افراد مختلف ذكر شده است.