محمد بن على بن عبد الله شوكانى( 1173- 1250 ق) در« هجره شوكان» يمن به دنيا آمد. پدر وى، عالمى بود كه منصب قضاوت نيز داشت و معروف به صلاح و پاكى روح بود. در دامن پدر در صنعا پرورش يافت و با مهيا بودن محيط خانوادگى و وسايل رزق و اسباب حيات، به فراگيرى علم مشغول گشت.
جايگاه علمى
تحصيلات خود را از قرائت قرآن و حفظ آن نزد اساتيد فن آغاز و در محضر حسن بن عبد الله هبل ختم نمود. پس از آن كتابهاى زيادى را در علوم مختلف حفظ كرد. از عالمان زيادى دانش آموخت.، همراه با تحصيل به تدريس نيز اشتغال ورزيد و دروس او، روزانه به بيش از ده درس در تفسير، حديث، اصول، معانى، بيان، و منطق، مى رسيد.
در سن 20 سالگى اقدام به افتاء نمود بدون اينكه با اعتراض اساتيدش مواجه شود. وى از هوش و استعداد بسيار قوى برخوردار بود. در نتيجه در حديث و تفسير سرآمد هم روزگاران خود شد. به دليل عدم موافقت والدينش در حيات آنها موفق به سفرهاى علمى نگشت بدين جهت تحصيل و تدريسش، منحصر به صنعا و يمن بود.
شوكانى بر خلاف بسيارى از هم دورانش كه اهل حكايت و نقل بودند و كتابهاى آنها مملو از آن است، اهل تحقيق و اجتهاد و نظر در ادله و منادى بازگشت به كتاب و سنت بود. اين امر او را در صف مقدم مجتهدين تلاشگر قرار داده است. از جانبى نيز حسد حسودان و نقد مقلدان بر وى بيشتر گرديد.
شغل
وى به رغم دورى از دنيا طلبى و پرهيز از پذيرفتن مناصب گوناگون و... صرف تمام توان در راه علم، در سن 36 سالگى به منصب قضاوت در صنعا برگزيده شد. سپس- وزارت را قرين آن نموده متولى امور داخلى و خارجى يمن گشت و به بهترين وجه با مردم سلوك كرده، به خوبى از عهده مسئوليت برآمد.
مذهب
شوكانى در آغاز فقه را بر اساس مذهب امام زيد آموخت و از پيشوايان و مفتيان مذهب زيديه شد. آنگاه در آموزش حديث، به جايى رسيد كه تقليد را كنار گذاشت و به اجتهاد نايل آمد و كتاب « الجرار المتدقق على حدائق الأزهار» را نوشت.
از آن روى كه با تقليد مخالف بود مورد بى مهرى بسيار هم مذهبان خويش قرار گرفت و وى در قبال آنان با روايت احاديثى از آل بيت پيامبر( ص) تقليد را مذموم و حرام مى شمرد و در اين باره رساله اى تحت عنوان « القول المفيد فى حكم التقليد» نوشت.
در عقيده سلفى و از ابن تيميه و شاگردش ابن قيّم بسيار متأثر است. در اين باره كتابى به نام « التحف بمذهب السلف» نگاشت. در جهت تطهير اعتقاد توحيدى از مظاهر شرك و تمييز آن از بدعتها و خرافات و تبيين صحيح و روشن آن مطالب بسيارى در كتابهاى خود نوشت. از جمله در كتاب« قطر الولىّ على حديث الولىّ».
اساتيد و شاگردان
وى در مورد شاگردان و اساتيد خود كتابى به نام « الإعلام بالمشايخ الأعلام و التلاميذ الكرام» نوشته و شرح حال برخى از آنان را در كتاب« البدر الطالع» آورده است.
بارزترين اساتيد وى عبارتند از:
1- حسن بن ابراهيم مغربى( م 1208 ه) 2- امام عبد القادر بن احمد كوكبائى( م 1207 ه) 3- يحيى بن محمد الحوتى( م 1247 ه) 4- قاضى عبد الرحمن بن حسن الاكوع( م 1206 ه).
بارزترين شاگردان وى عبارتند از: 1- محمد بن محمد بن زيارة( م 1381 ه) 2- محمد بن احمد سودى (1226 ه) 3- محمد بن احمد مشحم صعدى ( 1223 ه) 4- احمد بن عبد الله ضمدى ( م 1222 ه) 5- فرزندش احمد بن محمد شوكانى( م 1281 ه).
تأليفات
وى سه امر را در شخصيت خود جمع كرده است.
الف) خوش فكرى و تيزهوشى و تلاش كه وى را از زمره مجددين علماى اسلامى در رأس هر قرن قرار داده است.
ب) كثرت تبحر در علوم مختلف.
ج) تأليفات گسترده در علوم و فنون گوناگون. تأليفات چاپى ايشان را به 15 عنوان مىرسانند كه در تفسير، فقه، حديث، رجال، اصول و حكام مىباشد. تأليفات خطى وى نيز بنا به گزارش شاگردان و علماى ديگر به 114 عدد رسيده است.
وفات
شوكانى در 26 جمادى الثانى سال 1250 هجرى دار فانى را بدرود گفت و در صنعاء مدفون گشت.