ابوالحسن مقاتل بن سليمان بن بشير ازدى مروزى بلخى از مفسران و محدثان مشهور قرن دوم هجرى مى باشد.
در شهر بلخ از شهرهاى خراسان قديم بين سالهاى 80 تا 90 هجرى متولد گشت، خراسان در قرن دوم و سوم و چهارم هجرى از اهم مراكز فكرى بلاد اسلامى محسوب مى شد و بزرگانى از محدثين، مفسرين و فقها در آنجا رشد نمودند. بلخ نيز شاهد معابد و اديان متعدد بود، شهر مقدس و مقر ملوك بكتريا، شهر مقدس زرتشتيه، و شهر مذهب بودائى، مانوى، مسيحى و نسطوريه، قبل از فتح اسلام بود.
مقاتل جايگاه مهم و با نفوذى در بلخ داشت مقرب سالم بن احوز مازنى، امير آن ديار بود.
از بلخ به مرو منتقل شد، مدتى در آنجا رحل اقامت گزيد و از همانجا نيز همسر اختيار كرد، به همين جهت به هر سه محل نسبت داده مى شود، بلخى، مروزى خراسانى. مرو نيز از شهرهاى معروف خراسان قديم بود كه علماى زيادى در خود داشت، از آن جمله احمد بن حنبل و سفيان ثورى است، قبر چهار صحابى پيغمبر( ص) نيز در آن شهر است. هم اكنون مرو و بلخ از كشور افغانستان، محسوب مى شوند.
مقاتل كه فردى باهوش، با فراست و داراى انديشه اى بلند و ذكاوت خاصى بود. در افكارش از بلخ و مرو، متأثر گشته است و برخى، تفكر، نزديك به تشبيه او را در ذات و صفات الهى متأثر از وضعيت فكرى و دينى بلخ مى دانند.
پس از آن به عراق رفت و بصره را برگزيد، عراق نيز محل ملل و نحل و اهواء فكرى و عملى فراوانى بود، اديان قديمى نيز سابقه اى بس بلند در عراق داشته اند، دين سريانى قبل از اسلام و همچنين فلسفه يونان و حكمت فارس در آن تدريس مى شد، مسيحيت هم قبل از اسلام رد پايى در عراق داشت. بصره محل اصحاب جدل و خصومت و يكى از مهمترين مراكز عراق در عهد اموى و عباسى بود. مقاتل معاصر ابو حنيفة گشت و ناظر مناظرات كلامى و تاريخى در آنجا بوده و خود نيز در آن بحثها همراهى داشت، معتزله از مهمترين فرقه هاى بصره به شمار مىرفت و مقاتل در بحث اثبات صفات خداوند، نزديك به آنها مى انديشيد. در عراق نيز به خلفاء عباسى وصل شد.
از بصره به بغداد كه پايتخت خلافت بود منتقل شد. بغداد، علما، زهاد، ادباء و انديشمندان فراوانى داشت. مقاتل به عنوان عالمى مشهور با خلفاء و امراء مراوده داشته، تنوع و كثرت معلوماتش، بر شهرت او افزود. و در بغداد شيخ حديث و به مفسر شهره بود. پس از بغداد، دوباره به بصره بازگشت و از موالى بنى اسد در بصره محسوب مى شد.
سفرى به مكه رفت و ادعاى پاسخ به همه سؤالات« مادون عرش» مردم را نمود. بعد از آن به بيروت رفته همين ادعا را در مسجد آنجا عنوان نمود، اما در اين دو شهر نتوانست مدت مديدى بماند، سرانجام به بصره بازگشت و در سال 150 ه در همانجا، جان سپرد. در عراق توانست حلقات تفسيرى خود را برقرار نموده به بحث هاى علمى ديگر گسترش دهد و تأليفات خود را تكميل نمايد.
شخصيت مقاتل نزد شيعه، اهل سنت و خاورشناسان
شيخ طوسى در رجال خود او را از اصحاب دو امام بزرگوار امام باقر( ع) و امام صادق( ع) معرفى مى كند و مى فرمايد: او در حديث و قرائت قرآن دانشمند بزرگى بوده و تأليفات متعددى دارد.
آيت الله خويى( ره) نيز در معجم خود نظر شيخ طوسى را مبنى بر اينكه مقاتل از اصحاب امام باقر( ع) و امام صادق( ع) بوده نقل نموده و مى فرمايد: او از امام صادق( ع) روايت كرده است و حسن بن محبوب از او روايت مى نمايد. ابن نديم در الفهرست او را از متأخران زيديه به شمار مى آورد و تأليفاتى را به وى نسبت مى دهد.
آنرى لائوست موقعيت او را در جهان تسنن چنين خلاصه مى كند:« نويسندگان سنى از او به انحاء مختلف سخن گفته اند، گاهى به شدت به او تاخته اند و گاهى هم، به مناسبت از ثقه بودن او ياد كرده اند؛ از شرحى كه خطيب بغدادى درباره او مى آورد، چنين برم ىآيد كه در مقاتل دو شخصيت وجود دارد كه محافل سنى مذهب كهن درباره آنها به نحوى بسيار متفاوت داورى كرده اند. او از يك سو مفسر قرآن است و از سوى ديگر محدّث. از آن جهت كه مفسر است، از چند استثناء كه بگذريم، بر روى هم گواهى گواهانى كه خطيب بغدادى نقل مى كند، بيشتر ستايش آميز است. در درجه اول سخن معروف شافعى است كه گفته است: همه مردم وامدار سه كس اند، مقاتل در تفسير و...( همگان در تفسير ريزهخوار نعمت مقاتل بن سليمان هستند.)
از احمد بن حنبل كه در قضاوت هاى خود همواره سخت محتاط بود درباره مقاتل پرسيده اند در جواب گفته است:« او كتاب هايى نوشته است كه درباره آنها چون و چرا كرده اند، ولى به عقيده من تا اندازه اى از علم قرآن آگاه بوده است.» ابن مبارك( متوفى 180) هم كه حنفى متمايل به تصوف بوده است، گفته:« چه عالى مىبود تفسير مقاتل اگر خودش هم مرد ثقه اى بود.»
ابن مبارك در اين عبارت دو انتقادى را كه از مقاتل مفسر كرده اند خلاصه مى كند، از يك سو او را سرزنش مى كردند كه با مسيحيان و يهوديان مشورت مى كند و اظهارنظرهاى آنها را در زمينه تفسير مى پذيرد. و از سوى ديگر مى گفتند او از تفسيرهاى اسلاف خود، غير مستقيم( بلا سماع) و بدون ذكر اسناد، اقتباس مى كند.
مفسران بعدى از اين بابت كمتر متوقع بودند و به همين سبب است كه مثلا ثعلبى( متوفى 427 ه) و بغوى (متوفى 510) هيچ ترديدى روا نمى دارند، در اينكه مقاتل را در زمره ثقات در تفسير و در كنار ابن عباس و قتاده و مجاهد و حسن بصرى به شمار آورند.
از همه پرمعنىتر روش ملطى( متوفى 377) است كه بخش بزرگى از كتاب « تفسير المتشابه» مقاتل را در تنبيه خود نقل كرده است. برخى ديگر نيز مانند قشيرى و خرگوشى يا كراميان، غالبا بى هيچ پرده پوشى سخنان او را در آثار خود آورده اند.
وضع مقاتل در مقام يك محدث به گونه اى ديگر است، صاحب تاريخ بغداد كه به نظر نمى آيد با مقاتل مخالف باشد، تنها گواهي هايى را ذكر مى كند كه حمله به اوست و در آنها او دروغگو و جاعل خوانده شده است. البته به ندرت محدثانى مى توان يافت كه آنها را جاعل نخوانده باشند.
اين بود موقعيت مقاتل در جهان تسنن، موقعيت دوگانهاى كه در قضاوتى كه خاورشناسان در حق او كرده اند، منعكس است، در حقيقت اگر« پلسنر» با صراحت جانب سنتطلبان را مى گيرد و به شدت از مقاتل انتقاد مى كند، در عوض ماسينيون او را نخستين مفسر بزرگ قرآن مى خواند و مى نويسد:« روش او در تفسير حجت بود.»
آيت اللّه معرفت در كتاب تفسير و مفسران جلد 1 ص 260، او را به عنوان طريق هفتم تفسير ابن عباس ذكر كرده و مىنويسد:
ابن خلكان مى گويد:« مقاتل از مجاهد بن جبر و عطاء بن ابى رباح و ضحاك و ديگران تفسير آموخت و از دانشمندان عالى قدر بود.» وى ادامه مى دهد كه: تفسير او از همان ابتدا مورد توجه بود و نظر دانشمندان را به خود جلب نمود. جز آنكه تهمت هايى به او زدند كه از آنها به دور است.
قاسم بن احمد صفار مى گويد: به ابراهيم حربى گفتم: چرا مردم به مقاتل طعن مى زنند؟ گفت: از روى حسد و بد دلى. ابو حنيفه او را از مشبهه دانسته، ولى هنگامى كه در اين باره از خود وى سؤالى شد گفت: من معتقدم كه:« قل هو الله احد... و لم يكن له كفوا احد» و هر كس غير از اين را بگويد دروغ گفته است.
يحيى بن شبل مى گويد: عباد بن كثير به من گفت: چه چيزى تو را از مراجعه به مقاتل باز مى دارد؟ گفتم: مردم او را نمى پسندند. گفت: تو از مراجعه به او كراهت نداشته باش، زيرا او در ميان بازماندگان، داناترين فرد به كتاب خداست. مقاتل بن حيان در پاسخ اين سؤال كه تو داناترى يا مقاتل بن سليمان؟ مى گويد: من دانش مقاتل بن سليمان را در مقايسه با دانش ديگران، اقيانوسى يافتم در برابر درياها.
او انسانى صريح اللهجه بود و دانشى فراوان و انديشه اى ژرف داشت. سخت پايبند عقايد خويش بود و بالاتر آنكه به مكتب اهل بيت تمايل داشت و شيوه اى را كه مشايخ پيشين او كه پرورش يافتگان مكتب ابن عباس بودند، دنبال مى كرد، كارى كه او را در تيررس اتهامات افراد كم مايه و بى خرد قرار داد كه نظير او هم فراوان است.
دكتر شحاته پس از نقل نظر شخصيت هاى مختلف درباره مقاتل به اين نتيجه مى رسد كه شخصيت و علم مقاتل مورد ستايش و مدح اغلب آنان بوده است ولى روايت او را تكذيب كرده اند بنابراين تهمت كذّاب و وضّاع بودن او به روايتش برمى گردد، به iمين جهت مى گويد در محصول فكرى مقاتل كه بخش عقلى تفسير اوست ايراد عمده اى نيست و آن نيز اولين محصول تفسير عقلى است، اما در جايى كه روايت نقل نموده، سند روايتش را بايد جستجو كرد، اگر سند مورد پسند، بود مى پذيريم و اگر سند، اشكال داشت و ضعيف بود آن را نخواهيم پذيرفت، به اين ترتيب مقاتل را از تهمت كذّاب و وضّاع بودن مبرا مى نمايد.
در تهمت هاى فكرى كه تشبيه در ذات و صفات، يكى از آنهاست در باب چهارم جلد 5 صفحه 75 به بعد، با عنوان مقاتل و علم كلام بحث مفصلى در مورد « مقاتل و الذات»، « مقاتل و الصفات»، مطرح مى نمايد و سرانجام با بررسى آيات مختلف در مورد، وجه الله، يد الله و عين الله، اين تهمت را از وى مى زدايد. درباره تجسيم نيز در همان باب در فصل سوم تحت عنوان،« التجسيم عند مقاتل»، بحث را پى گرفته با بررسى آيات« عرش»،« استواء» و« كرسى»، اين تهمت را نيز از او دور مى نمايد.
شحاته در صفحه 61 به بعد جلد 5، دو نكته اساسى درباره مقاتل را بررسى و نتيجه مى گيرد كه:
1- مقاتل از اولين افرادى است كه قرآن را به طور كامل تفسير كرده و تفسير او اولين تفسير كاملى است كه بدست ما رسيده است. با توجه به اينكه تفسير كل قرآن، به شكل آيه به آيه قبل از مقاتل مرسوم نبوده است.
2- مقاتل از اولين كسانى است كه در مورد علوم قرآن كتاب هاى جامعى را تدوين كرده است. تنها اشكال باقي مانده استفاده از اسرائيليات خواهد بود. البته اشكالى نيز دكتر شحاته و برخى ديگر بر مقاتل وارد نموده اند و آن تشيع اوست كه در بحثهاى بعدى به آن مى پردازيم.
تأليفات مفسر
دكتر عبد الله شحاته در جلد 5 تفسير مقاتل تأليفات ايشان را چنين برمى شمرد:
1- التفسير الكبير( موضوع كتاب شناسى)
2- نوادر التفسير
3- الناسخ و المنسوخ
4- الرد على القدريه
5- الوجوه و النظائر فى القرآن( نظائر القرآن)
6- تفسير خمسمأة آيه من القرآن الكريم
7- الاقسام و اللغات
8- الآيات المتشابهات( تفسير المتشابه)( متشابه القرآن)
9- الجوابات فى القرآن
10- التقديم و التأخير
11- القراءات( رديف 9 و 10 و 11 را طبقات المفسرين داودى به نقل از الفهرست اضافه كرده است.) قسمت اعظم« تفسير خمسمأة آيه من القرآن الكريم»، خلاصه يا گزيده اى موضوعى از تفسير كبير وى است. كتاب « تفسير خمسمأة آيه من القرآن الكريم» در اوامر، نواهى و حلال و حرام بحث مى كند كه در حقيقت همان تفسير آيات الاحكام مى باشد، كه شامل بحث ايمان، صلاة، زكاة، صوم، حج، ازدواج، طلاق عده، نفقه، لعان و حدود مى باشد. در هر موضوع آيات مربوط به آن را جمع آورى نموده، سپس تفسير و هر آنچه مربوط به آنهاست را به همراه احكام فقهى بيان مى دارد. آياتى مانند، در تفسير آيات افك از سوره نور، تشابه نامى بين اين كتاب و تفسير كبير مقاتل وجود دارد. هر آنچه از احكام فقهى در اين كتاب موجود است، موافق احكامى است كه در تفسير كبير بيان شده است.»