امام علي در دو مرحله ، وصي پيامبر گرامي (ص) بوده است.
1. مرحله تجهيز: پيامبر در روزهای پاياني زندگاني خود كه در بستر بيماري افتاده بود، به علي(ع) سفارش كرد كه مراسم تغسيل و تكفين و دفن او را برعهده بگيرد و بدهي هاي او را بپردازد. لذا اميرمؤمنان(ع) پيش از انجام اين اعمال، دست به هيچ كاري نزد.
وصايت به اين معني را کسی انكار نكرده و همگان بر آن اتفاق نظريه دارند.[1]
2. جانشيني از جانب پيامبر: پيامبر(ص) در مسائل مربوط به زعامت و سرپرستي مسلمين، علي(ع) را خليفه و جانشين خود قرار داد و اگر با ديدة انصاف و بي طرفي و بدون تعصب بر مسأله بنگريم، خواهيم ديد كه خلافت و جانشيني امام علي (ع) از جانب پيامبر، در همان دوره نيز مسأله اي واضح و آشكار بود، تا آنجا كه واژة «وصي» يكي از القاب امام به شمار مي رفت و اين لقب در نظم و نثر آن زمان فراوان به چشم مي خورد.
مفسران در تفسير آيه «وَأَنْذِرْ عَشيرَتكَ الأَقْرَبين»[2] و محدثان در بيان شأن نزول آن، چنين نقل مي كنند: وقتي آية ياد شده ـ كه به پيامبر(ص) فرمان مي دهد تا نزديكان خود را به آيين اسلام دعوت كند ـ نازل گرديد، پيامبر از بزرگان بني هاشم دعوت به عمل آورد و آيين خود را بر آنها عرضه كرد. آنگاه فرمود: اي فرزندان عبدالمطّلب، من براي شما خوبي هاي دنيا و آخرت را آورده ام. خدايم مرا مأمور كرده كه شماها را به آن دعوت کنم:
«كدام از شما مرا در اين امر ياري مي كند تا او وصي و جانشين من در ميان شما باشد».
كسي دعوت پيامبر را پاسخ نگفت، جز علي كه كوچك ترين آنها بود. در اين هنگام پيامبر(ص) فرمود:
« او برادر و وصي و جانشين من در ميان شماست، سخن او را بشنويد و اطاعتش كنيد».
اين حديث، به «حديث يوم الدار» معروف است و بسياري از محدثان و سيره نگاران آن را نقل كرده اند.[3] دلايل مسألة وصايت امام به آنچه گفته شد منحصر نمي شود، بلكه حديث «ثقلين»، «سفينه» و «غدير» همگي گواه بر وصايت او است كه براي اختصار از ذكر آنها خودداري مي كنيم:
امير مؤمنان در يكي از سخنان خود دربارة «اهل بيت پيامبر» مي فرمايد: «وَ فِيهِمُ الوَصيّةُ وَالوِراثَة»[4] پيامبر دربارة آن وصيت نموده و آنان وارثان پيامبر هستند.
وصي بودن امام در عصر رسالت و پس از آن، از شهرت بسيار بالايي برخوردار بود، تا آنجا كه شاعران عصر نخست، «وصي» را يكي از القاب امام دانسته و در اشعار خود او را به اين لقب خوانده اند، اکنون چند نمونه از سروده هاي آنان را در اين مورد ذكر مي كنيم:
1. عبداللّه بن ابي سفيان
وَصِيُّ النّبِيّ المُصْطَفى وَ ابْنُ عَمّهِ فَمَنْ ذا يُدانِيهِ وَمَنْ ذا يُقارِبُهُ
او وصي پيامبر برگزيده و پسر عموي او است
كيست كسي كه در رديف او قرار گيرد؟!
2. عبدالرحمن جعيل
عَلِيّاً وَصِيُّ الْمُصْطَفى وَابنُ عَمّهِ وَ أوّلُ مَنْ صَلّى أَخا الدِّين وَالتُّقى
علي وصي (نبي) مصطفي و پسر عموي او است
نخستين كسي كه نمازگزارد، ديندار و پرهيزگار است
3. ابن التيهان از حاضران در جنگ بدر
إِنَّ الوَصـيَّ إِمامُنـا وَوَلِيُّنـا بَرِحَ الخَفاءُ وَباحَتِ الأَسْرارُ
وصي، امام و سرپرست ما است
آنچه مخفي بود آشكار، و رازها بازگو شد
ابن ابي الحديد در اين فصل، اشعار زيادي نقل كرده كه در آنها، شعراي عصر رسالت و پس از وي، امام علي(ع) را به عنوان وصي معرفي كرده اند.[5]
تنها سخني كه ممكن است مطرح شود، اين است كه اشخاصي به عايشه مراجعه كرده و دربارة وصايت امام از وي مي پرسيدند، او در پاسخ مي گفت كه پيامبر در خانة من جان سپرد و به كسي وصيت نكرد.[6]
مراجعات مكرر به عايشه خود حاكي از اشتهار اين مطلب در آن دوران بود، ولي استدلال كاملاً بي پايه است؛ زيرا به فرض اين كه پيامبر در خانة عايشه و در كنار او جان سپرده و در آن حالت به كسي وصيت نكرده باشد، ولي گفتة او دليل بر نفي وصايت نمي شود، چه بسا ممكن است پيامبر در زمان صحت و عافيت و يا اوايل بيماري، كه در خانه ديگران بود، علي را وصي خود قرار داده باشد.
آيا ممكن است پيامبر به مردم بگويد: «ما حَقُّ امرئ مُسْلِم لَهُ شَيْءٌ يُوصي فِيهِ يَبيتُ لَيْلَتَين إِلاّ وَ وَصِيّتُهُ مَكْتُوبَةٌ عِنْدَهُ»[7]، ولي خود اصلاً وصيت نكند؟!
پی نوشت:
[1] . تاريخ ابن عساكر شافعي:2/487، حديث 1006، مستدرك حاكم:1/362، مسند احمد:1/260، ط مصر.
[2] . شعراء/214.
[3] . تاريخ طبري:2/319ـ 321، ط دار المعارف مصر، تاريخ كامل ابن اثير:12/62ـ 63، منتخب كنز العمال در حاشيه مسند احمد:5/41ـ 42.
[4] . نهج البلاغه، خطبه2.
[5] . شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد:1/143ـ150 چاپ مصر.
[6] . صحيح بخاري، 1، كتاب وصايا، حديث2741.
[7] . همان، كتاب وصايا، حديث 2738.
«بر فرد مسلمان شايسته نيست ـ در موردي كه بايد وصيت كند ـ دو شب بخوابد مگر اين كه وصيت او مكتوب در نزد او باشد».
30/09/89