معرفى اجمالى
اسرار آل محمد، ترجمه كتاب سليم بن قيس هلالى به فارسى است.
يكى از كتابهاى برجاى مانده از سده نخستين تاريخ اسلام، كتاب سُلَيم بن قيس هلالى است. اين كتاب، بنا به نقل مشهور، تأليف عالمى به همين نام است و چون او خود، براى كتابش نامى انتخاب نكرد، به تدريج به نام مؤلفش شهرت يافت. متن عربى كتاب سُليم، چندين بار به چاپ رسيد و ترجمه فارسى آن نيز براى اوّلين بار، در سال 1400 هجرى با عنوان اسرار آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) انتشار يافت.
شامل يك مقدمه است كه دربردارنده دو قسمت مى باشد كه در قسمت اول به معرفى خلاصه اى از زندگى سليم و تاريخچه كتاب وى مى پردازد و در قسمت دوم به بررسى و تحقيق درباره كتاب سليم اشاره مى دارد. اصل كتاب در سه بخش گزارش شده است.
بخش اوّل متن كتاب سليم، احاديثى كه انواع چهارگانه نسخه هاى كتاب سليم ( الف و ب و ج و د) در آن مشتركند، از شمار 1 تا 48 ذكر مى شود.
بخش دوّم، تتمه متن كتاب سليم در نوع «ج» از نسخه هاى كتاب- كه كاملتر است- احاديثى آمده كه در« الف» و« ب» و« د» وجود ندارد، به جز حديث 58 كه در نوع« ب» نيز هست. اين 22 حديث در اين فصل از شماره 49 تا 70 ذكر مى گردد.
در بخش سوّم، مستدركات كتاب سليم 23 حديث ذكر مى شود كه در كتب حديث از سليم بن قيس نقل شده و در نسخه هاى موجود كتاب سليم وجود ندارد. اين احاديث جزيى از كتاب او به حساب مى آيد، زيرا آنچه از سليم نقل شده از كتاب او بوده است.
ذكر اين احاديث به عنوان تكميل كتاب سليم و عرضه نسخه كاملى از آن است كه شامل همه روايات منقول از سليم خواهد بود.
مطالبى كه در اين كتاب مى خوانيم؛ شامل موارد زير مى باشد:
فتنه هاى 24 ساعت آخر عمر پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم).
پايه هاى انحرافى كه در سقيفه- پايه ضلالت و تحريف- بنيانگذارى شد.
آنچه در 75 روز اوّل پس رحلت پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) رخ داد و به شهادت سيده نساء العالمين و فرزندش محسن (عليهماالسّلام) انجاميد.
تاريخ 25 ساله غصب خلافت.
امتحانهاى پنج ساله امت در حكومت اميرالمؤمنين(علیه السلام).
اقدامات خصمانه معاويه طى 15 سال حكومت ظالمانه او.
كتابى كه گوياى وصاياى پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره اهل بيت (علیهم السلام) است، و از برخوردهاى پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) با منافقين و مقابله آنان با حضرتش گزارش مى دهد.
اين كتاب بيانگر ظلمى است كه بر امامان شيعه رفته، و نشانگر آن است كه مذهب الهى شيعه چه قربانيانى در راه حفظ مفاهيم اصيل اسلام داده، و چه شهدا و مظلومين والامقامى در راه مقابله با بدعتها و تحريفها تقديم كرده است.
متن حاضر؛ شامل 93 حديث است كه 48 حديث آن در نوع «ج» موجود است، و 23 حديث آن به عنوان مستدركات كتاب سليم ذكر مى شود.
در ابتداى هر حديث خلاصه اى از عناوين آن ذكر مى شود تا مطالعه كننده قبل از شروع از محتواى آن آگاه باشد.
در پايان هر حديث مدارك آن ذكر خواهد شد كه شامل موارد نقل آن از كتاب سليم در كتب حديث و نيز نقل آن با سند متصل به سليم و به روايت از غير سليم خواهد بود.
محقق و مترجم اين كتاب از يك مؤلف معمولى و غير معصوم، و حداكثر صحابى ائمه (علیهم السلام)، محقّقى استثنايى مى سازد كه در همان سنين نوجوانى؛ يعنى حدود چهارده سالگى، تفكّرى موشكافانه و بسيار ژرف دارد و همانند طبيبى حاذق، براى آينده جهان تشيّع، نسخه اى شفا بخش مى پيچد.
مترجم، در معرّفى كتاب و مؤلفش، آن اندازه غلوّ مى كند كه هاله اى از قداست، اطراف سُليم و كتابش را فرا مى گيرد و انسان را دچار شگفتى مى سازد كه چگونه چنين اثر جاودانه و بى نظيرى، تا كنون براى عامّه مردم، معرّفى نشده، و قرنها است كه فارسى زبانهاى مسلمان، از آن، بى بهره مانده اند؟! و چرا به تصريح مترجم،«از اوّلين چاپ متن عربى كتاب، بيش از پنجاه سال نمى گذرد» و«ترجمه فارسى آن[ سهم] پانزده سال قبل، براى اوّلين بار، چاپ شده است»؟! آيا بهتر نبود كتابى كه با كمال تأسّف، مترجم براى تأييد صد در صد آن، ناخواسته مرحوم كلينى و كتاب شريف كافى را مورد بى مهرى قرار مى دهد، زودتر از اينها انتشار مى يافت و شيعيان، قرنها از آن، بى بهره نمى ماندند؟! و اگر مطالب اين كتاب، در ضمن كتابهاى حديثى مهم ديگر موجود است، پس چه حاجت به اين همه افراط و زياده روى در تأييد تك تك احاديث و تمامى محتويات كتاب مذكور؟
جاى بسى خوشوقتى است كه مترجم محترم نيز در اين جهت، با نگارنده هم عقيده است و به صراحت مى نويسد:
در اين بحث، مناظره و مجادله شخصى مطرح نيست و غرض اصلى، يك تحقيق علمى است.
ايشان در اين زمينه تا آن جا پيش مى روند كه به نقل از بحارالأنوار مرحوم مجلسى، اين حديث را از اميرمؤمنان، على (علیه السلام) نقل مى كنند كه حضرت فرمود:
دين خدا با اشخاص شناخته نمى شود؛ بلكه با دليل حق شناخته مى شود. پس حق را بشناس تا اهل آن را بشناسى.
اوّلين نكته اى كه با مطالعه اجمالى مقدمه كتاب، در ذهن هر خواننده اى نقش مى بندد، جنبه فوق قدسىِ سُليم و كتاب اوست.
در زمانى كه تحقيق و نگارش، به هيچ وجه همانند امروز در بين مردم مرسوم نبود، بيان مطالبى در شأن سليم كه از ويژگى هاى قرن پانزدهم است، ابداً با واقعيتْ سازگار نيست.
بى ترديد، بر شمردن تمامى ويژگى هاى يك محقّق توانمند براى سليم و شاگردش اَبان كه در قرن آغازين هجرى مي زيسته اند و در آن دوران، تنها همّت راويان- اگر بسيار فاضل و برجسته هم بودند- در نقل يا جمع چند حديثْ خلاصه مى شد، آيا مى تواند با واقعيتْ منطبق باشد؟ يا اين مقدمات، براى يك نتيجه گيرىِ نه چندان منطقى لازم است؟ كه متأسفانه چنين است و برمبناى اين مقدمات، چنين نتيجه گرفته مى شود كه تمام مطالب اين كتاب، صد در صد صحيح و به دور از هر گونه جعل و تحريف است «و در اين كتاب، مطلب خاصّى كه دلالت بر جعل و تحريف كند، وجود ندارد... و هيچ دليلى بر جعل، در اين كتاب نمى توان پيدا كرد... و ادّعاى جعل و تحريف، فقط براى ايجاد شك و ترديد در عظمت كتاب سليم، مطرح شده است» و خلاصه اين كه «مطالعه اوّل تا آخر كتاب سليم، براى حكمِ به صحّت آن[ دادن]، كافى است».
چگونه است كه هم سُليم و هم اَبان، دقيقاً زمان مرگ خود را پيش بينى مى كنند و پيش از مرگ، طىّ تشريفاتى ويژه، و البته نه چندان گسترده، كتاب را به ديگرى تحويل مى دهند. اگر اين مطلب درباره سليم درست باشد- كه در دوره خفقان زندگى مى كرد و امكان انتشار مطالب كتابش نبود-، درباره اَبان، قطعاً بى مورد است؛ زيرا اولاً او قبلاً كتاب را به فردى غير شيعه؛ همانند حسن بصرى نشان داد و از وى در مورد كتاب، تأييدىه اى گرفت. ثانياً مطالب كتاب، تا زمان مرگ ابان، در بين مردمْ انتشار يافته بود و اكثر مردم، از محتواى آن خبر داشتند.
به علاوه، چگونه سُليم درباره كتابش نهايت احتياط را به خرج مى دهد و با روحيه والاى «كتمان» و«اجتناب از شهرت» و« دقّت در ثبت مطالب»، مدّت شصت سال، بى وقفه به تأليف و تدوين كتابش همّت مى گمارد؛ امّا در بين آن همه اصحاب پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه (علیهم السلام)، هيچ كس را شايسته واگذارى اين امانت نمى بيند؛ بلكه بر اثر تصادف و اتّفاق، در شهر نوبندگان، به هنگام ملاقات با نوجوان چهارده ساله اى به نام ابان بن ابى عياش، به يك باره تصميم مى گيرد كه حاصل يك عمر تلاش طاقت فرساى خويش را در اختيار وى قرار دهد؟ مترجم در مقدمه خود، در اين باره چنين آورده است:
در شهر نوبندجان، سليم، با جوانى كه چهارده سال از عمرش مى گذشت و نامش ابان بود، ملاقات كرد. البته جنبه آشنايى بين سليم و ابان، براى ما معلوم نيست كه آيا فاميل بوده اند و يا سابقه دوستى داشته اند يا يك اتّفاق و تصادف بوده است(!)؛ ولى به هر حال، سليم در خانه پدرى ابان بن ابى عياش اقامت كرد... ديرى نگذشت كه سليم، احساس كرد در سرزمين غربت، عمرش به پايان خود، نزديك مى شود و مهمترين مسئله براى او حفظ كتابش بود... سليم، نگران كتابى بود كه با تمام وجود، در راه تأليف و حفظ آن، فداكارى كرده بود و مطالب آن را به طور شفاهى از خود معصومان (علیهم السلام) يا از اصحابشان گرفته بود؛ كتابى كه در بردارنده نكات و گوشه هاى بسيار دقيقى از تاريخ اسلام بود و او در به دست آوردن آنها زحمت فراوان كشيده بود؛ كتابى كه در يك نگاه، مجموعه اى از معارف و تاريخ اسلام بود كه مى بايست به عنوان پايه تولّى و تبرّى تلقّى شود...
مترجم در بحث «انتقال كتاب از ابان به ابن اُذَينه» چنين مى نويسد:
اتّفاق عجيبى كه در سال 138 هجرى در 76 سالگى ابان[ رخ داد]، اين بود كه يك شب، سليم را در عالم رؤيا ديد. سليم، نزديكى مرگ او را خبر داد و گفت:«اى ابان! تو در اين روزها از دنيا مى روى. درباره امانت من، تقوا پيشه كن و آن را ضايع مكن و به وعده اى كه به من در مورد كتمان آن داده اى، عمل كن و آن را جز نزد مردى از شيعيان اميرالمؤمنين (علیه السلام) كه صاحب دين و آبرو باشد، مسپار». اين خواب، از رؤياهاى صادقه بود؛ چه آن كه يك ماه از آن نگذشته بود كه ابان از دنيا رفت... صبح آن شب كه ابان، سليم را در خواب ديد، با ابن اذينه ملاقات كرد و رؤياى شب گذشته را و نيز اجمالى از تاريخچه كتاب را با او در ميان گذشت. سپس كتاب را رسماً به او تحويل داد و او هم مانند سليم، تمام كتاب را براى ابن اذينه قرائت كرد... بيش از يك ماه از تحويل كتاب سليم به ابن اذينه نگذشته بود كه ابان، در ماه رجب سال 138 هجرى در بصره از دنيا رفت.
اولاً آنچه در اين جا مطرح شده است، مشابه آن چيزى است كه درباره سليم هم بيان گرديد. در آن جا درباره برخورد سليم با ابان و تسليم كتاب به وى، سخن از«يك اتّفاق يا تصادف» است و در اين جا هم، سخن از يك اتّفاق عجيب و رؤياى صادقه!
ثانياً بايد از مترجم محترم پرسيد: مدرك و مأخذ اين خواب، كجاست؟ آيا مأخذ اين خواب، به غير از خودِ كتاب سليم، جاى ديگرى هم هست؟ و اگر هست، آيا ديگران از همين منبعْ نقل نكرده اند و در آن صورت، اين دور، باطل نخواهد بود؟ آيا سخن ابان- با فرض اين كه واقعاً از او باشد-، تا اين اندازه قابل دفاع و استناد است؟
در همين زمينه بايد توجّه داشت كه صرف موجود بودن سخنى از ائمه (علیهم السلام) در تأييد كتابى در همان كتاب، نمى تواند دليل درستى ادّعاى مؤلّف باشد.
در كتاب حاضر پس از توضيح سخن امام صادق (علیه السلام) در تأييد كتاب سليم، از جمله چنين آمده است:
بايد توجّه داشت كه امام صادق(علیه السلام)، در زمانى كلام مزبور را فرموده اند كه شيعه در شرايط مرگبار حكومتهاى غاصب، امكانى براى نشر و بسط معارف خويش نداشتند و به خصوص در جنبه عقيدتى، كتاب تدوين شده و آماده اى نداشتند تا در مقابل دشمنان و يا براى خود شيعيان، عرضه كنند و تنها نوشته درخشانى كه به حقْ آبروى تشيّع به شمار مى آمد و حامل حقايقى بس عميق از عقايد و تاريخ تشيع بود، همانا كتاب سليم بن قيس بود.
ولى بايد توجّه داشت كه اوّلاً اگر شيعه پيش از زمان امام صادق (علیه السلام) امكان بيان حقايق معارف خويش را نداشت، به گواهى تمامى مؤرّخان تاريخ اسلام، در دوره آن حضرت- كه مصادف با زوال حكومت ننگين بنى اميّه و آغاز حكومت غاصبانه بنى عباس بود- بهترين فرصت را براى اظهار معارف اهل بيت (علیهم السلام) پيدا كرد و هزاران شاگرد مكتب امام صادق (علیه السلام) و هزاران حديثِ منقول از آن حضرت، بهترين گواهِ اين مدّعاست.
ثانياً به شهادت بسيارى از كتب حديث، پيش از سليم، بزرگانى؛ همچون سلمان و ديگران، و در رأس همه، اميرمؤمنان (علیه السلام) و فاطمه زهرا(علیها السلام)، داراى تأليف و كتاب بودند و لذا كتاب سليم، نبايد تنها تأليف در اين زمينه تلقّى شود. يك نگاه اجمالى به اثر ارزشمند تدوين السنه الشريفه، تأليف استاد سيد محمدرضا حسينى جلالى براى اثبات اين ادّعا كافى است.
ثالثاً اين عبارت كه «كتاب سليم، حامل حقايقى بس عميق از عقايد و تاريخ تشيع بود»، جاى تأمّل دارد؛ زيرا احاديث اين كتاب، همه عقايد و اصول دين و همه حقايق مربوط به تاريخ تشيّع را در برنمى گيرد.
رابعاً بايد توجه كرد كه اصولاً تعليم و تعلّم در آن روزگاران؛ همانند امروز، براساس مكتوبات و نوشته ها و از روى كتابهاى درسى نبود كه اگر فرض كنيم اصحاب ائمه (علیهم السلام) كتابى در اختيار نداشتند، از فراگيرى تعاليم اهل بيت (علیهم السلام) بى بهره مى ماندند و تنها در صورتى كه كتابى موجود بود، مى توانستند دستورات دينى را بفهمند.