تفسير البرهان اثر علامه سيد هاشم بحرانى از تفاسير بنام شيعه مى باشد.
انگيزه تأليف
مؤلف با چينش سه مقدمه انگيزه خود را بيان مى دارد:
1- همه بر شرف و بلند مرتبگى شأن قرآن، واقفند و مىدانند كه نجات در تمسك به آن است، بحث، تلاوت و تفكر در معانى آن، سبب حيات قلبها و علم و عمل بدان، سبب تخلص از سختى هاست.
2- به اسرار و حقايق پنهان آن با عقول معمولى نتوان رسيد، بايد از اهل ذكر كه اهل تنزيل و تأويل قرآنند، اخذ نمود.
3- ديدم كه مفسرين و علماء، به آراء ديگرانى غير از اهل بيت عصمت « عليهم السلام» رو آورده اند، در حاليكه بايد در فهم اسرار و حقايق قرآن تا آشكار شدن تأويل و تفسير اهل بيت « عليهم السلام»، توقف نمود به همين جهت براى فهم نظرات تفسيرى و بيان اهل بيت « عليهم السلام» در تأويل و اسرار كتاب الهى، اقدام به جمع آورى روايات تفسيرى وارده از آنها نمودم.
نسخ و چاپ هاى تفسير« البرهان»
كتاب حاضر غير از چاپهاى سنگى قديم، در شكل جديد چند بار طبع گرديده است. از جمله چاپ حروفى در 5 جلد( يك جلد مقدمه و 4 جلد تفسير) توسط مؤسسه اسماعيليان قم، مؤسسه الوفا- بيروت در 4 جلد، كتابفروشى اسلامية، تهران در 5 جلد، مؤسسه الرسالة بيروت در سال 1403 ه. ق.
چاپ جديدى در پنج جلد به قطع رحلى توسط مركز چاپ و نشر مؤسسه بعثت تهران با تحقيق گروه بحثهاى اسلامى مؤسسه و مقدمه محققانه استاد آيت ا... شيخ محمد مهدى آصفى، صورت گرفته است.
استاد آصفى در مقدمه خود به مباحث ذيل اشاره دارند:
1- سه ديدگاه در تفسير
2- نياز به تفسير براى فهم قرآن
3- حجيت ظواهر قرآن
4- سه عامل مهم از عوامل ايجاد كننده ضرورت تفسير
5- تاريخ تفسير( در مراحل سهگانه) و بايستههاى مرحله سوّم
6- خطوط و اصول كلى تفسير اهل بيت« عليهم السلام»:
الف) تنزيه خداوند از تجسيم
ب) تنزيه انبياء( ع) از گناه
ج) محال بودن رؤيت خداوند
د) نظر اهل بيت( ع) در هدايت و ضلالت
ه) نظر اهل بيت( ع) در حير و تفويض
و) تفسير قرآن به قرآن
7- روشهاى تفسيرى الف) تفسير به رأى ب) تفسير به مأثور
8- تفسير البرهان
9- مصادر روايى تفسير البرهان
10- نقد و نظر
11- جعل در روايات اهل بيت« عليهم السلام»
اقدامات انجام گرفته در تحقيق( از طرف گروه بحثهاى اسلامى مؤسسه بعثت)
1- اصلاح و تصحيح بعضى مصادر.
2- مقابله تفسير با نسخههاى خطى و ثبت اختلافها.
3- استخراج احاديث از كتابهايى كه مصنف از آنها نقل كرده و مقابله آنها با مصادر احاديث و ثبت اختلافها.
4- تصحيح اسانيد و اسماء راويان و اعلام.
5- ضبط اسماء راويان و اعلام مختلف با حركات و اعراب.
6- اشاره به ارجاعات مصنف( تقدّم، يأتى).
7- حذف اضافات نسخه خطى( كه از مؤلف نبوده است) از اصل كتاب و قرار دادن آنها در پرانتز.
8- ترتيب دادن( نوشتن) مستدرك البرهان، در آياتى كه مصنف ذكر نكرده است با توجه به مجموعه هاى روايات تفسيرى مانند بحار الانوار، تفسير نور الثقلين و...
9- ضبط صحيح نص روايى همراه با شرح مفردات مشكل.
10- دقت بر پاورقىها و هماهنگى آن با متن و روايات مطرح شده.
نسخه هاى خطى
1- نسخه اى در كتابخانه وزيرى يزد به شماره ( 5998)
2- نسخهاى در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران به شماره( 844)
3 - نسخهاى در دار الكتب قاهره شماره( 19109 ب)
4- نسخهاى در كتابخانه فيضيه قم( 39- 40- 16 تفسير)
5- نسخهاى در كتابخانه عمومى آيت الله حكيم، عراق شماره( 690)
6- نسخه اى در كتابخانه دانشكده ادبيات دانشگاه تهران به شماره( 457)
7- نسخهاى در كتابخانه دانشكده الهيات دانشگاه تهران شماره 20 ب و 25 ب
8- نسخه اى در كتابخانه آستان قدس رضوى مشهد شماره 83- 91
9- نسخه كتابخانه مدرسه عالى شهيد مطهرى تهران( 2057)
در اين تحقيق، مؤسسه بعثت از نسخه هاى ذيل استفاده نموده است:
1- نسخه موجود در كتابخانه دانشكده الهيات دانشگاه تهران.
2- نسخه موجود در كتابخانه آستان قدس رضوى مشهد مقدس.
3- نسخه موجود در كتابخانه مدرسه عالى شهيد مطهرى، تهران.
4- نسخه چاپ سنگى سال 1302 هجرى 5- نسخه چاپ حروفى در چهار جزء،( و يك مقدمه) چاپ موسسه اسماعيليان قم.
در پايان هر جلد، فهرستى از سورههاى مطرح شده در آن به ترتيب آيات تفسير شده هر سوره محتويات آن جلد را نمايان مى كند.
ساختار
مرحوم علامه آقا بزرگ تهرانى در جلد 3 صفحه 93 الذريعة مىنويسد:« علامه بحرانى، در تفسير« البرهان» بسيارى از احاديث رسيده از اهل بيت« عليهم السلام» در تفسير قرآن را جمع نموده است».
صاحب روضات الجنات در جلد 8 ص 181 به بعد مى نويسد:« سيد هاشم بحرانى در كتاب البرهان، مقدارى از اخبار وارده در تفسير را از كتب قديمه غريبه و غير آن جمع نمود.» مؤلف در مقدمه خود مى نويسد: كتاب « البرهان»، شما را بر بسيارى از اسرار علوم قرآن آگاه مى سازد. برخى مسائل علوم شرعى، قصص و اخبار انبياء ( ع) و فضائل اهل بيت امامت « عليهم السلام» را براى شما، روشن مىگرداند. و در خاتمه كتاب مى فرمايد: اين كتاب مشتمل بر بسيارى از روايات تفسيرى اهل بيت« عليهم السلام» مىباشد و شامل كثيرى از فضايل آنها و آيات نازله در شأن و حق آنها و در برگيرنده بسيارى از علوم احكام و آداب، قصص انبياء و علوم ديگرى است كه در كتاب ديگرى نخواهيد يافت.
در مقدمه مىنويسد: من روايات را از كتب معتبر، قابل اعتماد و مورد رجوعى، انتخاب كردم كه مؤلفين آنها از مشايخ معتبر و علماى منتجب هستند.( در مقدمه 16، مصادر كتاب و مولفان آنها را بيان مىكند) مى فرمايد: اغلب روايات را از طريق اماميه نقل كرده ام، ولى در آنجايى كه روايات اهل سنت موافق روايات اهل بيت « عليهم السلام»، يا در بيان فضائل اهل بيت« عليهم السلام» هستند، از آنها نيز نقل نموده ام. از ابن عباس نيز مقدار كمى در تفسير آيات، نقل كرده ام، زيرا او شاگرد حضرت على عليه السلام بوده است.
مى نويسد: در جايى كه در تفسير آيات روايت صريح و مستندى از اهل بيت « عليهم السلام» نيافتم، آنچه را على بن ابراهيم قمى( كه فردى ثقه مىباشد) در تفسير خود آورده، نقل كرده ام، زيرا، تفسير او منسوب به امام صادق« عليه السلام» مى باشد.
آيت الله شيخ مهدى آصفى در مقدمه خود بر تفسير برهان مى نويسد: برهان از بهترين تأليفات علماى شيعه در اين باب است، اين تفسير شامل روايات اهل بيت « عليهم السلام» در تفسير قرآن است و مصنف زحمت زيادى براى جمع و تنظيم اين احاديث از مصادر روايى متعدد، متحمل شده است، نظير تفسير نور الثقلين.
در واقع دو تفسير هم عصر« البرهان» و« نور الثقلين» اقدام به جمع آورى و تنظيم روايات تفسيرى اهل بيت« عليهم السلام» نموده اند، كه قبل از آن، اين عمل انجام نگرفته بود، با اين تلاش، مجموعه تفسير روايى ارزشمندى در اختيار محققين قرآنى قرار گرفت.
در بخش« نقود و مؤاخذات» مى نويسد: با وجود تلاش علمى فراوان در تفسير البرهان، اين كتاب بخشى از روايات ضعيفه در غلو و تحريف را دربر دارد. به نظر مى رسد كه، مصنف محترم اقدام به تصفيه و جداسازى احاديث ضعيف ننموده است، با اينكه اهتمام نموده، ولى اقدام او كافى نبوده است. ايشان از مصادرى كه متهم به وضع و ضعف هستند، استفاده نموده است، و نيز رواياتى نقل نموده كه، از حيث سند، ضعيف و از حيث متن، مضطرب مى باشند، بنابراين مى توان گفت:« البرهان» يك تلاش علمى مفيدى است، كه راه را براى محققين آشنا به نصوص، عارف به ضعف و اضطراب روايات و توانا در استخراج صحيح از سقيم، هموار كرده است.
شكى نيست كه وجود روايات ضعيف و مضطرب از اهميت كار سيد بحرانى نمى كاهد، همانگونه كه « بحار الانوار» مرحوم مجلسى، داراى روايات ضعيف و مضطرب مى باشد، امّا وجود آنها از اعتبار و عظمت تلاش مجلسى و خدمتى كه به كتابخانه تشيع نمود، نمى كاهد.
منتهى، جمع آورى و تنظيم، مرحله اول كار است، مرحله دوم، تنقيح و تصفيه آثار تفسيرى مرويه از اهل بيت « عليهم السلام» و جداسازى صحيح از غير آن و مرحله سوم، استخراج و استنباط اصول و خطوط كلى شيوه تفسيرى اهل بيت « عليهم السلام» مىباشد. بدون تكميل هر سه مرحله، نمى توان از روايات تفسيرى اهل بيت « عليهم السلام» بهره فراوانى برد. بنابراين براى افراد غير متخصص در شناخت روايات، بسيار مشكل به نظر مى رسد كه بتوانند با استناد به روايات ايندو مجموعه تفسير روائى( البرهان و نور الثقلين)، قطع به نظر تفسيرى ائمه « عليهم السلام» پيدا كنند.
آيت الله معرفت در« التفسير و المفسرون» صفحه 330- 331 مى نويسد:« سيد هاشم بحرانى از محدثين فاضل و متتبعين روايات و گردآورندگان اخبار محسوب مى شود. ايشان در اين گردآورى هيچ گونه اظهار نظرى در جرح، تعديل، تأويل روايات مخالف عقل و نقل صريح يا جمع منطقى روايات مخالف و معارض، نمى نمايد.
و اين شيوهاى است كه اكثر اخباريين برگزيده اند. او در تفسير خود به كتبى اعتماد كرده است كه از حيث استناد به معصوم « عليهم السلام» متزلزل بوده، اعتبارى به آنها نيست، و نيز از كتبى نقل نموده كه مملو از روايات جعلى مى باشند، علاوه بر اينكه برخى روايات نقل شده داراى ضعف اسناد و با مرسله مى باشند.
در إسناد روايات به معصومين« عليهم السلام» طريقه احتياط را پيش نگرفته است، در جايى كه حديث، منسوب به امام( ع) است، آن را به امام( ع) نسبت مى دهد. اضافه بر اينكه تمام آيات قرآن را در بر نمى گيرد. با اين وصف البرهان در نوع خود، مجموعه كم نظيرى است كه لابلاى آن، روايات هدايت بخش اهل بيت« عليهم السلام» به محققين تيزبين و نقّاد، ارائه خواهد شد.»
آقاى سيد محمد على ايازى در« المفسرون حياتهم و منهجهم» ص 201 مى نويسد:« مؤلف از جمله اخباريين است كه تفسير را فقط با روايات واصله از اهل بيت« عليهم السلام» جايز مى دانند، تفسير از طريق تدبر و اجتهاد و ذوق را منع، و تفسير به رواياتى غير از روايات منقول خودشان را نهى كرده اند.»
ايشان ضمن اشاره به اينكه غرض مؤلف در« البرهان»، فقط جمع آورى و تنظيم روايات بوده و نسبت به جرح و تعديل و تصحيح آنها، اقدامى انجام نداده است، مى نويسد:« مقدمه اين تفسير متعلق به تفسير ديگرى به نام « مرأة الانوار و مشكوة الاسرار» تأليف ابو الحسن العاملى الاصفهانى بوده است كه از حيث ديدگاه با « البرهان» تناسب دارد.»
در دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى جلد 1 ص 475 درباره شيوه مؤلف آمده:« شيوه وى در اين كتاب چنين است كه ابتدا به نام سوره و محل نزول، فضيلت سوره و تعداد آيات، اشاره مى كند، آنگاه آياتى را كه داراى روايت تفسيرى اند، ذكر كرده، روايات مربوط به هر آيت قرآنى را به دنبال آن نقل مى نمايد. البرهان مقدمه اى دارد در شانزده بخش كه تكامل يافته مقدمه « الهادى» است، يعنى تمام آنچه، بحرانى در آنجا آورده، اينجا هم هست به اضافه چند پرسمان ديگر. ضمنا چنين بر مى آيد كه بحرانى باور باطل « تحريف قرآن» را پذيرفته بوده و اين از البرهان قابل برداشت است.
بحرانى در نقل روايات يكدست عمل نمى كند، در برخى موارد علاوه بر سند روايت به نام كتاب و مؤلف آن نيز اشاره مى كند و در بعضى به ذكر نام كتاب و مؤلف بسنده مى نمايد و در مواردى فقط نام مؤلف را مى آورد. گفتنى است كه در گوشه و كنار از راويان اهل سنت هم نقل حديث كرده است. روى هم رفته، « البرهان» از نگريستنى ترين تفسير نامه هاى روايى شيعه به شمار مى رود.
بنابراين مصنف بسيارى از روايات اهل بيت « عليهم السلام» را كه در تفسير آيات آمده، رواياتى كه در آن آيات به عنوان شاهد و مؤيد مطلبى، آورده شده، رواياتى كه بدون در بر گرفتن نص قرآنى، با مضمون خود، دلالت بر تفسير آياتى بنمايد و رواياتى كه مصداقى از مصاديق آيه را بيان مى كند جمع آورى نموده است.
در باب نقل اسرائيليات نيز بايد گفت: ايشان سعى نموده از نقل آنها خوددارى نمايد، ولى به راحتى مى توان ردپايى از اينگونه روايات را لابلاى تفسير ايشان مشاهده كرد.
مقدمه مصنف داراى 16 باب يا به تعبيرى، 17 باب به شرح ذيل مى باشد:
1- بابى در فضل عالم و متعلم.
2- بابى در فضل قرآن.
3- بابى در فضل ثقلين.
4- بابى در فضل اينكه هر آنچه انسانها به آن نيازمندند در قرآن موجود است « و فيه تبيان كلّ شىء».
5- بابى در اينكه كسى جز ائمه ( ع) قرآن را همانطور كه نازل شده جمع نكرده اند، و تأويل آن نيز از آنهاست.
6- بابى در نهى از تفسير به رأى و جدال.
7- بابى در اينكه قرآن، ظاهر و باطن، عام و خاص، محكم و متشابه و ناسخ و منسوخ دارد و پيامبر« صلى الله عليه و آله و سلّم» و اهل بيت عليهم السلام، اينها را مى دانند. و اينان راسخون در علمند.
8- بابى در تقسيم قرآن از جهت نزول.
9- بابى در اينكه قرآن« باياك اعنى و اسمعي يا جارة» نازل شده است.
10- بابى در آنچه راجع به ائمه« عليهم السلام» نازل شده است.
11- بابى در تكميل باب قبل و نهى از تفسير بدون علم.
12- بابى در معناى ثقلين از طريق اهل سنت.
13- بابى در علت عربى بودن قرآن و معجزه بودن آن و تازه بودن هميشگى قرآن.
14- بابى در اينكه هر آنچه مخالف قرآن است، مردود مى باشد.
15- بابى در اولين و آخرين سوره هاى نازل شده.
16- بابى در ذكر كتب و منابع تفسير البرهان 17- بابى در بيان مقدمه تفسير قمى كه على بن ابراهيم ذكر كرده است.
مصنف چند موضوع را نيز در انتهاى كتاب آورده است:
1- بابى در تأويل متشابه قرآن
2- باب در فضل قرآن
3- بابى در اينكه حديث اهل بيت« عليهم السلام» صعب و مستصعب است
4- بابى در وجوب تسليم شدن در برابر روايات اهل بيت« عليهم السلام»
منابع تفسير« البرهان»
مؤلف محترم در مقدمه، باب 16، منابعى كه تفسير خود را از آنها اخذ نموده، معرفى نموده است.
منابع مقاله كتابشناسى
1- اعيان الشيعة سيد محسن امين چاپ دار التعارف للمطبوعات، بيروت، لبنان به تحقيق حسن امين. جلد 10
2-« التفسير و المفسرون فى ثوبه القشيب» تأليف استاد آيت الله محمد هادى معرفت نشر الجامعة الرضوية للعلوم الاسلامية، دو جلد چاپ اول 1377 شمسى- مشهد مقدس.
3-« الذريعة الى تصانيف الشيعة» تأليف شيخ آقا بزرگ طهرانى چاپ دار الاضواء بيروت، لبنان جلدهاى 3، 18، 24 و 25.
4-« المفسرون حياتهم و منهجهم» تأليف سيد محمد على ايازى مؤسسه چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى چاپ اول 1373 شمسى، تهران.
5- تفسير« البرهان» تأليف: سيد هاشم بحرانى چاپ مؤسسه بعثت، قم به همراه مقدمه آيت الله محمد مهدى آصفى، 5 جلد.
6- دائرة المعارف تشيع به كوشش جمعى از انديشمندان حوزه و دانشگاه نشر سعيد محبى تهران چاپ اول جلد سوم و چهارم.
7- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى به كوشش بهاء الدين خرمشاهى، انتشارات دوستان تهران، چاپ اول پاييز 1377 در 2 جلد.
8- روضات الجنات تأليف محمد باقر موسوى خوانسارى، چاپ انتشارات اسماعيليان در 8 جلد، جلد هشتم.
9- كتابنامه بزرگ قرآن كريم به تلاش شيخ محمد حسن بكايى چاپ مركز فرهنگى نشر قبله تهران، چاپ سوم جلد سوم.