«تفسير ابو الفتوح رازى» تاليف ابو الفتوح رازى، از متكلمان اماميه در سده ششم هجرى، كهن ترين و مشروح ترين تفسير شيعى، به فارسى است. رازى اين تفسير را در سالهاى 510 تا 533 ق يا اندكى پس از آن نوشته كه چون سال وفاتش، بنابر تحقيق مصححان كتاب، 554 ق بوده نگارش اين اثر در ميان سالى او بوده است.
ساختار:
روش كار مؤلف، پس از ذكر مقدمه اى كوتاه در معانى و اقسام قرآن و بحثى در معناى تفسير و تأويل و استعاذه، اين است كه آيه يا آياتى از هر سوره را به ترتيب، از فاتحه تا ناس، آورده و به صورت زيرنويس و لفظ به لفظ به فارسى استوار و پاكيزه اى ترجمه كرده است.
آنگاه از ابتدا، پس از ذكر بخش هاى كوتاهى از آيات، به تفسير و شرح لغوى و صرفى و نحوى و فقهى و كلامى آن پرداخته و در هر مورد، اقوال و آراى مفسران و نحويان و لغويان و فقها و متكلمان را با استفاده از منابع متقدم ذكر كرده است.
اشاره هاى تاريخى و قصص و حكايات و تمثيلات و مباحث فقهى نيز در كتاب آمده است. مباحث تكرارى در آيات به موارد قبلى ارجاع شده است و خود مؤلف نيز به اين نكته اشاره دارد(- ج 1، ص 159). مباحث ذوقى و ادبى و عرفانى هم بيش و كم در خلال بخشهاى تفسيرى مطرح شده است.
گزارش محتوا:
در متن كتاب به نام تفسير اشاره اى نشده است، اما بنابر اجماع دست نويسها و منابع هم روزگار مؤلف، از جمله فهرست منتجب الدين رازى( ص 45) كه شاگرد شيخ بوده، همه جا نام كتاب روض الجنان و روح الجنان آمده است.
تنها در معالم العلماى ابن شهر آشوب( ص 141)« روح الجنان و روح الجنان» ثبت شده كه قطعاً كلمه «روح» در آغاز آن محرّف « روض» است، چرا كه خود ابن شهر آشوب در كتاب ديگرش، مناقب( ج 1، ص 12)، گفته است:«ابو الفتوح روايت روض الجنان و روح الجنان فى تفسير القرآن را به من اجازه داده است».
شيوه تنظيم تفسير ابوالفتوح رازى اصولا كلامى- روايى است، اما از آنجا كه بر جنبه هاى ادبى واژه هاى قرآنى مانند مباحث لغوى و زبانى و استشهاد به اشعار عربى براى روشن شدن معانى كلمات و جنبه هاى صرف و نحوى نيز تأكيد دارد، خصوصيت ادبى را هم مى توان بر آن افزود.
زبان تفسير، چه در بخشهاى ترجمه و چه در بخشهاى تفسيرى، استوار و ادبى و در عين حال ساده است و جز در بخشهاى اندكى از مقدمه و پاره اى مباحث ذوقى و عرفانى از شيوه نثر مرسل پيروى مى كند. ترجمه آيات در نسخه هاى كهن يا نزديك به زمان مؤلف، اصيل و حاوى مفردات و تعبيرات كهن و لهجه اى است و از جهات متعدد زبانى با زيرنويس آيات در ترجمه تفسير طبرى قابل مقايسه است( ناصح، ص 303- 311).
اما اين ترجمه ها در نسخه هاى متأخر، بويژه از سده هاى نهم و دهم به بعد، دست خوش تغيير و تحريف شده و به نثر و زبان روزگار كاتبان نزديك گرديده است. جنبه هاى ادبى و زبانى تفسير ابو الفتوح از جهات متعدد سزاوار توجه است( حقوقى، ج 2، ص 100- 125).
برخى مختصات زبانى و گويشى كم نظير و مشخص كه احتمالاً متعلق به گويش قديم رى باشد، در كتاب ديده مى شود كه از نظر زبان شناسى اهميت دارد( ياحقى، 1363 ش، ص 9- 25؛ ساغروانيان، ص 82- 90).
تفسير روض الجنان نزديك به دويست سال تفسيرنويسى فارسى و نزديك به پانصد سال تفسيرنويسى عربى را پشت سر دارد، بنابراين طبيعى است كه از منابع تفسير پيش از خود سود برده باشد؛ با اين حال، كوچكترين نشانه اى حاكى از استفاده ى او از تفاسير فارسى پيش از خود از قبيل ترجمه ى تفسير طبرى، تاج التراجم، سورآبادى، قرآن پاك، تفسير قرآن مجيد معروف به تفسير كيمبريج، در دست نيست. شايد او با وجود ميراث تفاسير عربى، خود را از رجوع به تفسيرهاى فارسى بى نياز مى ديده است.
نشانه هايى چون تصريح به نام و نقل آشكار مطالب، استفاده ى ابو الفتوح رازى از اهمّ تفسيرهاى عربى پيشين اعم از شيعه و سنّى را اثبات مى كند. او در تفسير خود از بسيارى مفسران پيشين، از قبيل امام حسن عسكرى( ع)، ابو القاسم كعبى، ابو مسلم محمد بن بحر اصفهانى، ابوعلى جبايى و پسرش ابو هاشم جبايى، ابو بكر اصمّ، ابو الحسن رُمّانى، زجّاج، حسين بن فضل بجلى، ابو اسحاق ثعلبى، فتّال نيشابورى و به ويژه محمد بن جرير طبرى، نام برده و از تفسيرهاى آنان و به طور خاص از تفسير طبرى استفاده كرده است( ياحقى، 1369 ش، ص 327- 332).
ابو الفتوح هنگام بحث فقهى و كلامى در آيات، اقوال مفسران اهل سنّت را تقريباً با بى طرفى كامل ذكر كرده و نظر خود را بر مبناى فقه و كلام شيعه، تحت عنوان « مذهب ما»، بيان داشته است.
تفسير ابو الفتوح در ميان امّهات تفاسير شيعى پيشين، حتى در مباحث لغوى و معانى واژه هاى قرآنى و استشهاد به اشعار عربى، با التبيان فى تفسير القرآن شيخ طوسى و مجمع البيان فى تفسير القرآن طبرسى قابل مقايسه است و از اين نظر ظاهراً بر دو تفسير ديگر رجحان دارد( خزاعى، ص 205- 216).
ابو الفتوح ظاهراً از التبيان به طور مستقيم استفاده كرده اما به سبب قرب زمان تأليف از وجود مجمع البيان بى خبر بوده است و مشابهت اين دو مى تواند از اشتراك منابع و نزديكى مشرب فقهى و كلامى دو مؤلف ناشى شده باشد.
استفاده وسيع ابو الفتوح از منابع فقهى و كلامى فرق مختلف و مباحث تاريخى و قصص و حتى اسرائيليات، اهميت آن را از اين جهات نيز در ميان آثار همگن سزاوار تحقيق كرده است( براى نمونه عسكر حقوقى، تحقيق در تفسير ابو الفتوح رازى، 1346 ش، 3 ج).
تفسير ابوالفتوح رازى بر تفسيرهاى عربى و فارسى بعد از خود اثر نهاده است. قاضى نور اللّه شوشترى( ج 1، ص 490) ضمن ستايش از اين تفسير، اظهار نظر كرده كه فخر الدين رازى اساس تفسير كبير خود را از اين كتاب گرفته و براى دفع انتحال، بعضى از تشكيكات خود را بر آن افزوده است.
از ميان تفسيرهاى فارسى كه از ابوالفتوح متأثر بوده و به وضوح و گاه به عين عبارت از آن نقل قول كرده اند، مىتوان به دو تفسير پر آوازه شيعه، جلاء الاذهان و جلاء الاحزان معروف به تفسير گازر تأليف ابوالمحاسن حسين بن حسن جرجانى و منهج الصادقين ملا فتح اللّه كاشانى اشاره كرد.
متن اين دو كتاب، به ويژه تفسير گازر، با روض الجنان اغلب يكسان و سزاوار سنجشهاى دقيق است. (جرجانى، ج 1، مقدمه حسينى ارموى، ص ى- يا، لز- لح).
تفسير ابوالفتوح تقريباً از زمان حيات مؤلف مورد توجه بوده و مرتب استنساخ و رونويسى شده است. تاكنون 53 نسخه ناقص و كامل از اين تفسير در كتابخانه هاى ايران و ديگر كشورها شناسايى شده. ( ابو الفتوح رازى، ج 1، مقدمه ياحقى و ناصح، ص هفتاد و شش- هشتاد و يك) كه كهنترين آنها دستنويس شماره 1336 ش آستان قدس رضوى مورخ ربيع الاول 556 است كه تنها مجلدات 16 و 17 تفسير را شامل مى شود.
نسخه اى از اين كتاب متعلق به كتابخانه شخصى جلال الدين محدث ارموى، مورخ دوم صفر 579، صريحاً نشان مى دهد كه از روى نسخه اى به تاريخ 533 كتابت شده است( براى آگاهى بيشتر بينش، ص 44- 51؛ ياحقى، 1362 ش، ص 160- 188).
از ميان 53 دستنويس شناخته شده ى اين اثر، تنها چهار نسخه است كه دو دوره ى كامل تفسير( هر دوره در دو نسخه) را تشكيل مى دهد و مابقى تنها بخشى از اين تفسير است. تفسير روض الجنان بر اساس تقسيم بندى خود مؤلف و تصريح برخى از هم روزگاران او مانند منتجب الدين رازى( همانجا) و عبد الجليل قزوينى( ص 212) و اتفاق همه ى دست نويس ها بيست جلد بوده كه فراهم آورندگان سه چاپ اول كتاب تقسيم بندى را مراعات نكرده اند.
وضعيت كتاب:
تفسير ابو الفتوح را نخستين بار تنى چند از فضلا، از جمله ملك الشعرا صبورى، در 1307 و 1309 در پنج مجلد آماده ى چاپ كردند كه دو مجلد آن در 1323 ش به فرمان مظفر الدين شاه و سه جلد باقى مانده در 1313- 1315 ش به دستور على اصغر حكمت، وزير معارف وقت، به چاپ رسيد( همين چاپ، كه در پايان مجلد پنجم حاوى مؤخرهاى به قلم محمد قزوينى دربارهى مؤلف و تفسير اوست، در 1404 در قم به صورت افست منتشر شده است).
چاپ ديگرى از اين كتاب در ده جلد در 1320 ش با تصحيح و حواشى مهدى الهى قمشه اى منتشر شد. چاپ سوم اين كتاب در 1382 ش با تصحيح و حواشى ميرزا ابو الحسن شعرانى در سيزده مجلد با نام روح الجنان و روح الجنان سامان يافت كه بارها به طريق افست تجديد طبع شده است.
آخرين چاپ آن در بيست جلد با تصحيح و مقابله با 38 نسخه ى كهن و ذكر نسخه بدلها و با مقدمه اى مبسوط به كوشش و تصحيح محمد جعفر ياحقى و محمد مهدى ناصح در سالهاى 1365 تا 1376 ش، از سوى بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى منتشر شده است.