«تفسير التسترى»، به زبان عربى، تفسيرى است عرفانى در مورد برخى از آيات قرآنى كه در قرن سوم هجرى به دست ابو محمد، سهل بن عبد الله تسترى نوشته شده است.
اين كتاب، با تحقيق و تصحيح محمد باسل عيون السود، در سال 1423 ق، توسط دار الكتب العلمية، در بيروت، چاپ و منتشر شده است.
ذهبى مى گويد:« معلوم است كه شخص سهل، اين تفسير را تأليف نكرده است، بلكه آرا و نظريات تفسيرى اوست كه توسط محمد بن احمد بلدى( عارف و محدث بزرگ از اهل نخشب و متوفاى 504) گردآورى شده است». آثار و بياناتى لا به لاى تفسير، مؤيد اين مطالب است كه محقق، به برخى از آنها در صفحه 12 مقدمه تحقيق، اشاره دارد.
ساختار
كتاب، با مقدمه مؤلف آغاز شده و پس از آن، خطبه كتاب( مشتمل بر يك باب و يك فصل) و آنگاه متن تفسير ذكر گرديده است.
متن كتاب، موجز است و شامل همه آيات قرآن نيست، بلكه مؤلف برخى از آيات را به طور پراكنده گزينش كرده و تفسير نموده است.
تفسير آيات، به شيوه صوفيان و اهل تأويل صورت گرفته است.
گزارش محتوا
محقق، در مقدمه، از زندگى مؤلف، آثار وى و تفسير مورد بحث سخن گفته است. در خطبه كتاب، از ويژگى هاى جويندگان فهم قرآن و« بسم الله الرحمن الرحيم» بحث شده است.
از آراى تسترى برمى آيد كه در تفسير، قايل به« بطن داشتن» قرآن كريم است، اما سخت باطن گرا نيست. وى در مقدمه كوتاهى، معناى ظاهر، باطن، حد و مطلع را بيان داشته است و فرموده:« آيه اى نيست مگر آنكه ظاهرى دارد و باطنى و حدى دارد و مطلعى. ظاهر، همان تلاوت آن است و باطن، فهم معانى آن و حد، حلال و حرام و احكام آيات و مطلع، اشراقاتى است كه از سوى خداوند افاضه مى شود. علم به ظاهر، فراشمول است و همگان از آن بهره مندند، ولى فهم باطن، ويژه خواص است».
در جاى ديگر، از وى نقل شده است كه:« خداوند، هيچ ولى اى را در امت محمد( ص) برنگزيد مگر آنكه ظاهر يا باطن قرآن را به او آموخت».
تفسير تسترى، متأثر از آراى عرفانى اوست و به مراتب اوليا و ميزان دانش آنان به قرآن كريم عنايت دارد.
وى، در بسيارى از موارد به تفسير اشارى و رمزى بسنده نكرده، به معانى ظاهرى آيات نيز مى پردازد و سپس اشارت و تأويل آنها را بيان مى دارد و هنگام تبيين معانى اشارى، به اجمال سخن مى گويد و مطلب را رسا و روشن بيان نمى كند؛ نمونههاى زير شاهد اين مدعاست:
1. در تفسير بسمله ( صفحه 22)، مى گويد:« باء، بهاء خداست. سين، سناء( پرتو و روشنايى) اوست و ميم، مجد و عظمت اوست»، سپس مى گويد:« الله، اسم اعظم الهى است كه همه اسماء و صفات را در بر دارد. ميان الف و لام آن، حرفى نهفته است كه غيبى از غيب است و به سوى غيب متوجه است و سرّى از سرّ است و رو به سوى سرّ دارد و حقيقتى از حقيقت است و به حقيقت نظر دارد؛ كسى جز آنكه از آلودگى ها پاك است و از حلال به اندازه نياز توشه برگرفته است، آن را درك نمى كند. رحمان، اسمى است كه خاصيت همان حرف پنهان ميان الف و لام را در خود نهان دارد. رحيم، كسى است كه در آغاز، با آفرينش و در ادامه، با دادن رزق و روزى بندگان، به آنها مهر مى ورزد».
2. در تأويل نهى آدم از خوردن ميوه ممنوعه، مى گويد:« خداوند، در حقيقت، معناى خوردن را اراده نكرده است، بلكه مقصود، همت گماشتن است؛ يعنى همت خود را صرف چيزى جز من نكن، ولى آدم از همت گماشتن به غير او( خدا) در امان نماند و در نتيجه، ديد آنچه ديد... همچنين است حال كسى كه مدعى تصاحب چيزى باشد كه بر او روا نباشد و با توجه به ميل و هواى نفس خود، به آن دل بندد. آنگاه خداوند او را به خودش و آنچه نفسش به آن خو گرفته و فريفته شده، وامى گذارد، مگر آنكه خداوند به او عنايتى كند و او را نگاه دارد و در برابر دشمن و نفس او را يارى كند...
آدم، هنگامى كه در بهشت بود، از انديشيدن به خلود و جاودانگى و تكيه بر تدبير خود، مصون نماند؛ نديدى كه بر اثر همين اعتماد بر وسوسه نفس، چه بر سر او آمد؟ شهوت و هواى نفس، بر علم و عقل و روشنايى دل او چيره گشت...».
مؤلف، در برخى موارد، نخست، به تفسير ظاهرى آيه و سپس به تفسير باطنى آن مى پردازد و سوانح و خاطره هاى صوفيانه خود را به مناسبت، در تأويل آيه به كار مى برد؛
از جمله، در تفسير آيه 36 سوره نساء:«و الجار ذى القربى و الجار الجنب و الصاحب بالجنب و ابن السبيل»،پس از بيان معناى ظاهرى، مى گويد:« جار ذى القربى( همسايه نزديك)، همان قلب است و جار جنب( همسايه دور)، همان طبيعت است و صاحب بالجنب( همسفر و رفيق راه)، عقلى است كه به شرع گرويده و رو آورده باشد و ابن سبيل( رهسپار و مسافر)، همان جوارح و اعضاى بدن انسان است كه در راه اطاعت كوشاست.»( تفسير تسترى، صفحه 53).
در تفسير آيه:«ظهر الفساد فى البر و البحر بما كسبت ايدى الناس»(سوره روم، آيه 41) مى گويد:« خداوند، جوارح( اعضاى بدن) را به خشكى و قلب را به دريا مثل مى زند و سود و زيان اين دو( قلب و اعضاى بدن) بيشتر و فراگيرتر از خشكى و درياست. اين، تأويل و باطن آيه است؛ نمى بينى كه« قلب» را ازآن جهت، قلب ناميدند كه همواره در تقلب( تپش) و دگرگونى است و بسيار ژرف است.»( تفسير تسترى، صفحه 121).
در تفسير آيه:«إنّ اوّل بيت وضع للناس»(سوره آل عمران، آيه 96)، مى گويد:« در ظاهر، منظور، مكه مكرمه است و در باطن، مراد، رسول خداست كه هر كس خداوند بذر توحيد را در دلش كاشته است به او مى گرود.»( تفسير تسترى، صفحه 50).
تسترى مى كوشد تا در وادى اخلاق و تزكيه نفس گام نهد و راه پاكى قلب و آراسته شدن به مكارم اخلاق را (آنگونه كه قرآن مى گويد) ارائه كند؛ هرچند از طريق رمز و اشاره؛ مثلا در تفسير آيه 148 سوره اعراف:«و اتخذ قوم موسى من بعده من حليهم عجلا جسدا له خوار»،مى گويد:« عجل ( گوساله)، هر آنچه براى آدمى فراهم شود ( از مال و منال و اهل و عيال) است و آدمى از آن رهايى ندارد، جز با فنا كردن تمامى لذايذ و بهره هاى جسمانى؛ همان گونه كه عبادت كنندگان گوساله، جز با كشتن خويش رهايى نيافتند.»(تفسير تسترى، صفحه 67).
در تفسير آيه هاى 82- 78 سوره شعراء:«الذى خلقنى فهو يهدين و الذى هو يطعمنى و يسقين... يوم الدين»كه خداوند از زبان ابراهيم ( ع) بيان مى كند، مى گويد:«الذى خلقنى فهو يهدين»؛يعنى كسى كه مرا براى عبوديت آفريده است، هرآينه مرا از لذت ايمان، غذا مى دهد و از شراب توكل و غنا سيراب مى كند.«و اذا مرضت فهو يشفين»؛يعنى اگر با تكيه بر غير او و به سوى غير او حركت كنم، اوست كه مرا بازمى دارد و هرگاه به سوى خواسته هاى دنيوى رغبتى نشان دهم، مرا نگاه مى دارد.«و الذى يميتنى ثم يحيين»؛يعنى دل مرده مرا با ياد خويش زنده مى دارد.«و الذى اطمع ان يغفر لى خطيئتى يوم الدين»؛ابراهيم خليل( ع)، سخن خود را از روى ادب، بين خوف و رجا بيان مى كند و آمرزش را بر خدا واجب نمى داند.»( تفسير تسترى، صفحه 115).
در مواردى از اين دست، از پند و اندرز و توجه دادن به تهذيب نفس و آراسته شدن به مكارم اخلاق فروگذار نكرده و در اين راه، از داستان هاى آموزنده زندگى صالحان و آثار نيك گذشتگان نيز شاهد مى آورد و گاه، به دفع اشكالاتى كه ممكن است بر ظواهر قرآن وارد كنند، مى پردازد.
در خاتمه، يادآورى مى شود كه اقوال تفسيرى تسترى مورد توجه و اهتمام صوفيه و عرفا بوده و اقدام به تدوين آن نموده اند. از كتب مشهورى كه اقوال و آراى تسترى را در خود جاى داده اند،« قوت القلوب» ابى طالب مكى و« حلية الاولياء» اصفهانى را مى توان نام برد كه با كمال امانت در حفظ اقوال ايشان تلاش داشته اند.
روش تسترى پس از وى، توسط ابو عبد الرحمان سلمى و ديگر مفسران صوفى مسلك پىگيرى شد. دكتر كمال جعفر معتقد است كه ابو بكر بلدى، تفسير تسترى را به روايت پدر خود، ابو نصر اخذ نموده و به ترتيب سوره ها مرتب كرده و برخى روايات تاريخى و سيره شخصى تسترى را نيز به آن افزوده است.
وضعيت كتاب
تفسير تسترى، چاپهاى زيادى به خود ديده است. نسخه حاضر، توسط محمد باسل عيون السود، تحقيق، تصحيح، مقدمه نويسى و تعليقهنگارى شده است.
پاورقى هاى اين نسخه، از محقق بوده و بيشتر به ذكر مصادر، شرح مختصر افراد و نسبت اقوال پرداخته است.
فهرست هاى نهگانه، شامل فهرست آيات شاهد، احاديث قدسى، احاديث نبوى، اقوال و آثار، أعلام، اشعار، مواضع و شهرها، مصادر و مراجع و محتويات در پايان كتاب ذكر شده است.