« تفسير القرآن العظيم» معروف به « تفسير إبن أبى حاتم»، تفسيرى مأثور به زبان عربى، شامل تمامى سوره ها مى باشد. إبن أبى حاتم تفسير خود را بر اساس روايات رسيده از رسول الله( ص) و صحابه و تابعان بنا نهاد و كمال دقت را در اسناد و منابع روايى خود به خرج داد و از اينرو تفسير وى مورد توجه همگان قرار گرفت. جلال الدين سيوطى مى نويسد:« كتاب ابن جرير طبرى ارزشمندترين و گران سنگ ترين تفسيرهاست، پس از او، ابن ابى حاتم... مى باشد و همه آنها مستند به صحابه و تابعان و پيروان آنان است» ( الإتقان، ج 4، ص 212).
در تفسير وى روايات معتبرى يافت مىشود كه آنها را در جاى ديگرى نمى توان يافت. ابن ابى حاتم، محتواى تفاسير پيش از خود را( از جمله، تفسيرهاى سعيد بن جبير و مقاتل بن حيان و غيره) در درون تفسيرش جاى داد و اگر او نبود، اين آثار از ميان رفته بود. تفسير او را منبع سرشار و قابل اعتمادى براى مفسران پس از وى، در همه ادوار، دانسته اند.
بغوى( متوفاى 516 ق)، ابن كثير( متوفاى 774 ق)، شوكانى و ديگران در تفاسير خود، از وى بهره فراوان برده اند. جلال الدين سيوطى( متوفاى 911 ق) مى گويد:« تفسير او را در الدر المنثور تلخيص كرده ام».
ابن تيمية در مجموع الفتاوى، ابن حجر عسقلانى در فتح الباري و ديگران در كتابهاى خود مقدار زيادى از روايات وى را نقل نموده اند.
روش تفسيرى
وى در وصف و بيان روش تفسير خود مى نويسد:« كوشيدم تا اين تفسير را با صحيح ترين آثار سلف صالح فراهم سازم. نخست آثار منقول از پيامبر اكرم( ص) را جداگانه آوردم و كسى را با او همراه نساختم. سپس به تفاسير منقول از بزرگان صحابه پرداختم و در پى آن، تفاسير تابعان را آورده ام و موارد وفاق و اختلاف آنان را يادآور شدم».
ابن ابى حاتم در تفسير هر آيه، به روايات مأثور( منقول) پيرامون هر يك پرداخته و در صورت اختلاف متن، تحت عنوانهاى« وجه دوم»،« وجه سوم» و... آنها را مطرح كرده و اقوال را به گونه اى منظم و جدا از هم آورده است.
ايشان هرگز به مسائل جنبى نپرداخته است به همين جهت، تفسيرى كاملاً مبتنى بر نصوص وارده مى باشد و چيزى با آن آميخته نشده است. از اينرو در اين تفسير به طور پراكنده تنها آياتى كه درباره آنها رواياتى نقل شده، تفسير شده است.
ابن ابى حاتم تفسير خود را( پس از تسميه) چنين آغاز مى كند:« الحمدلله رب العالمين و صلي الله على محمد خاتم الأنبياء و على آله أجمعين...» و روشن است كه اين شيوه، روش ارادتمندان به خاندان نبوت است. وى شافعى مذهب است اما همانند شيعه به خاندان نبوت ابراز ارادت مى كند؛ از جمله ذيل آيه 56 سوره احزاب«إنّ الله و ملائكته يصلون على النبي...»(متن كتاب، جلد 10، صفحه 3151): از پيامبر( ص) روايت مى كند كه فرمودند: بگوييد:« اللهم صلي على محمد و على آل محمد، كما صلّيت على إبراهيم و على آل إبراهيم. إنك حميد مجيد. و بارك على محمد و آل محمد، كما باركت على إبراهيم و آل إبراهيم، إنك حميد مجيد»( متن كتاب، ج 10، ص 3151).
در ذيل آيه 33 سوره احزاب شأن نزول آن را در مورد پنج تن آل عبا از عائشه و امسلمه نقل مىنمايد و نيز ذيل آيه 214 سوره شعراء:«و أنذر عشيرتك الأقربين»روايت« و يكون خليفتي في اهلي» را درباره حضرت على( ع) آورده است ( همان، ج 9، ص 2826). و ذيل آيه 219 شعراء:«و تقلبك في الساجدين»نيز شاخصه عقيدتى مكتب تشيع( ناآلودگى نياكان معصومين) را مطرح مىسازد و به دو طريق از ابن عباس( در تأويل آيه) روايت مى كند كه: پيامبر( ص) پيوسته در اصلاب انبيا جابهجا مىشد تا مادر او را زائيد»( همان، ص 2828).
طبرى با آنكه همعصر ابن ابى حاتم بوده، هيچيك از اين روايات را در تفسيرش نياورده و شايد به آن دست نيافته است و اين برترى ابن ابى حاتم و گستردگى اطلاعات وى را مى رساند.
روش تحقيق محقق
تفسير ابن ابى حاتم در شكل جديد خود با تحقيق اسعد محمد طيب، انجام گرفته است. اين تفسير به طور كامل يافت نشد، مقدارى از ابتداى سوره فاتحه تا آخر سوره رعد و از سوره مومنون تا پايان سوره عنكبوت، به دست آمده و بقيه آن از تفاسير ديگر تكميل شده است.
محقق محترم اساس كار خود را بر نسخه خطى كه تصوير آن در دانشگاه ام القرى موجود بود بنا نهاد. وى مراحل تحقيق خود را به اين طريق بيان مى كند:
1- تكميل نواقص نسخه خطى از نسخه هاى محقق و مجزا.
2- مسند كردن احاديث مرفوع با كمك تفاسير عبدالرزاق، سفيان ثورى و مجاهد.
3- مشخص نمودن ارزش حديث و اثر با استفاده از منابع معتبر.
4- جمع آورى روايات مفقود، از تفسير با كمك تفسير ابن كثير، درّ المنثور، فتح الباري ابن حجر و فتح القدير شوكانى.
پاورقى هايى شامل ذكر منابع احاديث و اظهار نظر برخى مفسرين توسط محقق انجام گرفته است.
محقق پس از مقدمه اى كوتاه در اهميت تفسير به شرح حال مختصرى از مؤلف شامل زندگى نامه، خصوصيات و فضائل، سفرهاى علمى، شاگردان، اقوال علماء درباره وى و مصنفات ايشان مى پردازد. پس از آن شيوه كار خود را توضيح مى دهد.
نسخه حاضر
نسخه حاضر تفسير با ملحقات در 13 جلد( شامل 11 جلد تفسير و 2 جلد فهرستهاى گوناگون) توسط كتابخانه نزار مصطفى در عربستان سعودى در سال 419 ق 1999 م چاپ دوم را به خود ديده است. اين نسخه در قطع وزيرى، شامل سه مقدمه از ناشر، محقق و مؤلف مىباشد. تصويرى از برخى مجلدات نسخه خطى نيز ابتداى جلد اول ارائه شده است. مجلدات مختلف آن خالى از فهرست مطالب مىباشد امّا در مجلدات فهرستها به طور مجموع آمده است.