«تفسير القرآن الكريم»، به زبان عربى، تأليف ابو حمزه، ثابت بن دينار ثمالى ازدى كوفى است.
از قرائن استفاده مى شود كه تفسير ابو حمزه تا چهار قرن و نيم بعد از او موجود بوده و سپس مفقود گرديده است، ولى محقق محترم، جناب عبد الرزاق بن محمد حسين حرز الدين، باقى مانده آن تفسير را به همراه مطالب مختلفى كه ديگران از ابو حمزه نقل كرده اند، جمع آورى و به نام «تفسير القرآن الكريم»، موسوم نموده است.
با وجود اينكه تفسير كامل ابو حمزه بر قرآن كريم، قرنهاست كه از بين رفته، ولى از آنجا كه برخى از بزرگان (همچون ابو اسحاق احمد بن محمد ثعلبى، ابو العباس احمد بن على نجاشى و...)، اسناد خود را به تفسير ابو حمزه، ذكر كرده اند و برخى از مفسرين ( همچون ثعلبى، طبرسى و...)، مطالبى را از تفسير مزبور نقل نموده اند و برخى از علماء رجال و اصحاب معاجم و مفسرين ( همچون ابن نديم، شهرستانى، ابن شهر آشوب، شمس الدين محمد بن على داودى و...)، كتاب تفسير را به ابو حمزه نسبت داده اند، نمى توان وجود كتاب مزبور را انكار كرد.
ساختار
از مجموع 114 سوره قرآن، 78 سوره ( در حدود 363 آيه از آنها)، مورد تفسير واقع شده است، البته سوره فرقان، دو بار در اين تفسير مطرح شده است: يك بار، بعد از سوره توبه با تفسير 4 آيه از آن و بار ديگر، در محل خود با تفسير يك آيه.
به نظر مى رسد ابو حمزه در اين تفسير، روىكردى روايى داشته است. وى، اغلب روايات را از اهل بيت علیهم السلام و برخى ديگر را از صحابه و تابعين، مانند ابن عباس و عكرمه نقل نموده است، البته با برخوردارى از اجتهاد و استنباط خود و بهره گيرى از شيوه تفسير قرآن به قرآن كه از آموزه هاى اهل بيت علیهم السلام است.
گزارش محتوا
اين اثر، مقدمه اى در پنج بخش، توسط محقق محترم به همراه دارد، به شرح زير:
1- زندگى ابو حمزه، اساتيد، رواة و...؛
2- ادله اثبات تفسير ابو حمزه؛
3- مقام و منزلت ابو حمزه؛
4- ابوحمزه و ائمه علیهم السلام؛
5- شيوه تحقيق.
پارهاى از مشخصات و ويژگى هاى اين تفسير چنين است:
1- قصص انبياء و امم پيشين را از هيچيك از كسانى كه به نقل اسرائيليات معروف بوده اند، نقل نمى كند، بلكه غالبا از ائمه اهل بيت علیهم السلام نقل مى نمايد؛
2- توجه خاص به اسباب نزول آيات كه در فهم معانى و مراد آنها مؤثر مى باشد؛
3- اهتمام وافر به آياتى كه در فضايل ائمه اهل بيت علیهم السلام، به ويژه حضرت على علیه السلام نازل شده است؛
4- نقل قراءات؛
5- بيان مطالب نحوى و اعرابى كه در درك معانى و بيان مطالب كمك مى كند؛
6- نقل اقوال در تفسير؛
7- استفاده از روش لغويين در تفسير برخى آيات؛
8- اصرار بر بيان نظر ائمه اهل بيت علیهم السلام، بهويژه در مسائل و احكام فقهى؛
9- تفسير قرآن با قرآن؛
10- تفسير قرآن با سنت و اجتهاد نمودن در اين امر.
وضعيت كتاب
جهت جمع آورى اين تفسير، محقق محترم، اصول حديثى شيعه و اكثر مصادر حديثى زيديه را جستوجو نموده و پس از آن، تفسير «الكشف و البيان فى تفسير القرآن» ثعلبى را از طريق چهار نسخه خطى موجود در كتابخانه آية الله مرعشى نجفى، براى اين منظور مورد بررسى قرار داده است.
محقق محترم، تلاش نموده كه در پاورقى، مصادر و اسناد روايتهاى نقل شده در تفسير را ذكر كند و گاهى براى توضيح بيشتر در پاورقى، از تفسير« الميزان» نيز استفاده نموده است( مانند آيه 50 از سوره قصص).
قبل از آغاز تفسير، در چهار موضوع نزول قرآن، جمع قرآن، علم قرآن و فضل قرآن رواياتى از ابو حمزه نقل شده است.
نسخه شناسى
اين نسخه، چاپ اول آن مىباشد كه در يك جلد و 477 صفحه، توسط دار المفيد للطباعة و النشر بيروت، در لبنان، به سال 1420 ق و 2000 م، ارائه شده است.
محقق اين اثر، فاضل محترم، عبد الرزاق بن محمد حسين حرز الدين مىباشد كه جمع، تأليف و تحقيق آن را با تلاش و دقت لازم به انجام رسانده است.
قرآنپژوه ارجمند، استاد، آية الله محمد هادى معرفت نيز با دقت نظر در آن، مقدمهاى مرقوم فرموده اند.