از تفاسير روايى اماميه، متعلق به قرن سوم.
متن اين تفسير تا پايان آيه 282 سوره بقره موجود است. اين تفسير با بيان رواياتى راجع به فضائل قرآن و تأويل و آداب قرائت قرآن آغاز شده و با ذكر احاديثى مشتمل بر فضائل اهل بيت( براى نمونه- حديث سد الابواب، ص 17) و مثالب دشمنان اهل بيت( ص 47) ادامه يافته است. بحثهاى متعددى نيز درباره سيره نبوى، بخصوص راجع به مناسبات پيامبر و يهوديان، مطرح شده است(- ص 161- 163، 190- 192، 406- 407). در مجموع، در اين تفسير 379 حديث آمده است.
بيشتر روايات طولانى و مفصّل است، به طورى كه گاه يك روايت چندين صفحه را در بر مىگيرد(- ص 656- 672) و به همين جهت، در برخى موارد ساختار روايى از بين رفته است. در برخى روايات نيز آشفتگى وجود دارد.
در اين تفسير برخى آيات تأويل شده و بيشتر تأويلها درباره معجزات پيامبر و امامان است(- ص 429- 441، 497- 500).
در اين تفسير به اسباب نزول آيات كمتر توجه شده، گر چه به مصاديق آيات اشاره شده است. مباحث صرفى و نحوى و بلاغى نيز در اين تفسير وجود ندارد( رضوى، ص 313).
سلسله سند روايت كتاب نشان مىدهد كه نقل اين تفسير در ميان محدّثان و فقهاى قم در قرن چهارم و پنجم متداول بوده است(- ص 7- 8). مطالب تفسير را محمد بن قاسم استرآبادى خطيب، مشهور به مفسر جرجانى، كه شايد تدوين كننده تفسير نيز باشد، از دو راوى آن، يعنى ابو الحسن على بن محمد بن سيار( يسار؟) و ابو يعقوب يوسف بن محمد بن زياد، نقل كرده است.
در مقدمه كوتاه اين دو بر تفسير آمده است كه بعد از به قدرت رسيدن حسن بن زيد آنان مجبور به مهاجرت از وطن خود شدند.
از آنجا كه آنها از آمدن خود نزد امام حسن عسكرى عليه السلام سخن گفته اند، تاريخ ورودشان به سامرا مى بايست بعد از 254 بوده باشد، زيرا اين سال، زمان آغاز امامت امام عسكرى عليه السلام بوده است( التفسير المنسوب الى الامام ابى محمد الحسن بن على العسكرى، ص 9- 10؛ قس ابن جوزى، ج 12، ص 74؛ آقا بزرگ طهرانى، ج 4، ص 286- 288).
در ادامه گفته اند كه متن كل تفسير را به مدت هفت سال نزد امام فرا گرفته اند( التفسير المنسوب الى الامام ابى محمد الحسن بن على العسكرى، ص 12)، حال آنكه از وفات امام در 260 سخنى به ميان نيامده است و ظاهرا پس از درگذشت امام، آن دو به موطن خود بازگشتهاند( همانجا).
با وجود قدمت اين تفسير، وثاقت آن در بين علماى اماميه از گذشته مورد بحث بوده است. محمد بن على بن بابويه، معروف به شيخ صدوق( متوفى 381)، نخستين عالم امامى است كه از اين تفسير مطالب فراوانى در كتب خود نقل كرده، گر چه درباره وثاقت يا عدم اعتبار آن سخنى نگفته است.
ابن بابويه متن تفسير را مستقيما از استرآبادى دريافت نموده است. وى در آغاز كتاب فتوايى خود، من لا يحضره الفقيه( ج 1، ص 3)، ضمن اشاره به اين نكته كه آنچه در اين اثر فراهم آمده از نظر خودش صحيح است، بيان داشته كه روايات كتاب را از متون معتبر و مشهور گرفته است. همو در باب تلبيه، از استرآبادى حديثى نقل كرده و در پايان گفته است كه باقى آن را در كتاب تفسير آورده است( 1413، ج 2، ص 211- 212).
بر اين اساس، اگر شيخ صدوق خود تدوين كننده تفسير نبوده، احتمالا تهذيب كننده آن بوده است. مؤيد صحت اين احتمال، سخن نجاشى( متوفى 450؛ ص 391- 392) است كه در ذيل آثار شيخ صدوق به دو اثر تفسيرى، تفسير القرآن و مختصر تفسير القرآن، اشاره كرده است. شاهد ديگر بر اين نظر، ذكر روايتى با همين سند در كتاب التوحيد( ص 47) شيخ صدوق است. در آخر آن روايت نيز شيخ صدوق بيان داشته كه متن كامل حديث را در تفسيرش آورده است(- التفسير المنسوب الى الامام ابى محمد الحسن بن على العسكرى، ص 50- 52).
نخستين منتقد وثاقت تفسير، احمد بن حسين بن عبيد اللّه غضائرى، معروف به ابن غضائرى، بود كه در الضعفاء خود، محمد بن قاسم استرآبادى را فردى ضعيف و كذّاب معرفى كرده و دو فرد مذكور در سلسله سند را- كه تفسير را، به نقل از پدرانشان، از امام حسن عسكرى روايت كرده اند- مجهول خوانده است. ابن غضائرى تفسير را « موضوع» دانسته و جاعل آن را سهل بن احمد بن عبد اللّه ديباجى( متوفى 380) معرفى كرده است ( علامه حلّى، ص 256- 257؛ آقا بزرگ طهرانى، ج 4، ص 288، پانويس).
معتقدان به وثاقت متن تفسير در نقد كلام ابن غضائرى دلايلى آوردهاند، از جمله گفته اند كه در انتساب متن كتاب الضعفاء به ابن غضائرى ترديد وجود دارد ( آقا بزرگ طهرانى، ج 4، ص 288- 289، پانويس، ج 10، ص 88- 89) و بر اساس متن تفسير، ابن سيار و ابو يعقوب متن را بدون واسطه از امام روايت كردهاند. همچنين در تفسير تصريح شده است كه پدران اين دو بعد از مدتى سكونت در سامرا به شهر خود بازگشتند (ص 12) و در اسناد روايت كتاب ذكرى از پدران آن دو نيست( ص 9).
بنابراين، ذكر نام آنها در برخى روايات ديگر، سهو كاتب است( آقا بزرگ طهرانى، ج 4، ص 292)، اما اين مطلب پذيرفتنى نيست، زيرا نام پدران ابن سيار و ابو يعقوب در تمام روايات منقول از اين تفسير در آثار متعدد شيخ صدوق آمده است( براى نمونه 1361 ش، ص 4، 24، 33).
درباره سهل بن احمد هم نجاشى( ص 186)، ضمن معرفى او، وى را از جمله كسانى دانسته كه بر آنها خرده اى نيست. خطيب بغدادى( ج 9، ص 122) تنها به تشيع سهل بن احمد و نمازگزاردن شيخ مفيد( متوفى 413) بر جنازه وى اشاره كرده است كه اين مطلب بر جلالت مكان وى در بين اماميه دلالت دارد.
نكته جالب توجه ديگر قرار داشتن پدر ابن غضائرى در طريق روايت تفسير با همين سلسله سند متداول است( مجلسى، ج 105، ص 78). برخى گفتهاند كه طريق شيخ صدوق در روايت اين تفسير، متعدد است، زيرا در مواردى به جاى محمد بن قاسم استرآبادى از محمد بن على استرآبادى، در طريق خود از دو راوى تفسير، ياد كرده است(- ابن بابويه، 1417، ص 240؛ آقا بزرگ طهرانى، ج 4، ص 286، پانويس). بعيد نيست كه اين دو، يكى بوده باشند، زيرا ذكر نام جد به جاى پدر متداول بوده است.
همچنين ذكر شده كه حسن بن خالد برقى تفسيرى در 120 جزء به املاى امام حسن عسكرى نگاشته است( ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص 34)، اما شيخ طوسى( متوفى 460؛ ص 462) حسن بن خالد برقى را جزو كسانى دانسته كه ائمه را درك نكرده و از آنان به طور غير مستقيم روايت كردهاند. محدّث نورى( متوفى 1320؛ ج 5، ص 188)، با استناد به گفته ابن شهر آشوب( متوفى 588)، قاطعانه تفسير برقى را طريق ديگر روايت متن تفسير امام عسكرى دانسته است، اما مشكل پذيرش اين قول اين است كه هيچ روايتى از اين تفسير وجود ندارد كه نام برقى در آن ذكر شده باشد.
همچنين آقا بزرگ طهرانى( ج 4، ص 283- 285) اشاره كرده كه مراد از عسكرى در قول ابن شهر آشوب، امام هادى عليه السلام است و حسن بن خالد نمىتواند از راويان امام حسن عسكرى باشد( قس تسترى، ج 3، ص 228).
در فهرست نسخههاى عكسى و ريز فيلمهاى كتابخانه سيد عبد العزيز طباطبائى( متوفى بهمن 1374) در قم، سه نسخه با عنوان تفسير نگاشته ابو على حسن بن خالد برقى معرفى شده است( طيار مراغى، ص 1436، 1440، 1489)؛ اما با مراجعه نويسنده مقاله و رؤيت نسخه ها مشخص شد كه آنها همين تفسير منسوب به امام حسن عسكرى و با همين سلسله سند متداولاند و دليلى براى انتساب اين نسخه ها به برقى، حداقل در اين نسخه ها، وجود ندارد.
پس از شيخ صدوق، ابو منصور احمد بن على طبرسى در كتاب احتجاج ضمن معرفى منابع خود از تفسير امام حسن عسكرى ياد كرده، اما به عدم اشتهار آن اشاره نموده و به اين دليل، سند روايت كتاب را به طور كامل آورده است( ج 1، ص 6- 8). سعيد بن هبة اللّه قطب راوندى( ج 2، ص 519- 521) نيز از اين تفسير، بدون اشاره به نام آن، مطلبى نقل كرده است.
ابن شهر آشوب نيز از اين تفسير، با تصريح به نام آن ولى بدون ذكر سند، مطلبى آورده است( مناقب، ج 1، ص 92). عبد الجليل قزوينى، كه در حدود 560 كتاب نقض را مىنوشته، از جمله تفاسير مشهور امامى به تفسيرى با عنوان تفسير امام حسن عسكرى اشاره كرده، اما چون از اين تفسير مطلبى نقل نكرده است، نمىتوان به طور حتم مقصود وى را همين تفسير موجود دانست(- ص 212، 285).
محقق كركى( متوفى 940) و شهيد ثانى زين الدين بن على عاملى( متوفى 965) در اجازات خود، در شمار كتبى كه اجازه روايت آن را داده اند، حديثى را از اين تفسير با ذكر طريق خود به آن آورده اند( مجلسى، ج 105، ص 77- 79، 169- 170). در ميان فقهاى معاصر امامى، شيخ محمد جواد بلاغى( متوفى 1352 ش) ضمن رساله اى از نادرستى انتساب اين تفسير به امام حسن عسكرى عليه السلام سخن گفته و متن را مجعول دانسته است(- استادى، ص 161- 184).
آيت اللّه خوئى( ج 12، ص 147) و شيخ محمد تقى تسترى( ج 7، ص 558) نيز با او هم رأىاند. با اين حال، مطالبى در اين تفسير وجود دارد كه معمولا فقها آن را پذيرفته اند. براى نمونه مى توان به حديث مشهور در بيان اوصاف فقهايى كه مىتوان از آنها تقليد كرد اشاره نمود( التفسير المنسوب الى الامام ابى محمد الحسن بن على العسكرى، ص 300؛ نيز طباطبائى يزدى، ج 1، ص 9- 10، باب التقليد، مسئله 22 و شروح اين كتاب ذيل همان مسئله). گزارش تقريبا كاملى از اقوال علماى اماميه درباره اين تفسير را استادى( ص 186- 215) آورده است.
نسخه هاى خطى متعددى از اين تفسير موجود است (- بكائى، ج 5، ص 1904- 1905؛ سزگين، ج 1، جزء 1، ص 95- 96). متن تفسير به فارسى ترجمه شده است( آقا بزرگ طهرانى، ج 4، ص 89- 90). قديمترين ترجمه فارسى موجود آن، آثار الاخيار نام دارد كه ترجمه ابو الحسن على بن حسن زوارهاى( متوفى 984) و ترجمه تمام متن موجود است( قس بكائى، ج 1، ص 2). قدرت اللّه حسينى شاهمرادى نيز سوره فاتحه اين تفسير را با عنوان تفسير فاتحة الكتاب از امام حسن عسكرى سلام اللّه عليه و پژوهشى پيرامون آن( تهران 1404) با مقدمهاى مبسوط در اثبات و ثاقت تفسير، ترجمه و منتشر كرده است.
سيد حسين بهريلوى( بريلوى؛ متوفى 1361) اين تفسير را به زبان اردو ترجمه كرد و با عنوان آثار حيدرى به چاپ رساند( بكائى، ج 1، ص 3). متن عربى تفسير چند بار چاپ شده است(- آقا بزرگ طهرانى، ج 4، ص 292؛ بكائى، ج 5، ص 1904).
اين كتاب، بر اساس شش نسخه خطى و به كوشش سيد محمد باقر ابطحى، در 1409 در قم چاپ انتقادى شد.
منابع
آقا بزرگ طهرانى؛ ابن بابويه، الامالى، قم 1417؛ همو، التوحيد، چاپ هاشم حسينى طهرانى، قم[؟ 1357 ش]؛ همو، معانى الاخبار، چاپ على اكبر غفارى، قم 1361 ش؛ همو، من لا يحضره الفقيه، قم 1413؛ ابن جوزى، المنتظم فى تاريخ الملوك و الامم، چاپ محمد عبد القادر عطا و مصطفى عبد القادر عطا، بيروت 1412/ 1992؛ ابن شهر آشوب، معالم العلماء، نجف 1380/ 1961؛ همو، مناقب آل ابى طالب، چاپ هاشم رسولى محلاتى، قم[ بىتا.]؛ رضا استادى، رسالة اخرى حول التفسير المنسوب الى الامام العسكرى عليه السلام در الرسائل الاربعة عشرة، چاپ رضا استادى، قم: مؤسسة النشر الاسلامى، 1415؛ محمد حسن بكائى، كتابنامه بزرگ قرآن كريم، تهران 1374 ش-؛ تسترى؛ حسن بن على( ع)، امام يازدهم، التفسير المنسوب الى الامام ابى محمد الحسن بن على العسكرى، چاپ محمد باقر ابطحى، قم 1409؛ خطيب بغدادى؛ خوئى؛ سعيد رضوى،« نگاهى به تفسير منسوب به امام حسن عسكرى عليه السلام»، فصلنامه پژوهشهاى قرآنى، ش 5- 6( بهار و تابستان 1375)؛ فؤاد سزگين، تاريخ التراث العربى، ج 1، جزء 1، نقله الى العربية محمود فهمى حجازى، رياض 1403/ 1983؛ محمد كاظم بن عبد العظيم طباطبائى يزدى، العروة الوثقى، بيروت 1409؛ احمد بن على طبرسى، الاحتجاج، چاپ ابراهيم بهارى و محمد هادى به، قم 1413؛ محمد بن حسن طوسى، رجال الطوسى، نجف 1380/ 1961؛ محمود طيار مراغى،« فهرست نسخههاى عكسى و ميكروفيلم هاى كتابخانه محقق طباطبائى»، در المحقق الطباطبائى فى ذكراه السنوية الاولى، ج 3، قم: آل البيت، 1417؛ عبد الجليل قزوينى، نقض، چاپ جلال الدين محدّث ارموى، تهران 1358 ش؛ حسن بن يوسف علامه حلّى، رجال العلامة الحلّى، چاپ محمد صادق بحر العلوم، نجف 1381/ 1961، چاپ افست قم 1402؛ سعيد بن هبة اللّه قطب راوندى، الخرائج و الجرائح، قم 1409؛ مجلسى؛ احمد بن على نجاشى، فهرست اسماء مصنّفى الشيعة المشتهر ب رجال النجاشى، چاپ موسى شبيرى زنجانى، قم 1407؛ حسين بن محمد تقى نورى، خاتمة مستدرك الوسائل، قم 1415- 1420.