« تفسير جامع» تاليف سيد محمد ابراهيم بروجردى از مفسرين بزرگ قرن چهاردهم هجرى كه در هفت جلد منتشر شده است. انگيزه وى از نگارش كتاب آن بوده كه تفسيرى فارسى با بيانى سهل و ساده از فرمودههاى ائمه اطهار( ع) و اولياى بزرگوار بنويسد تا شيعيان فارسى زبان از آن بهره مند شوند و ذخيرهاى براى روز معادش باشد.
ساختار:
اين اثر مشتمل بر تفسير تمامى قرآن به روش ترتيبى مى باشد و از تفاسير روايى معاصر كه از زاويه حديث به تفسير نگريسته محسوب مى گردد. همواره معانى آيات را با جستجو در روايات دنبال كرده است، از اين روى، نقش و روش اين تفسير، گردآورى روايات اهل بيت عصمت( ع) و گزينش آن بوده است؛ لذاست كه هر جا موضوع و سخنى مربوط به آيه و سورهاى از قرآن بوده به روايات استشهاد كرده است.
گزارش محتوا:
نويسنده در مقدمه كوتاه خود بر جلد دوم با استناد به آيات و روايات سعى مىنمايد كه اظهار نظر در تفسير آيات را حرام و كفر بنماياند و براى اجتناب از اين حرام مىنويسد:« از اين جهت ما در اين تفسير از نقل آراء فاسده مردمان و بيانات فلاسفه و عرفاء و از سخنان ابو حنيفه و قتاده و عضدى مسلكان دورى جسته و صرف نظر نموديم و هرگز بيان نخواهيم كرد، چه اين عمل تجاوز كردن از امر و دستور خداوند و ائمه باشد.»
از سوى ديگر تفسير جامع در حقيقت گردآورى روايات تفسير منسوب به امام حسن عسكرى( ع) به تفسير عياشى و تفسير منسوب به على بن ابراهيم قمى است، نه جامع معانى و روشهاى تفسيرى؛ به همين دليل، تفسير جامع را بايد نوعى ترجمه اين چند كتاب روايى دانست، زيرا مؤلف در اين تفسير جز ترجمه و نقل روايات و ديدگاهها، در نقد و بررسى و تحليل كلمات، سخنى و توضيحى از خود نياورده است.
ايشان در مقدمه دوازدهم خود، كتابهايى را كه از آنها روايات را نقل مى نمايد به شرح ذيل مى نويسد:« اول كتاب كافى شيخ كلينى، دوم فقيه و توحيد و اعتقادات و علل و ساير كتب ابن بابويه شيخ صدوق، سوم كتاب بصائر الدرجات محمد بن حسن صفار و سعد بن عبد الله قمى و تفسير عياشى، فرات بن ابراهيم، مناقب ابن شهرآشوب، كامل الزياره ابن قولويه و كتاب تفسير آيات ولايت اهل بيت( ع) محمد بن عباس ماهيار معروف به ابن حجام است كه از كتب متقنه اخبار مىباشد.
ديگر اصل سليم بن قيس هلالى، كتاب تهذيب و استبصار شيخ طوسى، كتاب خصال و اكمال الدين و محاسن شيخ برقى و تفسير مجمع البيان طبرسى و تفسير برهان سيد هاشم بحرانى و اختصاص شيخ مفيد.»
در دنباله مطلب مى نويسند:« بايد دانست آنچه علماى شيعه تفسير نوشتهاند در بيشتر آيات از تفسير شيخ ثقه ابى الحسن على بن ابراهيم بن هاشم قمى نقل نمودهاند...» و به استدلال بر اين كلام مى پردازد.
با توجه به بيان ايشان تفسير جامع ترجمه تفسير قمى مىباشد كه با منابع روايى ديگر آن را تكميل نموده و با ضميمه كردن ترجمه آيات و برخى اطلاعات مختصر، نام آن را تفسير جامع نهاده و منظور، جامع تفسير قمى و روايات كتب روايى شيعه، مى باشد.
مفسر قبل از آغاز تفسير، مقدماتى را در دوازده بخش ارائه داده كه به ذكر عنوان آنها( براى آشنايى با تفسير و روش و محتويات آن) اكتفا مى كنيم.
مقدمه اول: فرق بين تفسير و تأويل و ترجمه.
دوم: حرام بودن تفسير به رأى و اظهار نظر نمودن در قرآن
سوم: علم و دانش قرآن منحصرا نزد ائمه( ع) مى باشد و ديگران را خداوند از اين دانش بهره اى نداده است.
چهارم: در قرآن بيان هر چيزى است و از براى قرآن ظاهر و باطنهاى متعدد است.
پنجم: كيفيت و زمان جمع قرآن و بيان عدم تحريف قرآن و مراد از تحريف، بيان جمع اول، جمع دوم و جمع سوم قرآن است.
ششم: فضيلت قرآن و ثواب تلاوت آن.
هفتم: نامها و اسامى قرآن و چگونگى نزول آن.
هشتم: آداب تلاوت و صحيحترين قرائت و ثواب قرائت قرآن
نهم: بيان آنكه تمام قرآن در شأن ائمه و دشمنان ايشان وارد شده است.
دهم: احاديثى كه مخالف قرآن است از ائمه( ع) نمى باشد.
يازدهم: معناى سوره و آيات و خواص قرآن به طور اختصار
دوازدهم: كتابهائيكه از آنها روايت مى كنيم.
پس از بيان مقدمات دوازدهگانه به ترجمه مقدمات تفسير قمى مى پردازد.
پيش از اين گذشت كه روش اصلى مفسر در اين تفسير، روش روايى و مأثور است، كه با ذكر روايات اهل بيت( ع) به تفسير آيات و فرازهاى آنها مىپردازد. امّا از نظر ترتيب و ورود و خروج در مباحث، شيوه ايشان بدينگونه است كه: ابتداى سورهها با ذكر نام سوره و احياناً، اشاره به وجه تسميه آن وارد بحث شده، اطلاعاتى راجع به مكى يا مدنى بودن ترتيب نزول، عدد آيات( به شمارش كوفيين و غير آنها)، تعداد كلمات و حروف، ارائه مى دهد، پس از آن به بيان فضيلت سوره و خواص آن مى پردازد.
سپس دسته آيات مورد نظر را مطرح و ترجمه آن را بازگو مىكند. در قسمت بعد به تفسير آيات با كمك روايات مى پردازد و با ذكر منبع روايات و قائل آن ترجمه آن را بدون متن عربى مىآورد. در قسمت سوم، ترجمه تفسير قمى است كه به تناسب دسته آيات، بيان مى گردد.
مفسر به تناسب برخى آيات، از مباحث موضوعى در حد لزوم، غفلت نورزيده و به بيان آن مى پردازد، مانند: بحثى در حقيقت سحر و اقسام آن، عمل مرتاضان، سحر ساحران فرعونى و... كه در ذيل آيه 102 سوره بقره، ج 1، ص 231، مطرح كرده اند.
در توضيح قصص قرآنى نيز، تابع روايات بوده و نظر شيعه را پيروى مى نمايد، بر اين اساس وارد جزئياتى مىشود كه روايات اهل بيت ( ع) مطرح كرده اند، مانند: چگونگى ولادت يحيى، مريم( س) و حضرت عيسى( ع) در ج 1 ص 420 ذيل آيه 35 به بعد سوره بقره، كه تا ص 439 به آن مى پردازد.
مفسر مباحث فقهى را نيز با تفصيل بيان مىدارد، و احكام فقهى را با ديدگاه فقهاى شيعه از طريق روايات متعرض مىشود، مانند: بحث خمس و احكام مختلف آن ذيل آيه 42 سوره انفال«و اعلموا انما غنمتم...»كه حدود ده صفحه در جلد 3 ص 54 به آن اختصاص مى دهد.
با توجه به روايى بودن تفسير بهطور طبيعى، مباحث مربوط به ولايت ائمه( ع)، بهخصوص ولايت حضرت امير المؤمنين على( ع) به طور مفصل بيان شده است، مانند: نزول آيه اكمال دين( آيه 3 مائده) در ج 2، ص 157 تا 163 و بحث غدير خم.
و نيز با توجه به روايى بودن تفسير، تفاوتى اساسى بين تفسير، تأويل، بيان مصداق و موارد تطبيق، ديده نمىشود و روايات همه با هم و با يك نظر، مطرح مى شوند.
در مواردى نيز كه امام معصوم( ع) به آيه توسل جسته، استدلال مى نمايد يا به آيه استشهاد مىفرمايد، با ديده تفسير و شرح و توضيح آيه به آن نگريسته مىشود و از بقيه موارد تفكيك نشده است، مانند نقل روايت امام جواد( ع) ذيل آيه 38 سوره مائده در جلد دوم صفحه 207 به بعد.
وضعيت كتاب:
در انتهاى هر جلد، فهرست تفصيلى مطالب ذكر شده است.
منابع مقاله:
1- مقدمات تفسير جامع، جلد اول و ساير مجلدات
2- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى، ج 1 ص 689، بهاء الدين خرمشاهى
3- طبقات مفسران شيعه، ج 4، ص 395، دكتر عقيقى بخشايشى