« تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب»، به زبان عربى، اثر ميرزا محمد قمى مشهدى، از علماى حديث و مفسران اماميه در قرن دوازدهم مى باشد.
مصنف، در بيان انگيزه خود از نگارش اين تفسير، مىفرمايد: در گذشته حاشيهاى بر تفسير زمخشرى و حاشيهاى بر حاشيه شيخ بهايى بر تفسير« انوار التنزيل» بيضاوى نگاشتم، پس از آن به فكر افتادم كه تفسيرى تأليف كنم كه هم شامل اسرار تنزيل باشد و هم شامل روايات منقول از ائمه اطهار( ع).
آية اللّه معرفت، اين تفسير را تفسيرى جامع، ما حصل تفاسير مهم اماميه، شامل روايات اهل بيت( ع)، مشتمل بر مباحث قرائت، تنزيل، اعراب، لغت و دقايق ادبى در كنار مطالب فلسفى و عرفانى، دربردارنده حسن تعبير بيضاوى و اسلوب شيخ طبرسى در« مجمع» و گزيدهاى از« كشّاف» و حواشى شيخ بهايى، جامع بين عقل و نقل و... مى داند.
آقاى سيد محمد على ايازى، در باره آن مى نويسد:« تفسيرى است كه شامل تمام آيات قرآن مى باشد، ما حصل مهمترين تفاسير اماميه و اهل سنت است، آميخته اى است بين نقل و عقل و... از منظرى ديگر، اين تفسير، از تفاسير بلاغى و ادبى و شرح و حاشيه اى بر تفسير بيضاوى نيز محسوب مى گردد.»( المفسرون حياتهم و منهجهم، ص 595).
ساختار
كتاب، در 14 جلد تنظيم شده است، با اين شرح:
جلد اول، شامل سوره حمد تا آخر آيه 58 البقره؛
جلد دوم، شامل بقيه آيات البقره( از 59 تا آخر)؛
جلد سوم، شامل تمام سوره آل عمران و نساء؛
جلد چهارم، شامل سوره مائده و انعام؛
جلد پنجم، شامل سوره اعراف، انفال و برائت؛
جلد ششم، شامل سوره يونس، هود، يوسف و رعد؛
جلد هفتم، شامل سوره ابراهيم، حجر، نحل و بنى اسرائيل( اسراء)؛
جلد هشتم، شامل سوره كهف، مريم، طه و انبياء؛
جلد نهم، شامل سوره حج، مؤمنون، نور، فرقان، شعراء و نمل؛
جلد دهم، شامل سوره قصص، عنكبوت، روم، لقمان، سجده، احزاب، سبأ و فاطر؛
جلد يازدهم، شامل سوره يس، صافات، ص، زمر، مؤمن( غافر)، سجده( فصلت) و حمعسق( شورى)؛
جلد دوازدهم، شامل سوره زخرف، دخان، جاثيه، احقاف، محمد، فتح، حجرات، ق، ذاريات، طور، نجم، قمر و الرحمن؛
جلد سيزدهم، شامل سوره واقعه، حديد، مجادله، حشر، ممتحنه، صف، جمعه، منافقون، تغابن، طلاق، تحريم، ملك، قلم، حاقه، معارج، نوح، جن و مزمل؛
جلد چهاردهم، شامل سوره مدثر، قيامت، انسان، مرسلات، نبأ، نازعات، عبس، تكوير، انفطار، مطففين، انشقاق، بروج، طارق، اعلى، غاشيه، فجر، بلد، شمس، ليل، ضحى، ا لم نشرح، تين، علق، قدر، لم يكن، زلزله، عاديات، قارعه، تكاثر، عصر، همزه، فيل، قريش، ماعون، كوثر، كافرون، نصر، تبت، اخلاص، فلق و ناس.
مؤلف، تمام آيات قرآن را به شيوه مزجى شرح مىدهد و سپس به نقل اخبار مى پردازد.
گزارش محتوا
به قول برخى از انديشمندان، مؤلف، روايات منقوله را از تفسير« نور الثقلين» برداشت كرده اند. تحقيقا ايشان بيش از 90 درصد روايات « نور الثقلين» را با ترتيبى كه در آن كتاب آمده، در تفسير خود آورده اند؛ بهطور نمونه، از 120 حديث ابتداى تفسير كه شامل سوره حمد و مقدار كمى از سوره بقره مى شود، ايشان فقط 4 حديث را نقل نكرده اند و 116 حديث ديگر را بدون كم و كاست نقل كردهاند و خود 20 حديث بر آنها افزوده اند.
احاديث اضافه شده، از تفسير قمى، تفسير عياشى، تفسير فرات كوفى و تفسير منسوب به امام حسن عسكرى (ع) مى باشد. بخشى از احاديث اضافه شده، به نحوى نسبت به روايات نقل شده، تكرارى محسوب مى شوند و احتمالا« نور الثقلين»، به همين دليل آنها را نقل نكرده است.
كتاب ديگرى كه« كنز الدقائق»، اكثر احاديث آن را نقل مىنمايد،« تأويل الآيات الظاهرة فى فضائل العترة الطاهرة»، تأليف سيد شرف الدين على حسينى استرآبادى غروى از علماى قرن دهم هجرى قمرى، مى باشد.
« كنز الدقائق»، به سبب در بر داشتن معظم تفسير بيضاوى و نقل از تفسير« كشاف» و« مجمع البيان»، به طور طبيعى در كنار روايات اهل بيت( ع)، برخى روايات اهل سنت را نيز نقل نموده است، امّا اين احاديث را مصنف با توجه به تفسير بيضاوى و« مجمع البيان» نقل كرده است و به معناى نقل احاديث اهل سنت از منابع آنها تلقى نمى شود.
يكى از برترىهاى تفسير« كنز الدقائق» نسبت به« نور الثقلين»، مسند بودن آن يا به تعبيرى عدم حذف اسانيد است؛ البته از آنجايى كه بخش اعظم روايات « كنز الدقائق» همان روايات« نور الثقلين» است، تفاوتى بين اسانيد روايات آن دو نمى باشد، ولى در جايى كه« كنز الدقائق» مستقيما از تفسير فرات كوفى،« تأويل الآيات الظاهرة»، تفسير قمى و تفسير منسوب به امام حسن عسكرى( ع)، روايت نقل مى كند، سند را كامل مىآورد و احتمال دارد مراد بزرگان از عدم حذف أسناد، همين قسمت باشد.
« كنز الدقائق»، علاوه بر نقل روايات، صبغه اجتهادى نيز دارد؛ يعنى در مواجهه با روايات فقط به نقل اكتفا نكرده، بلكه در مباحث مختلف اظهار نظرهاى متناسب نموده است.
برخى از اظهار نظرهاى ايشان چنين است:
1. تصريح به جعلى بودن برخى از احاديث؛ به عنوان نمونه در جلد 1، صفحه 88، در آخرين فرازهاى تفسير سوره حمد، بحث« آمين»، در باره نقل احاديث از پيامبر( ص) و حضرت على( ع)، مى نويسد:« و احاديثنا الصحيحة تدل على وضع تلك الأخبار»؛
2. تصريح به تقيهاى بودن برخى از روايات؛ به عنوان نمونه در ج 11، صفحه 222، ذيل آيه 25 سوره «ص»، مى نويسد:« و الرواية التى رواها علىّ بن ابراهيم، واردة مورد التقية»؛
3. توجيه برخى از روايات؛
4. شرح بعضى از فقرات برخى از احاديث؛
5. جمع بين برخى از روايات متعارض با شيوه هاى مختلف؛
6. ثصريح به اسرائيلى بودن برخى از روايات.
چون اكثر مطالب تفسيرى« كنز الدقائق» از تفسير بيضاوى است، غالب بحثهاى ادبى و نقل اقوال ادبا، مباحث علوم قرآنى ابتداى سوره ها( مانند تعداد آيات و مكى و مدنى بودن آنها)، بحثهاى كلامى و نقل اقوال اشعريه، خوارج، معتزله، حتى بخشى از« اقول» ها از تفسير بيضاوى است و گاهى نيز از تفسير« كشاف» و« مجمع البيان» با ذكر و يا بىذكر نام آنها؛ البته اين، بدان معنا نيست كه در اينگونه مباحث، مطلبى را اضافه يا كم نمى كند، چون وى، گاهى اوقات نظرات بيضاوى را نمى پذيرد و يا خود، بسط بيشترى مى دهد، مانند بحث تخصصى- ادبى راجع به ضمير فصل، در جلد 1، ص 134- 135، ذيل آيه 5، سوره بقره كه تفصيل مطلب از خود اوست.
اين كتاب، در پارهاى از مباحث عقلى و عرفانى و تأويلات عقلى قريبه و بعيده، تحت تأثير تفسير« صافى» ملا محسن فيض كاشانى است.
كتاب، گوشه چشمى نيز به عقايد صوفيه دارد. گاهى آنها را نقل و نقد مى نمايد؛ مثلا در ج 1، صفحه 66، در ذيل «اهدنا الصراط المستقيم»،مى نويسد:« و لا يخفى عليك ان هذا و ما سبق من التأويل و ما سيأتى منه مبنى على ما ذهب اليه الصوفية من الاصول الفاسدة و الغرض من نقله الاطلاع على فساده».
جمع بندى پارهاى از ويژگىهاى كتاب:
1. تفسير آيات الهى با آثار مروى از اهل بيت( ع) و تلاش در استخراج روايات تفسيرى از بين اخبار و جمع قرآن و سنت در تفسير؛
2. اشتمال بر همه آيات قرآن، بيان سند روايات، ذكر تناسب آيات با همديگر، حل و فصل مشكلات الفاظ آيات، بيان وجوه مختلف اعراب، تبيين لغات و قرائتهاى مختلف و بيان نكات بلاغى؛
3. اجتهادى بودن و مطالب را گاه تجزيه و تحليل و نقد و تأييد نمودن و نظر خود را ابراز كردن؛
4. اشتمال بر مباحث كلامى، فلسفى و عرفانى؛
5. اشتمال بر تأويل؛ به معناى ذكر بطون مختلف و متناسب در بعضى از آيات، مانند تأويل بسيارى از آيات به اهل بيت( ع) كه با نقل روايات اهل بيت( ع) صورت گرفته است.
وضعيت كتاب
فهرستى از آيات تفسير شده، در ابتداى هر جلد ارائه گرديده است.
اين تفسير، اخيرا به تحقيق آقاى حسين درگاهى، در 14 جلد، به قطع وزيرى و جلد گالينگور توسط مؤسسه چاپ و نشر وزارت ارشاد، در سال 1366 ش، به زيور طبع آراسته گرديد.
چاپ ديگرى از اين تفسير، از طرف انتشارات جامعه مدرسين حوزه علميه قم، در 15 جلد با قطع وزيرى و جلد گالينگور، در سال 1407 ق، مصادف با 1366 ش، با تحقيق مرحوم حاج آغا مجتبى عراقى و مقدمه آية اللّه معرفت، به بازار كتاب عرضه شده است.
محقق، احاديث را بر مصادر آنها عرضه نموده، تصحيح كرده و با توضيح بعضى لغات مشكل، شرح پارهاى احاديث، توضيح برخى مطالب و ذكر مصادر روايات و منابع بعضى اقوال در پاورقى، مراجعه را براى پژوهشگران آسان كرده است. در پايان برخى از مجلدات، فهرستى از مطالب پاورقى به همراه فهرست سورههاى بحث شده، ارائه گرديده است.
منابع
1.« اعيان الشيعة»، سيد محسن امين، نرمافزار نور التراجم، مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى نور؛
2.« التفسير و المفسرون فى ثوبه القشيب»، تأليف استاد آية اللّه محمد هادى معرفت، نشر الجامعة الرضوية للعلوم الاسلامية، دو جلد، چاپ اول، 1377 ش، مشهد مقدس؛
3.« التفسير و المفسرون»، تأليف دكتر محمد حسين ذهبى، چاپ دار احياء التراث العربى، بيروت، لبنان، 2 جزء، جزء دوم؛
4.« الذريعة الى تصانيف الشيعة»، تأليف شيخ آغا بزرگ طهرانى، چاپ دار الاضواء بيروت، جلد 18؛
5.« المفسرون حياتهم و منهجهم»، تأليف سيد محمد على ايازى، مؤسسه چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، چاپ اول، 1373 ش، تهران؛
6. بينات، فصلنامه مؤسسه معارف اسلامى امام رضا( ع)، شماره 24، سال ششم، زمستان 78؛
7.« تأويل الآيات الظاهرة فى فضائل العترة الطاهرة»، تأليف سيد شرف الدين على الحسينى استرآبادى، تحقيق حسين استاد ولى، چاپ مؤسسه نشر اسلامى، وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، سال 1417 ق، چاپ دوم؛
8. مقدمه و متن كتاب.