شواهد التنزيل يكى از مهمترين متون كهن، تأليف حاكم حسكانى است كه به تفصيل به فضائل و مناقب امير المؤمنين على عليه السلام و خاندان وى پرداخته است. مؤلف نام كتابش را « شواهد التنزيل لقواعد التفضيل» گذاشته بدان دليل كه پيامبر اسلام( ص) بر ساير پيامبران و فرشتگان و امامان معصوم به ويژه امام على( ع) بر ساير مردم برترى دارد.
انگيزه نگارش
مؤلف انگيزه خود از تأليف اين كتاب را ادعاى يكى از پيروان مذهب كراميه دانسته كه نزول سوره هل اتى در شأن امام على( ع) و خاندان وى را منكر شده است. بلكه ادعا كرده كه هيچ آيه اى در قرآن در شأن اهل بيت فرود نيامده است. از سوى ديگر عالمان اسلامى به اين ادعا هيچ اعتراضى نكرده و هيچ فريادى از آنان به گوش نرسيد. جز يكى از اساتيد مؤلف كه شاگردان حاضر در آن جلسه را سرزنش نمود و به اين مقدار بسنده كرد. حسكانى از اين موضوع ناراحت شده و بنا به احساس وظيفه تصميم گرفته پاسخ اين شبهه را بصورت مستدل و مستند بدهد؛ لذا به جمع آورى روايات پرداخته و شواهد التنزيل را تدوين كرده است.
البته مولف در پايان كتاب متذكر اين نكته مى شود كه چون با شتاب اين كار علمى را انجام داده، توفيق جمع آورى كليه احاديث شأن نزول فضائل على( ع) را به دست نياورده و در واقع آنچه كه در دسترس وى بوده مطرح شده و از منابع دور از دسترس چشم پوشى كرده است.
محتواى كتاب
حسكانى پس از شش فصل مقدماتى در موضوعات زير به متن اصلى كتاب پرداخته است:
1. اقوال بزرگان و دانشمندان درباره خصائص امام على( ع)،
2. سابقه امام در دو حوزه تلاوت و حفظ قرآن
3. گردآورى قرآن براى نخستين بار توسط امام على( ع) بعد از رحلت پيامبر( ص)
4. شناخت امام على( ع) نسبت به معانى و حقائق قرآن و تخصص منحصر به فرد حضرت در علم به نزول قرآن
5. فراوانى اسباب نزول مربوط به فضائل امام على( ع) و عترت او
6. بيان اين حديث كه«يا ايها الذين آمنوا»در نود آيه تكرار شده و منظور آن على( ع) است. مؤلف در بخش اصلى كتاب كه در واقع فصل هفتم آن است، به ترتيب سوره هاى قرآن هر آيه اى كه در شأن نزول ويژه اهل بيت پيامبر وارد شده طرح كرده و به نقل اسباب نزول و روايات آن از طريق عامه و خاصه مى پردازد.
در اين كتاب 210 آيه را به ترتيب سوره هاى قرآن آورده و در ذيل هر كدام رواياتى را از مشايخ خود نقل كرده است، مجموع اين روايات كه در تفسير آن آيات آمده بيش از 1200 روايت است.
چون مولف از محدثان اهل سنت است از جوامع روايى عامه بيشترين استفاده را نموده است. وى از تفسير فرات كوفى روايت كرده و امين الاسلام طبرسى در تفسير مجمع البيان از شواهد التنزيل نقل كرده است. همچنين اين كتاب يكى از مصادر بحار الانوار است. به سبب تبحر مؤلف در حديث شناسى و علم رجال و بررسى ها و اظهار نظرهاى او پس از نقل اين كتاب جايگاه والايى به اين كتاب داده است.
ناقلان روايات كتاب
حسكانى در اين كتاب علاوه بر روايت از ائمه صادقين و عبد الله بن عباس، از افراد زير روايت مى كند: مجاهد، سعيد بن جبير، ضحاك، عكرمه، جابر بن عبد الله، عبد الله بن مسعود، سلمان فارسى، سفيان ثورى، حذيفه، مقاتل بن سليمان، سليم بن قيس، ابو سعيد خدرى.