« مجمع البيان فى تفسير القرآن»، به زبان عربى، نوشته مفسر كبير، جناب ابو على، فضل بن حسن طبرسى، از علماى بزرگ شيعه در قرن ششم هجرى است.
وى، با ذهن خلاق خود، در كيفيت نگارش و تدوين مطالب« مجمع البيان»، از شيوه جديدى در عصر و زمان خودش استفاده كرده است؛ تا آن زمان، كمتر تفسيرى به چشم مى خورد كه با نظم و ترتيبى اين چنين، تدوين يافته باشد. محمد حسين ذهبى، در اين باره مى نويسد:
«... أ فلا ترى مع أن هذا التفسير يجمع بين حسن الترتيب و جمال التهذيب و دقة التعليل و قوة الحجة...» (محمد حسين ذهبى، التفسير و المفسرون، 2/ 99.)
ساختار
كتاب، در ده جلد تنظيم شده است. سوره هاى زير، به ترتيب شمارهها، در جلدهاى دهگانه، تفسير گرديده است:
1.« الحمد و البقرة تا آيه 182»؛
2.« البقرة از آيه 182 تا آخر و آل عمران»؛
3.« النساء و المائدة»؛
4.« الانعام، الاعراف و الانفال»؛
5.« التوبة، يونس، هود و يوسف»؛
6.« الرعد، ابراهيم، الحجر، النحل، الاسراء، الكهف و مريم»؛
7.« طه، الانبياء، الحج، المؤمنون، النور، الفرقان، الشعراء، النمل و القصص»؛
8.« العنكبوت، الروم، لقمان، السجدة، الاحزاب، سبأ، فاطر، يس، الصافات، ص، الزمر و غافر»؛
9.« فصلت، الشورى، الزخرف، الدخان، الجاثية، الاحقاف، محمد، الفتح، الحجرات، ق، الذاريات، الطور، النجم، القمر، الرحمن، الواقعة، الحديد، المجادلة، الحشر، الممتحنة و الصف»؛
10.« الجمعة، المنافقون، التغابن، الطلاق، التحريم، الملك، القلم، الحاقة، المعارج، نوح، الجن، المزمل، المدثر، القيامة، الانسان، المرسلات، النبأ، النازعات، عبس، التكوير، انفطرت، المطففين، انشقت، البروج، الطارق، الاعلى، الغاشية، الفجر، البلد، الشمس، الليل، الضحى، الشرح، التين، العلق، القدر، البينة، الزلزلة، العاديات، القارعة، التكاثر، العصر، الهمزة، الفيل، قريش، الماعون، الكوثر، الكافرون، النصر، المسد، الاخلاص، الفلق و الناس».
شيوه اى كه مرحوم طبرسى، در ترتيب و تشريح مطالب، در پيش گرفته است، اينگونه مى باشد:
1. اشاره به مكى و مدنى بودن سوره و آيات و موارد اختلاف؛
2. بيان تعداد آيات سوره و ذكر اقوال در اين زمينه؛
3. وجه تسميه سوره ها و مناسبت آنها با محتوا؛
4. ذكر فضايل تلاوت سوره و احاديث مربوط به آن؛
5. بيان اختلاف قرائت، تحت عنوان « القراءة»؛
6. بحث نحوى و ادبى در مورد آيات، تحت عنوان « الإعراب»؛
7. ذكر معانى لغات مشكله آيات، تحت عنوان « اللغة»؛
8. بيان علل و اسباب نزول آيات، تحت عنوان « النزول»؛
9. تفسير و تأويلات آيه؛
10. بيان مناسبت و ارتباط آيه با آيات قبل و بعد، تحت عنوان « النظم»؛
11. بيان قصص، تحت عنوان« القصة»؛
12. طرح احكام مربوط به آيه.
گزارش محتوا
مرحوم طبرسى، در مواردى كه اقوال مختلف و روايات گوناگون را در باره شأن نزول گزارش مى كند، هيچگونه اظهار نظرى نمى فرمايد؛ آرى، در بحث تفسيرى آيات، آنجا كه مطلبى به نظر ايشان حق جلوه مى كند، روى آن پافشارى مى نمايد و آيات و رواياتى در تأييد قول منتخب مى آورد.
وى، در بسيارى از موارد، اسباب نزول را به گونه اى مستند ثبت كرده است؛ به اين معنا كه نقل كنندگان سبب نزول را بيان مى كند( از ابن عباس، قتاده، ضحاك و مجاهد و...). در مواردى هم غير مستند بيان مى كند؛ يعنى نقل كنندگان اسباب نزول را نمى آورد و تنها به ذكر سبب نزول اكتفا مى كند، مانند نمونه هاى زير:
1.«يسئلونك ماذا ينفقون...»(البقرة 215)؛ در ذيل اين آيه، در باره سبب نزول، چنين مى نويسد:« اين آيه در باره عمرو بن جموح نازل شده است. وى، پيرمرد بزرگوارى بود و ثروت زيادى داشت، از پيامبر( ص) سؤال نمود: اى رسول خدا! چگونه صدقه بدهم و به چه كسى صدقه بدهم؟ خداوند اين آيه را نازل نمود.»( ج 2، ص 547)
2.«أ فمن اتبع رضوان الله...»(آل عمران 162)؛ در ذيل اين آيه چنين مى نويسد:« هنگامى كه پيامبر( ص)، دستور داد كه مردم به سوى اُحد خارج شوند و جماعتى از منافقان مخالفت كرده و از دستور پيامبر( ص) سرپيچى نمودند و عدهاى از مؤمنان از آنان پيروى كردند و دستور پيامبر( ص) را اطاعت نكردند، خداوند اين آيه را نازل كرد.»( ج 2، ص 874).
3.«يا أيها الذين آمنوا ما لكم إذا قيل لكم انفروا...»(توبه 38)؛ در ذيل اين آيه مى نويسد:« زمانى كه رسول خدا( ص) از طائف برگشت، مردم را براى جهاد و پيكار با روميان آماده نمود. اين كار، در شرايطى صورت گرفت كه مردم مشغول برداشت محصولات بودند و علاوه بر اين، در فصل گرماى تابستان واقع شده بود. اين امور، دست به دست هم داده و رفتن به سوى ميدان جنگ را براى مسلمانان مشكل ساخته بود؛ تا آنجا كه بعضى، در اجابت دستور پيامبر( ص) ترديد و دودلى نشان مى دادند و عده كمى آمادگى براى جهاد را ابراز مى داشتند. اين آيات، در چنان فضايى نازل شد ( ج 5، ص 47)
مرحوم طبرسى، اسباب نزول را به صورت جداگانه و مستقل مورد بحث و بررسى قرار داده است؛ چنانكه براى قصه و نظم جايگاه ويژه اى را در نظر گرفته است، ولى گاه مشاهده مى شود كه هر دو يا هر سه عنوان را در يك جا بيان كرده است، مانند:
1.«و إن خفتم ألاّ تقسطوا في اليتامى فانكحوا ما طاب لكم...»(نساء 3)؛ در ذيل اين آيه مى نويسد:« در سبب نزول و كيفيت نظم حاصل از اين آيه و اتصال فصل هاى آن، اختلاف شده است...»( ج 3، ص 10)
2.«يا أيها الذين آمنوا لا تحرموا طيبات ما أحل الله لكم و لا تعتدوا إن الله لا يحب المعتدين» (المائدة 87)، در ذيل اين آيه شريفه، تحت عنوان « النزول و القصة»، مى نويسد:« مفسران گفته اند: روزى رسول خدا( ص) در باره رستاخيز و وضع قيامت، با مردم سخن مى فرمود. سخنان وى، مردم را تكان داد و به گريستن واداشت. در پى آن، ده نفر از ياران پيامبر( ص) كه عبارت بودند از:
على( ع)، ابو بكر، عبد الله بن مسعود، ابو ذر غفارى، سالم مولى ابى حذيفة، عبد الله بن عمر، مقداد بن اسود كندى، سلمان فارسى و معقل بن مقرن، در منزل عثمان بن مظعون اجتماع كردند و تصميم گرفتند پارهاى از لذايذ دنيا را بر خود حرام كنند و به جاى آن به عبادت بپردازند... على( ع)، سوگند ياد كرد كه هيچ شبى را نخوابد مگر اينكه خدا بخواهد؛ بلال، سوگند ياد كرد كه هر روز، روزه بگيرد و عثمان بن مظعون، قسم ياد كرد آميزش جنسى با همسرش را ترك گويد و به عبادت بپردازد. آيه مزبور در چنين وضعيتى نازل شد.»( ج 3، ص 364)
مرحوم طبرسى، در بسيارى از موارد، در تفسير آيات، از اسباب نزول به عنوان شاهد استفاده كرده است. در بحث تفسيرى آيات، ابتدا مطلبى را كه مورد نظر ايشان است بيان مى كند و براى اثبات مدعاى خويش از آيات و روايات دليل مى آورد و در مواردى اسباب نزول آيات را شاهد بر مدعاى خويش بيان مى كند، مانند:
1.«حافظوا على الصلوات و الصلوة الوسطى...»(البقرة 238)؛ در تفسير اين آيه شريفه، چنين مى نويسد:« در مورد« الصلوة الوسطى»، چند نظريه وجود دارد:
1. مراد، نماز ظهر است ( بعضى از پيشوايان زيديه گفته اند: در روز جمعه، مراد، نماز جمعه و در باقى روزها، مراد، نماز ظهر است.)؛
2. مراد، نماز عصر است؛
3. مراد، نماز مغرب است؛
4. مراد، نماز عشاء است؛
5. مراد، نماز صبح است.»( ج 2، ص 599)
طبرسى، ضمن نقل اقوال در اين زمينه، براى هر يك از نظريات، دلايلى بيان كرده است. براى نظريه اول، از سبب نزول كمك گرفته است و سبب نزول را چنين نقل نموده است: « از زيد بن ثابت نقل شده است كه پيامبر( ص) در وسط روز، هنگامى كه شدت گرما بود، نماز مى خواند و اين عمل براى اصحاب گران تمام مىشد؛ به گونهاى كه پشت سر پيامبر( ص) افراد كمى در نماز مى ايستادند... اين آيه در چنين وضعيتى نازل شد.» ( ج 2، ص 598)
2.«لا إكراه في الدين قد تبين الرشد من الغي...»(البقرة 256)؛ در تفسير و معناى اين آيه، چند قول را بيان مى كند و از سبب نزول، در تأييد نظر خود استفاده مىنمايد.( ج 2، ص 631)
همانگونه كه قبلا يادآورى شد، مرحوم طبرسى، با اسباب نزول، به صورت گزارشى عمل كرده است. در اكثر موارد، تنها به نقل اقوال در اين باره بسنده كرده، به گونهاى كه از مجموع نقل اسباب نزول، تنها 53 مورد آن، به صورت نقد و تحليل است و ملاك ايشان در نقد و تحليل، روايات، ضرورت فقهى، ظاهر آيه، سياق آيه، عموميت آيه و تاريخ بوده و سبب نزولى كه مورد تأييد و يا قبول ايشان نبوده، با اين ملاكها رد گرديده است، مانند نمونه هاى زير:
1.«و من أظلم ممن منع مساجد الله أن يذكر فيها اسمه...»(البقرة 114)؛ در ذيل اين آيه مباركه، مى نويسد:
« مفسرين، در اينكه اين آيه در مورد چه كسانى نازل شده اختلاف نموده اند؛ ابن عباس و مجاهد گفته اند: مقصود روميانند كه تلاش داشتند بيت المقدس را خراب نمايند تا اينكه در زمان عمر، خداوند مسلمانان را بر روميان غلبه داد. حسن و قتاده گفته اند: مقصود،« بخت النصر» است كه وى بيت المقدس را خراب كرد و در اين امر نصارا او را يارى و كمك كردند.
از ابى عبد الله( ع) روايت شده كه مقصود، مشركان قريشند، در آن هنگامى كه پيامبر( ص) را از داخل شدن به مكه و مسجد الحرام منع كردند؛ طبرى، در تفسير خود، در رد اين قول مى گويد: مشركان قريش مسجد الحرام را خراب نكرده اند. اين گفتار طبرى، قابل قبول نيست، زيرا عمارت مسجد، در پرتو نمازگزاردن و عبادت در آن است و خراب كردن آن، جلوگيرى از نماز و عبادت در آن مى باشد؛ علاوه بر اين، رواياتى در اين زمينه وارد شده كه مشركان، مساجدى را كه ياران رسول خدا( ص) در مكه در آنها نماز مىخواند، در زمان هجرت وى خراب كردند...»( ج 1، ص 360)؛
2.«و إذا طلقتم النساء فبلغن أجلهن فلا تعضلوهن...»(البقرة 232)؛ در ذيل اين آيه مى نويسد:« اين آيه، در باره معضل بن يسار نازل شده، وى با ازدواج مجدد خواهرش، جملاء با همسر اولش به نام عاصم بن عدى، مخالفت مى كرد، زيرا اين زن و شوهر از هم جدا شده بودند و دوباره تمايل داشتند با هم پيمان زناشويى برقرار كنند و نيز گفته شده اين آيه هنگامى نازل شد كه جابر بن عبد الله با ازدواج مجدد دختر عمويش، با شوهر سابقش، مخالفت مىكرد و اين هر دو موضوع در مذهب ما( اماميه) صحيح نيست، زيرا برادر و پسر عمو ولايت بر خواهر و دختر عمو ندارند»( ج 2، ص 583)؛
3. «ليس لك من الأمر شىء أو يتوب عليهم أو يعذبهم فإنهم ظالمون» (آل عمران 128)؛ در ذيل اين آيه مى نويسد:« گفته شده اين آيه هنگامى نازل شد كه پيامبر( ص)، بعد از شكست در جنگ اُحد، تصميم به نفرين در حق تعدادى از اصحاب خود داشت و خداوند حضرت را از اين عمل نهى كرد و نيز نقل كرده اند كه وقتى كفار، حمزه، عموى پيامبر ( ص) را مثله كردند و با اصحاب آن حضرت بسيار برخورد زشتى نمودند، پيامبر( ص) فرمود:« اگر خداوند اجازه مىداد چنان مقابله به مثل مى كردم كه مانند آن در ميان عرب اتفاق نيفتاده باشد»، آنگاه اين آيه، نازل شد.
بعضى گفته اند: اين آيه، در باره اهل بئر معونه نازل شده و آنان هفتاد نفر بودند كه پيامبر( ص) آنان را به سرپرستى منذر بن عمرو، به سوى بئر معونه فرستاد تا مردم را قرآن و علم بياموزند، ولى مشركان آنان را به قتل رساندند؛ پيامبر( ص) از اين كار آنان به شدت خشمگين شده بود و آيه در چنين وضعى نازل شد، لكن صحيح اين است كه اين آيه در باره جنگ اُحد و حوادث آن نازل شده است، زيرا هم اكثر علما بر اين عقيده اند و هم سياق آيه اين مطلب را مى رساند.»( ج 2، ص 832).
مرحوم طبرسى، در تفسير آيات و بيان مطالب، به ويژه در نقل اسباب نزول، از تعصبهاى مذهبى به شدت پرهيز كرده است. ايشان، در تمام موارد، با برهان و استدلال قوى، از نظريات خود دفاع كرده و جانب انصاف و اعتدال را از دست نداده است.
دكتر محمد حسين ذهبى، در اين باره مى نويسد:« طبرسى، فردى معتدل و ميانه رو بوده است. در گرايشهاى شيعى خود، مانند ديگر شيعيان جانب غلو را در پيش نگرفته است. تا جايى كه من تفسير ايشان را خوانده ام، به جايى برنخورده ام كه وى تعصب قابل ذكرى داشته باشد و موردى نيافته ام كه نسبت به يكى از صحابه انكارى داشته باشد و يا در باره آنان سخنان بى مورد گفته باشد... طبرسى، هر چند از عقايد خود دفاع كرده، ولى در دفاع از باورهاى خويشتن، زياده روى نكرده است...»( محمد حسين ذهبى، التفسير و المفسرون، ج 2، ص 144- 142).
ترتيب مطالب در اين تفسير، به گونهاى است كه دستيابى به مطالب را براى هر خوانندهاى آسان ساخته است.
طبرسى، در تفسير آيات، از عقل و نقل، هر دو بهره جسته است، چنانكه برخى از محققان در اين باره گفته اند:
«... از ويژگى هاى آن( مجمع البيان)، اكتفا نكردن به عقل و اعتنا كردن به احاديث است كه با يك روحيه متوازن و متعادل، هم از منابع عامه و هم از خاصه نقل كرده است.»( بهاء الدين خرمشاهى، تفسير و تفاسير جديد، چاپ اول، تهران، انتشارات كيهان، زمستان 64، ص 34)
مرحوم طبرسى، به صحت خبر و بررسى دقيق احوال راوى توجه زياد دارد و معتقد است كه تفسير قرآن كريم جز به اخبار صحيح و نص صريح، جايز نيست. وى، در اين باره مى نويسد:« و اعلم أن الخبر قد صح عن النبى( ص) و عن الأئمة القائمين مقامه( ع) أن تفسير القرآن لا يجوز إلا بالأثر الصحيح و النص الصريح...»( ج 1، ص 80).
روى همين مبنا كه ايشان، در تفسير آيات تنها به رواياتى استشهاد كرده كه به نظر وى از صحت سند برخوردار بوده است، از تفسير امام حسن عسكرى( ع) روايتى نقل نكرده است، زيرا استناد اين تفسير به امام( ع)، به نظر ايشان درست نيامده است؛ هر چند اين احتمال هم هست كه تفسير مزبور، در دسترس ايشان نبوده، ولى احتمال عدم اعتبار، قوىتر است.
مرحوم طبرسى، معتقد است كه سبب نزول آيات، موجب محدوديت مفهوم آيات در همان موارد خاص نمى شود و آيات قرآن فراتر از شأن نزول آنهاست و عموميت دارد، چه اينكه قرآن كريم، براى هدايت تمام انسانها، در هر عصر و زمان مى باشد؛ به نمونه هايى از اين دست، توجه كنيد:
1.«إن الأبرار يشربون من كأس كان مزاجها كافورا... و كان سعيكم مشكورا» (الانسان 5- 22)؛ مرحوم طبرسى، در شأن نزول اين آيه مى نويسد:« از ابن عباس، مجاهد و ابى صالح، نقل شده است كه اين آيات در باره على، فاطمه، حسن و حسين( ع) نازل شده است»، آنگاه پس از ذكر داستان نذر اين خانواده، چنين ادامه مى دهد:« خداوند اين آيات را در باره على، فاطمه، حسن و حسين( ع) نازل كرده است، ولى شامل تمام مؤمنانى كه چنين عملى را انجام دهند نيز مى شود.»( ج 1، ص 612)؛
2.«الذين ينفقون أموالهم بالليل و النهار سرا و علانية فلهم أجرهم عند ربهم و لا خوف عليهم و لا هم يحزنون»(البقرة 274)؛ در ذيل اين آيه مىنويسد:« ابن عباس گفته است: اين آيه، در باره على( ع)، نازل شده است؛ حضرت، چهار درهم داشت، يك درهم را در روز و يك درهم را در شب و يك درهم را مخفيانه و درهم آخر را آشكارا صدقه داد و نيز گفته شده كه اين آيه، در باره مطلق انفاق در راه خداوند نازل شده است...»، آنگاه مى گويد:«... آيه، در باره على( ع) نازل شده، ولى تمام كسانى را كه چنين عملى را انجام دهند، شامل مى شود و حضرت على( ع)، در اين زمينه، به واسطه پيشگامى، بر ديگران، برترى دارد.»( ج 2، ص 667).
مرحوم طبرسى، نسبت به اسباب نزول و نقل آن، توجهى خاص داشته و در تفسير خود، جايگاه ويژه اى براى آن در نظر گرفته است. در مقدمه، از اسباب نزول، به عنوان يكى از مطالب ضرورى كه بايد در تفسير قرآن كريم، مورد توجه باشد، ياد مى كند و يادآور مى شود:« در تمام سوره هاى قرآن، ابتدا، مكى و مدنى بودن آيات را متذكر شده ام و سپس به موارد اختلاف در عدد آيات رو آوردهام و پس از آن، به نقل اسباب نزول پرداخته ام...»( ج 1، ص 77).
وى، در متن تفسير نيز براى اسباب نزول، عنوان مشخص« النزول» را در نظر گرفته است و اين، نشانگر اهتمام وى به اسباب نزول است؛ با اين همه، حجم اندك تفسير، باعث شده است كه آن مرحوم، به شكل گسترده اسباب نزول را ثبت نكند، چه اينكه مجموع اسباب نزول، در اين تفسير، بيش از 259 مورد نمى باشد، در حالى كه اسباب نزول بسيار بيشتر از اين است.
نمونه اى از كار مؤلف:
وى، در مورد سوره ناس، چنين مى نويسد:
[توضيح]
مدنية و هى مثل سورة الفلق لأنها إحدى المعوذتين و هى ست آيات.
فضلها
الفضل بن يسار قال: سمعت أبا جعفر ( ع) يقول: إن رسول الله ( ص)، اشتكى شكوى شديدة و وجع وجعا شديدا فأتاه جبرائيل و ميكائيل( ع)، فقعد جبرائيل ( ع) عند رأسه و ميكائيل عند رجليه فعوذه جبرائيل بقل أعوذ برب الفلق و عوذه ميكائيل بقل أعوذ برب الناس.
أبو خديجة عن أبى عبد الله( ع) قال: جاء جبرائيل إلى النبى( ص) و هو شاك فرقاه بالمعوذتين و قل هو الله أحد و قال: باسم الله أرقيك و الله يشفيك من كل داء يؤذيك خذها فلتهنيك.
فقال:
[ سورة الناس( 114): الآيات 1 الى 6]
«بسم الله الرحمن الرحيم
قل أعوذ برب الناس ملك الناس إله الناس من شر الوسواس الخناس الذى يوسوس فى صدور الناس من الجنة و الناس».
القراءة
قرأ أبو عمرو الدورى عن الكسائى يميل الناس فى موضع الجر و لا يميل فى الرفع و النصب و الباقون لا يميلون.
اللغة
الوسواس، حديث النفس بما هو كالصوت الخفى و أصله الصوت الخفى من قول الأعشى:
«تسمع للحلى وسواسا إذا انصرفت كما استعان بريح عشرق زجل»
قال رؤبة:
«وسوس يدعو مخلصا رب الفلق سرا و قد أون تأوين العقق»
و الوسوسة كالهمهمة و منه قولهم فلان موسوس، إذا غلب عليه ما يعتريه من المرة؛ يقال وسوس وسواسا و وسوسة و توسوس و الخنوس، الاختفاء بعد الظهور، خنس يخنس و منه الخنس فى الأنف لخفائه بانخفاضة عند ما يظهر بنتوة و أصل الناس، الأناس فحذفت الهمزة التى هى فاء و يدلك على ذلك الإنس و الأناس و أما قولهم فى تحقيره: نويس، فإن الألف لما كانت ثانية زائدة أشبهت ألف فاعل فقلبت واوا.
الإعراب
قيل: إن قوله:« من الجنة»، بدل من قوله:« من شر الوسواس»؛ فكأنه قال: أعوذ بالله من شر الجنة و الناس و قيل: إن من تبين للوسواس و التقدير، من شر ذى الوسواس الخناس من الجنة و الناس؛ أى صاحب الوسواس الذى من الجنة و الناس، فيكون الناس معطوفا على الوسواس الذى هو فى معنى ذى الوسواس و إن شئت لم تحذف المضاف، فيكون التقدير من شر الوسواس الواقع من الجنة التى توسوسه فى صدور الناس، فيكون فاعل يوسوس، ضمير الجنة و إنما ذكر لأن الجنة و الجن واحد و جازت الكناية عنه و إن كان متأخرا لأنه فى نية التقديم فجرى مجرى قوله:« فأوجس فى نفسه خيفة موسى» و حذف العائد من الصلة إلى الموصوف كما فى قوله:« أ هذا الذى بعث الله رسولا»؛ أى بعثه الله رسولا.
المعنى
« قل» يا محمد« أعوذ برب الناس»؛ أى خالقهم و مدبرهم و منشئهم.
« ملك الناس»؛ أى سيدهم و القادر عليهم و لم يجز هنا إلا ملك و جاز فى فاتحة الكتاب، ملك و مالك و ذلك لأن صفة ملك تدل على تدبير من يشعر بالتدبير و ليس كذلك مالك و ذلك لأنه يجوز أن يقال مالك الثوب و لا يجوز ملك الثوب فجرت اللفظة فى فاتحة الكتاب على معنى الملك فى يوم الجزاء و جرت فى هذه السورة على ملك تدبير من يعقل التدبير فكان لفظ ملك أولى هنا و أحسن و معناه ملك الناس كلهم و إليه مفزعهم فى الحوائج.
« إله الناس»، معناه الذى يجب على الناس أن يعبدوه، لأنه الذى تحق له العبادة دون غيره و إنما خص سبحانه الناس و إن كان سبحانه ربا لجميع الخلائق، لأن فى الناس عظماء فأخبر بأنه ربهم و إن عظموا و لأنه سبحانه أمر بالاستعاذة من شرهم فأخبر بذكرهم أنه الذى يعيذه منهم و فى الناس ملوك فذكر أنه ملكهم و فى الناس من يعبد غيره فذكر أنه إلههم و معبودهم و أنه هو المستحق للعبادة دون غيره.
قال جامع العلوم النحوى:« و ليس قوله:« الناس»، تكرارا، لأن المراد بالأول، الأجنة و لهذا قال:« برب الناس»، لأنه يربيهم و المراد بالثانى، الأطفال و لذلك قال:« ملك الناس»، لأنه يملكهم و المراد بالثالث، البالغون المكلفون و لذلك قال:« إله الناس»، لأنهم يعبدونه و المراد بالرابع، العلماء، لأن الشيطان يوسوس إليهم و لا يريد الجهال، لأن الجاهل يضل بجهله و إنما تقع الوسوسة فى قلب العالم كما قال:« فوسوس إليه الشيطان».
و قوله:« من شر الوسواس الخناس»، فيه أقوال:
أحدها، أن معناه من شر الوسوسة الواقعة من الجنة و قد مر بيانه؛
و ثانيها، أن معناه من شر ذى الوسواس و هو الشيطان، كما جاء فى الأثر:« أنه يوسوس فإذا ذكر العبد ربه خنس»، ثم وصفه الله تعالى بقوله:« الذى يوسوس فى صدور الناس»؛ أى بالكلام الخفى الذى يصل مفهومه إلى قلوبهم من غير سماع، ثم ذكر أن هذا الشيطان الذى يوسوس فى صدور الناس،« من الجنة» و هم الشياطين، كما قال سبحانه:« إلا إبليس كان من الجن»، ثم عطف بقوله:« و الناس»، على الوسواس و المعنى، من شر الوسواس و من شر الناس، كأنه أمر أن يستعيذ من شر الجن و الإنس؛
و ثالثها، أن معناه من شر ذى الوسواس الخناس، ثم فسره بقوله:« من الجنة و الناس» كما يقال نعوذ بالله من شر كل مارد من الجن و الإنس و على هذا فيكون وسواس الجنة هو وسواس الشيطان على ما مضى و فى وسواس الإنس وجهان:
أحدهما، أنه وسوسة الإنسان من نفسه؛
و الثانى، إغواء من يغويه من الناس و يدل عليه قوله:« شياطين الإنس و الجن»، فشيطان الجن يوسوس و شيطان الإنس يأتى علانية و يرى أنه ينصح و قصده الشر قال مجاهد:
« الخناس، الشيطان إذا ذكر اسم الله سبحانه خنس و انقبض و إذا لم يذكر الله انبسط على القلب» و يؤيده ما روى عن أنس بن مالك أنه قال: قال رسول الله( ص): إن الشيطان واضح خطمة[ واضع خطمه] على قلب ابن آدم، فإذا ذكر الله سبحانه خنس و إذا نسى التقم قلبه فذلك الوسواس الخناس.
و قيل الخناس، معناه الكثير الاختفاء بعد الظهور و هو المستتر المختفى من أعين الناس، لأنه يوسوس من حيث لا يرى بالعين و قال إبراهيم التيمى: أول ما يبدو، الوسواس من قبل الوضوء و قيل إن معنى قوله:
« يوسوس فى صدور الناس»، يلقى الشغل فى قلوبهم بوسواسه و المراد أن له رفقاء به يوصل الوسواس إلى المصدر و هو أقرب من خلوصه بنفسه إلى صدره و فى هذا إشارة إلى أن الضرر يلحق من جهة هؤلاء و أنهم قادرون على ذلك و لولاه لما حسن الأمر بالاستعاذة منهم و فيه دلالة على أنه لا ضرر ممن يتعوذ به و إنما الضرر كله ممن يتعوذ منه و لو كان سبحانه خالقا للقبائح لكان الضرر كله منه جل و عز و فيه إشارة أيضا إلى أنه سبحانه يراعى حال من يتعوذ به فيكفيه شرورهم و لو لا ذلك لما دعاه إلى التعوذ به من شرورهم و لما وصف سبحانه نفسه بأنه الرب الإله الغنى عن الخلق، فإن من احتاج إلى غيره لا يكون إلها و من كان غنيا عالما لغناه لا يختار فعل القبيح و لهذا حسنت الاستعاذة به من شر غيره و روى عبد الله بن سنان عن أبى عبد الله( ع) قال:« إذا قرأت قل أعوذ برب الفلق، فقل فى نفسك أعوذ برب الفلق و إذا قرأت قل أعوذ برب الناس، قل فى نفسك أعوذ برب الناس»
و روى العياشى بإسناده عن أبان بن تغلب عن جعفر بن محمد قال: قال رسول الله( ص): أما[ ما] من مؤمن إلا و لقلبه فى صدره أذنان؛ أذن ينفث فيها الملك و أذن ينفث فيها الوسواس الخناس فيؤيد الله المؤمن بالملك و هو قوله سبحانه:« و أيدهم بروح منه».