آنچه مى خوانيد، گفتگويى است كه از سوى آقايان حجج اسلام سيد محمّد طباطبايى يزدى و امير تقدمى با محقق فرزانه جناب مستطاب آية الله سيد على ميلانى دام ظله، در فروردين 1392 هجرى شمسى، انجام شده است.
بسم الله الرحمن الرحيم. الحمد للَّه ربّ العالمين والصلاة والسلام على محمّد وآله الطيبين الطاهرين واللعن على أعدائهم أجمعين.
من درباره علّامه امينى مطلب خاصى كه گفته نشده باشد و خود بنده داشته باشم، چيزى به نظرم نمىرسد داشته باشم. يك مطلب كلّى بايد اول عرض كنم، كه اين مطلبِ كلى، بر مرحوم آقاى امينى هم منطبق مى شود، اين است كه:
از مجموعِ آيات و روايات و دقت در احوالاتِ علما، و مسموعاتِ ما از بزرگان، چنين استفاده مى شود كه خداوند متعال، كَتَبَ عَلى نَفسِهِ - به تعبيرِ خودِ قرآن - كه كسانى را كه در راهِ اثباتِ ولايتِ اميرالمؤمنين عليه السلام، و اثباتِ حقّانيتِ تشيع، و اثباتِ غاصبيّتِ خلفا و غير خلفا، اين كسانى را كه در اين مسير كار مى كنند، در هر مرتبه اى، بالخصوص در مراتبِ بالا كارهاى اساسى انجام مى دهند، كَتَبَ عَلى نَفسِهِ، خداوند متعال متعهد شده كه آنان را تأييد كند. اين معنى را بنده كاملاً درك مى كنم.
كسانى را كه در اين مسير، كارهايى را به عهده گرفتند انجام بدهند، مخصوصاً كارهايى كه سابقه ندارد، خداوند متعال تعهد دارد كه اينها را تأييد كند. اين كُبراى مطلب. و من اين معنى را كاملاً حس مىكنم. شما ببينيد نامه اى كه امام زمان عجّل الله تعالى فرجه نوشتند براى شيخ مفيد، در القابِ شيخ مفيد، حضرت تأييد و تسديد را بالخصوص تصريح كرده اند. حالا بياييم تا زمان علّامه حلّى. اين تأييد ربّانى است كه اين همه كتاب نوشته شود و اين كتابها هر كدام در بابِ خودش مرجعيّت داشته باشد و تا به امروز بماند و تا به آينده نيز. به جورى كه مرحوم علّامه حلّى همينطور كه سوار آن مركوب بوده، از جايى به جايى، كتاب تأليف كند يا مطلبى را كه لازم داشته كه نمى دانسته در كجاست در آنجا بايد به او ارائه كنند و بگويند مطلب فلان جاست - داستان معروف علّامه - تا برسد به زمان مرحوم مير حامد حسين تا زمان علّامه امينى. اينها كسانى هستند كه كاملاً زندگىشان و برنامه هاشان و آثارشان حاكى از تأييد الهى است.
داستانى كه آقاى امينى كتاب لازم داشته من از مرحوم پدرم شنيدم كه رفته خدمت اميرالمؤمنين عليه السلام كه: «آقا! اين كتاب را من لازم دارم، در نجف گيرم نيامده». مرحوم پدرم نقل مىكردند از قولِ مرحوم آقاى امينى، كه در حرم مطهّر اميرالمؤمنين وقتى كه اين مطلب را عرض كرده، به دلش افتاده برود كربلا. حالا رفته كربلا، از ماشين پياده شده، بايد چه كند؟ بايد برود حرم سيد الشهدا. مرحوم علّامه هم شخصيتى داشته كه هر كسى به ايشان مىرسيده دعوتشان مىكرده كه به منزلشان برود، ولى ايشان جواب مى داده:
«نه، نمىتوانم بيايم»، اما يكى تا گفت كه خدمت باشيم، قبول كرد و با او راه افتاد و رفت به منزل او. كتاب را آنجا ديد. اينها غير از تأييدهاى ربّانىِ غيبى، از دستگاهِ ربوبى، چيز ديگرى نمىتواند باشد. دستگاه ربوبى كه من مى گويم، يعنى ائمه اطهار، يعنى امام زمان. يعنى تمامِ اين دستگاه ربوبى، كمك مى كند و هدايت مى كند و راهنمايى مى كند. اين مطلبِ كلّىِ كُبروى را من كاملاً معتقدم و درك مى كنم. چون اگر بخواهم از خودم هم بگويم، شايد درست نباشد كه بگويم در زندگى خودم هم چنين چيزهايى را دارم. اجمالاً اين يك واقعيت است كه علّامه امينى قطعاً مؤيَّد بوده در اين راه، و براى تأليف كتاب الغدير قطعاً مورد تأييد بوده و كمك مى شده.
مرحوم آقاى امينى وضع مالى خاصى نداشته، نه قومى، نه قبيلهاى، نه عشيرهاى در نجف. بالأخره در هر كار بزرگى، اسبابِ ظاهرى لازم است. اين كتاب الغدير، نوشتنش شوخى نيست. بنده معتقدم همانجور كه آقاى امينى صاحب عبقات را در مقدمه كتاب الغدير وصف مىكند، تحت عنوان «المؤلّفون في الغدير» مى رسد به مير حامد حسين، مى فرمايد:
«سَيفٌ مِن سُيوفِ الله المَشهورةِ عَلى أعدائه، أتَمَّ بِهِ الحُجَّةَ وَأوضَحَ بِهِ المَحَجَّة»، من معتقدم آقاى امينى هم همينطور بود. همان وصفى كه ايشان براى مير حامد حسين گفته، من براى ايشان مىگويم. بعد مىگويد: «وَأمّا كِتابُهُ العَبَقات فَقَد فاحَ أريجُهُ بَينَ لابتَي العالَم... المُعجِزُ المُبينُ الذي لا يأتيهِ الباطِلُ مِن بَينِ يَدَيه وَلا مِن خَلفِه»، همان وصفى را كه خداوند متعال براى قرآن گفته، آقاى امينى براى عبقات گفته. همين وصف منطبق است براى كتاب الغدير. اگر همه علماء اهل سنّت، آنان كه واقعاً عالمند - آنان كه فقط ادعاى علم مى كنند كه ارزشى ندارند - اگر علماشان جمع شوند در يك جا، بخواهند يك ردّ علمى بر الغدير بنويسند - نه ياوه گويى كه الان رسم شده - نمىتوانند. نمىشود بر الغدير رد نوشت. اين غير از اين است كه تأييدِ الهى دارد؟
«ذلك الكتابُ المُعجِزُ المُبينُ الّذي لايأتيهِ الباطِلُ مِن بَين يَدَيه وَلا مِن خَلفِه». مخصوصاً جلد اوّلش كه در خصوصِ حديث غدير است. كجايش جاى اشكال است؟ در كجايش مىتوان مناقشه كرد؟ البته بيشتر كارى كه مرحوم آقاى امينى در خصوص حديث غدير كردند جنبه سندى را بيشتر كار كردند، جنبه دلالىاش را در كتاب الغدير ندارند. در همين حد هم كه هست، به دست هر كس برسد بايد حديث غدير را بپذيرد. در هيچ جاى كتاب الغدير نمى شود مناقشه كرد، به خصوص جلد اولش.
و همين است كه مى بينيد مرحوم آقاى امينىِ وحيد و فريد، به تنهايى چنين كارى را انجام مى دهد. عرض كنم كه با قلت امكانات آن روز، چه عزتى خدا داده به ايشان و به كتاب ايشان. چه در زمان خود ايشان اين تقاريظى كه برايشان آمده از بلاد مختلف و از طبقات مختلف، چه بعد از ايشان. اين غير از تأييد ربّانى و غير از يك عنايت إلهيّه خاصّه چيز ديگرى نمىتواند باشد. مگر ما نديديم براى ترويجِ بعضى از كتب چه زحماتى كشيده مىشود، بعد آن زحمات همه هدر مى رود و ثمر نمى دهد.
اين براى كسانى است كه براى اميرالمؤمنين عليه السلام كار كنند و اخلاص در كارشان داشته باشند، من چيزى علاوه بر اخلاص تعبير مى كنم، من مى گويم سوز داشته باشند. چون داستان اميرالمؤمنين چند جهت دارد: يكى اينكه حقى است ضايع شده. و هميشه در طولِ تاريخ، در هر جايى كه حقى وجود داشته باشد، كسى يا كسانى پيدا مى شود كه از اين حق دفاع كنند. حق چيزى است كه بايد از آن دفاع شود.
«لِيُحِقَّ الله الحَقَّ بِكَلِماتِه». حق اين خاصيت را دارد. همين طور كه مىدانيد حق به دو معنى است. يك حق به معنىِ ثبوت است، يك حق به معناى مقابل باطل است. امامت اميرالمؤمنين حق است به هر دو معنى. خب حق بايد احيا شود. كتاباً سنةً عقلاً عقلائاً بايد گرفته شود. اين يك جنبه بُعد ولايت اميرالمؤمنين است. بُعد دوم مظلوميت است. مظلوم بايد نصرت داده شود. در هر جا، در هر عالَمى، در هر امتى، در هر شريعتى، در هر قانونى، مظلوم بايد نصرت داده شود. جهات ديگرى هم هست.
آنوقت كسى كه بيايد پاى اين حق بايستد و زحمت بكشد تا احياءش كند اين مظلوم را نصرت بدهد و در مقابل ظالم بايستد، مگر مى شود كه خداوند متعال تأييدش نكند؟ نمى شود و تأييد نكردن چنين كسى از طرف خداوند متعال محال است.
مرحوم آقاى امينى در تبرّى هم چقدر قوى بوده است! هم ولايتش قوى است و هم برائتش. ولايتش كتاب الغدير است و حركاتش، سكناتش، حرفهايش، سخنرانىه ايش. مرحوم امينى قيافه اش جاذبيت داشت، صداش جَهوَرى بود، چشمانِ درشتى داشت. ايشان مىآمد بالاى سر حرم حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام، زيارت جامعه را از حفظ مى خواند. ايشان در حرم اميرالمؤمنين با آن صدا و آن قيافه زيارت بخواند و اشكهاى دانه درشتش روى صورتش بريزد، تصورش را بكنيد، اينها مظاهرِ ولايتش است.
مظاهر برائتش اين نوارهاى ايشان است. نوارها را گوش كنيد ببينيد چه خبر است. اين چنين كسى «قد أوضَحَ بِهِ المَحَجّة وأتَمَّ به الحُجّة»، علّامه واقعاً مصداقِ تامِّ تعبيرِ خودشان نسبت به صاحب عبقات است. البته ايشان، از عبقات خيلى استفاده كرده، بلا اشكال. هم در جلد اول و هم در خلال اجزاء ديگر هم از عبقات خيلى استفاده كرده.
خود مى گويد: «وَقَد استَفَدنا كَثيراً من عُلومِه المودَعَةِ في هذا السِفرِ العَظيم، فَلَه مِنّا الشُكرُ وَمن الله الأجرُ الجزيل». متأخرين از آقاى امينى نيز از كتاب الغدير استفاده كردند و همچنان استفاده مى كنند. و ايشان شركت جدّى دارد در اجرِ كسانى كه در طول تاريخ، تا حال و تا آينده، در اين مسيرند و از الغدير استفاده مى كنند و از حق اميرالمؤمنين دفاع مى كنند. اصلاً اين اجر قابل وصف است؟ مثلاً ببينيد وقتى پيغمبر اكرم اميرالمؤمنين را مى خواهد به يمن بفرستد مى فرمايد: «يا عليّ، لأن يَهديَ اللَّهُ بِكَ رَجُلاً واحِداً خيرٌ لك ممّا طَلَعَت عَليه الشَمس».
چقدر كتاب الغدير افراد را هدايت كرده؟ حساب كنيد قابل وصف نيست. نمىشود درك كرد كه خداوند متعال به آقاى امينى در حال حياتش، و در راه ترويج كتابش چه كرده، و بعد از اتمام اين كتاب چه اثرى در آن گذاشته، و به خود آقاى امينى چه داده! ما نمىتوانيم درك كنيم. ما در حد همين فهم قاصر خودمان چيزهايى را بر اساس آنچه خوانديم و ديديم تا حدى مىگوييم. وگرنه واقعِ امر را درك نمى كنيم.
اين كتابِ سيرتنا وسنّتنا را چيز كوچكى تصور نكنيد. در باب خودش بسيار كار ارزنده اى است. آن زمان كه دستگاه هاى امروز و وسائل امروز نبوده. اين كتاب المقاصد العليّة بابِ اولش را تا الان خواندم و تازه وارد باب دوّم شدم. احاطه ايشان بر احاديث، هولناك است. اين دستگاهها نبوده كه با كامپيوتر در روايات جستجو كنند. احاطه بر اخبار و روايات، ربط دادنِ مطالب به هم، تبحر عجيبى را نشان مى دهد. اين باب اولش را فعلاً خواندم و مى گويند آن باب سوم مهم است كه هنوز نخوانده ام. چنين مرد بزرگى بوده است. حالا حوزه نجف بتواند باز آقاى امينى تحويل دهد، و يا قم يا ساير حوزهها بتوانند اين طور افرادى را به جامعه تحويل دهند، و در مكتب اهل بيت بتوانيم باز دوباره افرادى را در اين رديف داشته باشيم، اين ديگر بستگى به عنايت خداوند متعال دارد.
طباطبايى : صاحب عبقات كه متقدّم بوده و اين همه زحمت كشيده چرا اين جايگاه را پيدا نكرد؟
چند جهت دارد. اول اينكه اين كتاب به فارسى است. دوم اينكه در بلاد هندوستان تأليف شد و در آنجا چاپ شد. جهت سوم اين است كه اين افرادى كه با آقاى امينى و در ترويج كتابش همكارى كردند، براى كتاب عبقات پيدا نشدند. شما مىدانيد جلد اول الغدير كه چاپ شد، آقاى ميلانى مقدارى را خريد، آقاى خويى مقدارى خريدند و مجانى دادند به افراد. شنيده بوديد؟ افرادى با آقاى امينى در ترويج اين كتاب همكارى كردند. البته كه آقاى مير حامد حسين خيلى زحمت كشيد، اما بايد كار شود و ترويج شود از عبقات. شما ببينيد سيد محسن امين عاملى مىگويد كه اين كتاب عبقات بايد ترجمه به عربى بشود و در بلاد عرب منتشر شود و مىگويد: «يا حَبَّذا لَو انبَرى أحدٌ من العَرَب لتَعريبه ونشرِه بالعربيّة، ولكن الهِمَم عند العرب خامدة» اين را هشتاد سال قبل گفته است. براى كتاب الغدير، افرادى دور آقاى امينى جمع شدند و همكارى كردند. نكته ديگر اين است كه عربيّت و قلمش، بسيار مهم است. قلم كتاب الغدير در پيشرفت اين كتاب بسيار سهم دارد. لذا ساير مؤلَّفات علّامه امينى مثل الغدير نبود، شهرت هم پيدا نكرد.
تقدمى: علّامه چطور وارد فضاى الغدير شدند؟
انگيزه ايشان جمع آورى اشعار درباره غدير خم بوده. مى خواسته قصائدى كه درباره غدير گفته شده جمع كند. بعد به ايشان گفته شده: حالا كه شما اين كار را مىخواهيد بكنيد پس جلد اول كتاب را در خصوص حديث غدير و رواتش و صحابه و علما اختصاص دهيد.
طباطبايى : المقاصد العلية مقدّم بر الغدير نوشته شده، و چون اميرالمؤمنين اولين كسى بوده كه تصديق كرده در عالم ذر، كم كم به بحث ولايت اميرالمؤمنين كشيده شده و علّامه متوجه مسائل ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام شده است.
بله ايشان خواسته «الغدير في الأدب العربي» بنويسد، بعداً گفتند «في الكتاب والسنّة والأدب» بشود. در عبقات الأنوار كه آقاى شيخ غلامرضا مولاناى بروجردى چاپ كرد، ده جلد است. جلد اول الغدير خيلى همچنان كار دارد و حرف دارد و بحث غدير ادامه دارد. اين طور كه من شنيدهام قرار بوده قصائد را جمع كند. جلد اول را به پيشنهاد ديگران نوشته است.
تقدمى: اين تأييد الهى كه فرموديد مسلّم است و غير قابل انكار. حتماً غير از تأييد، روشِ كار و مبانىِ علمىِ الغدير نقش داشته. جذابيتِ علمىِ الغدير را چطور مى بينيد؟
اين جذابيت در جلد اول نيست. جلد اول بحثِ تخصّصى درباره سند حديث غدير است. جذابيتِ اين كتاب كه مى گوييد، از جلد دوم به بعد شروع مىشود. جهت اول، تنوعِ مطالب است. جهت دوم، جنبه هاى ادبى است، شعر است و شعرا؛ و اين جاذبه دارد. جهت سوم، اسلوبِ كتاب است. شما وقتى در كتاب الغدير دقت كنيد، مى بينيد چقدر امثال عربى در لابلاى عبارات وجود دارد. چقدر تشبيهات وجود دارد. چقدر استعارات در همين نثرش وجود دارد. مهمتر از همه اينها آنكه منابعِ كتاب الغدير سنى است، همه منابعش سنى است. و آقاى امينى خوب توانسته از منابع استفاده كند و احتجاج كند و مطالب را به رخِ خصم بكشد. آن وقت در هر جايى كه قصيده اى كه ذكر مىكند، هر جا كه آن قصيده متعرّض حديثى، فضيلى، منقبتى شده وارد آن بحث هم مى شود. فرض كنيد در قصيدهاى، شاعر ردّ شمس را متذكر شده باشد؛ ايشان وارد بحث رد الشمس مى شود. خود اين استيعاب، تنوعِ كتاب و اشتمالِ كتاب بر مطالبى كه هر كدام در جاى خودش نشسته جذابيت ايجاد مى كند. مثلاً شما ببينيد راجع به حضرت ابوطالب بحث كرده كه بى نظير است. راجع به ابو ذر هم ايشان بحث بى نظيرى كرده است. اينها براى اهلش ارزشمند است و كتاب مورد توجه قرار مى گيرد.
طباطبايى : آيا در اين كتاب ميزان شعر زياد نيست؟ اين اشكالى است كه بعضىها بر كتاب دارد.
اصلاً هدفِ اصلىِ كتاب اين شعرها بوده و ساختمان اصلى كتاب همين شعرهاست. خواسته اشعار را جمع كند و درباره اشعار حرف بزند. ايراد نمى شود گرفت.
تقدمى: بازخوردِ الغدير در ميان اهل سنّت چگونه بوده؟ ردود دارد؟
ندارد. چه كسى مىتواند الغدير را رد كند؟
تقدمى: ما هم گشتيم پيدا نكرديم. ولى مىگويند شخص معتبرى، كسى، كارى كرده.
ما هم سالهاست مى شنويم. كجاست؟ كيست اين؟! مى گويند هيئتى مشغول نقد الغدير هستند. كيستند؟ كجايند؟!
كسى كه بتواند اشكال كند، شايد بتواند اين را بگويد كه: اين علمايى كه شما به آنها احتجاج كرديد اينها چندان براى ما معتبر نيستند. ممكن است بخواهند علماى خودشان را براى رد الغدير خراب كنند. تنها راهشان همين است. يا مثلاً بگويند: اين عبارتى كه شما آوردهايد نصّ كامل نيست. خب كاملش را بياورند ببينيم چه مطلبى را مى تواند عوض كند؟!. از نظر علمى نمىشود با الغدير مناقشه كرد.
البته قوىتر از الغدير، كتاب عبقات است، بلا اشكال. الان دويست سال است كه از تأليف عبقات گذشته و نمى شود با عبقات مناقشه كرد. بله اشكالاتى جزئى دارد. البته كارِ فردى، هميشه اشكالات دارد و خالى از اشكال نيست. آن هم با اين عمق و با اين وسعت كار كردن. مرحومِ پدرتان (آقا سيد عبدالعزيز طباطبايى) برخى اشكالات الغدير را رفع كرده. مثلاً سه تا قرطبى هست. آقاى امينى اشتباه كرده و احوالات يك قرطبى ديگرى را ذيل يك قرطبى ديگر گذاشته. مرحوم محقق طباطبايى خيلى مؤدّبانه اين مشكل را رفع كرده. يا مثلاً كسى وفاتش 999 است ايشان نوشته 1000. اين اشكالات جزئى هست و در كليّت بحث، چندان مهم نيست.
مرحوم امينى در كتاب الغدير، علم و عدالتِ صحابه را زير سؤال برده. شجاعت آن مشايخ را هم زير سؤال برده. تمامِ اوصافى كه بايد خليفه رسول الله داشته باشد تا بر مبناى خود اهل سنت بتواند مورد انتخابِ مردم بشود و جانشينِ انتخابىِ رسول خدا شود همه را زير سؤال برده. كتاب الغدير، هم ساخته، هم خراب كرده؛ هم آنچه را مربوط به اميرالمؤمنين است ساخته، هم آنچه مربوط را به شيوخ ثلاثه است، خراب كرده. تا چه رسد به معاويه و امثالش.
تقدمى: اينكه ايشان در بحث برائت محكم ايستاده، وجه مهمى است. ديده ايم كسانى در امامت كار مى كنند، اما وارد مباحث برائت نمى شوند.
ببينيد، نمى شود خليفه رسول الله جاهل باشد. اينكه خليفه «جاهل» باشد، نمى شود. آنهم جاهل به امورى كه عوام الناس هم مى دانند. حتى اقل طلاب خبر دارند. الفاظِ عربىِ قرآن را جانشين پيغمبر خدا نتواند درست بفهمد، نمى شود. اين نوادر الأثر (در جلد ششم الغدير) كتاب كوبنده اى است. ما در مباحثِ علمىمان براى ردّ امامتِ خلفا، و اثباتِ عدمِ لياقتِ آنان براى جانشينىِ پيامبر اكرم، بايد ببينيم آنان چه چيزى را براى خليفه شرط مى دانند و ارزش مى دانند، ما همانها را بررسى كنيم و ببينيم در خلفا وجود داشته يا نه؟
به بحثهاى ديگر درباره احوال اين خلفا نيازى نيست. در مقام تخريبِ اين خلفا و بيانِ عدمِ لياقتشان براى جانشينىِ رسول اللَّه، بايد برسيم به كتبِ كلامىشان و مبانىِ اعتقادىشان را ببينيم و بررسى كنيم چه چيزى را ملاك و ضابطه قرار دادند براى خليفه؟ من كه شاگردِ اين مكتب هستم و چيزهايى تا حدى ياد گرفتم، ديدم كه روش همين است. بزنگاهها را علّامه امينى مىبيند و رسيدگى مى كند. لذا مى بينيد حتى اُمرا و وزرا و شخصيتهاى سياسى براى اين كتاب تقريظ مىفرستند. ملوك و بزرگانِ فقها و محدّثين و بزرگانِ مؤلفين و شعراى اهل سنت هم توجه مىكنند و تقريظ مى نويسند. تا چه رسد به بزرگانِ خودمان، مراجعى مثل مرحوم سيد عبدالهادى شيرازى و آقاى حكيم و امثال اين بزرگان.
تقدمى : احساس نمىكنيد نسبت به معرفى الغدير، بعدها كم كارى شد؟ آن فضايى كه ايشان با فرستادن اين كتاب درست كرد، بعداً خيلى كمرنگ شد.
البته كه خوب بود اين كار مىشد و ترويج الغدير ادامه پيدا مىكرد. خوب بود در چاپهاى بعدى، از معاصرين، يعنى علماى زمان خودمان تقريظى منتشر مى شد. آنها كه زمان علّامه تقريظ دادند آنها فوت شدند. بايد طبقه اى بعد از طبقه، و نسل به نسل، اين تأثيرات ادامه پيدا كند. به هر حال، آقازاده هاى ايشان خيلى بيشتر مى توانستند به اين كتاب خدمت كنند و فعاليتهاى بيشترى مى شد كرد. مگر بعد از اين فعاليتى بشود. امروزه اين كنگرهها و سمينارها كه برپا مىشود مرسوم شده. زمان قديم كه اين كارها نبود. يكى از راههاى ترويج، همين مجالس است كه منعقد بشود و كار شود، البته بشرطها و شروطها. كتاب الغدير مورد عنايت است و خيلى جاى كار دارد.
تقدمى : شما خودتان علّامه را حضورى درك كرديد؟ خاطراتى داريد؟
فراوان خدمتشان رسيدهام، اما در حدى نبودم كه گفتگو كرده باشم و خاطرات زيادى داشته باشم. با مرحوم جدّ ما خيلى رفاقت داشتند. الغدير كه چاپ شد جد ما هم سهم زيادى در پخش آن داشتند.
طباطبايى : الان كار بايسته درباره علّامه امينى دقيقاً چيست؟ به نظر شما چه چيز اولويت دارد؟ كسانى دلسوز جمع مى شوند و دلشان مىخواهد كارى بكنند اما اولويت كار را نمى شناسند. طبق مبانى آكادميكِ امروزى كه بخواهند كارى بكنند يكى اين است كه روى مبانى انديشه هاى شخص كار مى كنند، آيا مى شود روى مبانى تفكر علّامه امينى كار كرد؟
شما چقدر دست كم مىگيريد اين مطالب الغدير را. اگر انديشهاى هم در كار نباشد، خود تأليف كتاب الغدير همان مطالبى است كه ايشان نقل كرده. دست كم مىگيريد؟
طباطبايى : نه، ولى مىگويم بيشتر از بررسى اين نقلها هم مىشود كار كرد.
خير، خود الغدير كار بزرگى است. كتاب الغدير اگر با اين قلمى كه دارد و نقاط فكرى كه دارد، اگر مثلاً راجع به خود حديث غدير، چهار جلد ديگر حرف مىزد باز هم كار داشت. مىشد گفت، فكر و مبانى علّامه به دست مىآيد. در اجزاء كتاب الغدير، ايشان قصيده اى هم ذكر مىكند، احوالات شاعر را ذكر مى كند، بعد مطالبى كه اين قصيده دارد و به امامت ربط پيدا مىكند مبسوط وارد مىشود. اين كار كمى است؟ استخراج مطالب از لابلاى كتابها حتى كشكولها، كار كمى است؟ حتى از دل كتابهايى كه در آن موضوع به طور مستقل تأليف نشده. شما حساب كنيد چقدر علّامه بايد كتاب با دقت علمى خوانده باشد و ورق زده باشد؟ بخش زيادى از اين كتب هم خطى بوده. شوخى است؟
طباطبايى : حاج آقا رضا امينى مىگفت: پدرم ده هزار كتاب از اول تا آخر خوانده.
بله. يك مطلب نقل مىكند دهها مدرك مىدهد. شوخى نيست. با امكانات الان هم كار آسانى نيست. بله، جمعى جمع شوند و كار را گروه گروه تقسيم كنند و بيست تا كامپيوتر بگذارند، بعيد است كار خوبى دربيايد.
طباطبايى : دوستان مىخواهند يك يادنامه و مجموعه مقالات علمى تدوين كنند. خواستيم عناوين دقيقى مشخص كنيم كه حرفهاى تكرارى زده نشود. چه موضوعاتى پيشنهاد مى كنيد؟
اين كار بايد از نجف شروع شود. از كتابخانه اميرالمؤمنين بايد شروع شود كه ايشان تأسيس كرده. با عنوان نجف، و با عنوان كتابخانه اميرالمؤمنين. از آنجا بايد شروع شود. و بايد بسيار مشورت شود.
طباطبايى : خود حضرتعالى درباره الغدير كار چاپ نشدهاى نداريد؟
نه. ندارم. كسى كه در معاصرين مىشناسيم الغدير را اهميت داده باشد، فقط پدر شما مرحوم سيد عبدالعزيز
طباطبايى است. كسى ديگر سراغ ندارم.
تقدمى : ثمرات الأسفار را ملاحظه كرديد؟ همين كه چاپ شده، ما قبل از اينكه دستنوشته علّامه را ببينيم، قبول نمى كرديم كه اين كارِ علّامه باشد. درهم و برهم بود. بعد كه اصل دستخط علّامه را ديديم، فهميديم چقدر كار خوبى بوده و كسانى كه آن را منتشر كردهاند، آن را خراب كردهاند.
پس لازم است همان اصل را احياء كنيد. دوباره كارى نيست. احياء كنيد و تحقيق شود.
تقدمى : من معتقديم اين ثمرات الأسفار تنه به الغدير مى زند. علّامه در اين كتاب خيلى كار مهمى كرده است. نسخه هاى ظاهريه را كه ارائه كرده خيلى فوق العاده است. اما بر روش الغدير نيست. مثلاً شعر اصلا ندارد و بعد از الغدير هم انجام شده.
هم مرحوم آقاى امينى، هم مرحوم آقاى طباطبايى، در كتابخانه ها گشته اند، نسخ را مطالعه كرده اند و مطالب را انتخاب كرده اند. البته خيلى از آن كتب الان چاپ شده. دفاتر پدرتان مرحوم سيد عبدالعزيز طباطبايى را ببينيد. فصل مشبعى نقل كرده از سبل الهدى والرشاد كه الان چاپ شده. ولى آن وقت اين كار، كار مهمى بوده. عمر گذاشتند براى اين كار. اصلاً ربطى به الغدير ندارد.
تقدمى : آخر هيچ استفادهاى از آن در الغدير نشده است.
سه مطلب است: الغدير و ثمرات الاسفار و قسم غيرمطبوعِ الغدير. اينها سه مطلب است. قسمِ غير مطبوع الغدير كه حالا مىگويند هست و دست بازماندگان حاج آقا رضاى امينى است، ايشان در زمان حياتش داشته تنظيم مى كرده، مطلبِ جداگانهاى است. اين ربطى به ثمرات الأسفار ندارد. عنوانِ قسم غير مطبوع اين است: مُسنَدُ الفَضائلِ وَمُرسَلُها.
تقدمى : ثمرات هم تماماً همين كار فضائل را دارد. اين اسم، تطابقِ كامل با ثمرات الأسفار دارد.
طباطبايى : ثمرات الأسفار موادِ خامِ آن تتمه الغدير است.
بله، مواد خام است كه تهيه شده تا تتمه الغدير كار شود. اين فهمِ بنده است.
تقدمى : خب تتمه الغدير كه طبيعتاً بايد به قرونِ معاصر بپردازد.
طباطبايى : نه. من از مرحوم پدرم شنيدم كه مثلاً دنباله معاويه را علّامه مىخواستند بيشتر بنويسند، و آنجا در تتمه ادامه داده اند.
شعرا ديگر بحثشان در تتمه نيست. معلوماتِ من كامل نيست، اما بنا بر آنچه كه مى دانم، ايشان شعرا را ادامه نداده است.
ايشان اينطور خواسته كه گفته: «تا به حال در الغدير، خلافتِ خلفا را رد كرده ام، حال مى خواهم فضائل و مناقب اميرالمؤمنين و اهل بيت عليهم السلام و امامتشان را تثبيت كنم». شايد بعد از اين، من موفق بشوم كه بقيه كارها را هم به دست بياورم و دقيق ببينم. من هنوز دستخط اصل اين كتاب را نديده ام.
تقدمى : ثمرات الأسفار هم همين است كه مىفرماييد. ثمرات الأسفار، هم بخش سوريه و هم هند، دستخط خود علّامه موجود است. چاپى كه شده همهاش را به هم زده است. دقيقاً مسند الفضائل ومرسلها عنوانى است كه تطابق بر ثمرات الأسفار دارد. ايشان در اين ثمرات الأسفار خيلى دقيق، اجزاء را ذكر مى كند، اصحابِ اجزاء را ذكر مى كند، راوىِ آن جزء را ذكر مىكند، آن فضائلى كه آمده همه را ذكر مى كند.
بله، بايد اجازاتى كه هست، قراءاتى كه هست، و مسائلى از اين دست ذكر شده باشد، تا نسخه ها تثبيت شود. ولكن متأسفانه آن زحمتها الان اكثراً هدر رفته است. خيلى از اينها چاپ شده. جناب سيد محمّد، ببينيد مرحوم آقاى طباطبايى براى سبل الهدى والرشاد في سيرة خير العباد چقدر زحمت كشيده و زياد نقل كرده. الان چاپ شده است.
طباطبايى : بعد از فوتِ حاج آقا رضا امينى براى انتشار تتمه بحثى جدى شده.
ان شاء اللَّه، من قصد دارم آن آقايى را كه اطلاع دقيق دارد ببينم تا كارى انجام بشود. الان وقت مناسبى براى اين كار است.
طباطبايى : شما پيشگام شويد تا به ثمر برسد ان شاء اللَّه.
تقدمى : خيلى متشكريم. تجليلى كه از شما درباره علّامه شنيديم، از ديگران نشنيديم.
من چه كسى هستم كه بخواهم از علّامه تجليل كنم؟ رحمة الله عليه. مرحوم حاج آقا رضا زنگ زدند، گفتند مى خواهم بيايم قم شما را ببينم. ده روز قبل از فوتشان. با چه زحمتى آمد كه من خجالت كشيدم. با چه زحمتى از اين پلهها بالا آمد. مشكل داشت نمى توانست شربتى چيزى بخورد. گفت فقط آمده ام شما را ببينم. و اين عبارات را گفت: «انت بيّضت وجوهنا، انت رفعت رؤوسنا». چند دقيقه بيشتر ننشست و رفت. رحمت خدا بر ايشان.
طباطبايى : ايشان براى پدرش خيلى زحمت كشيد.
بله، در فرزندان، زحمات عمده روى دوش ايشان بود. اصل قضيه آن سوز است كه بايد باشد. اگر انسان سوز داشته باشد آرام نمى نشيند. فرض كنيد مادرى كه يگانه فرزندش را كه در ضمن جامع جميع كمالات هم باشد، از دست بدهد. اين مادر ديگر آرام نمى گيرد. در اثر حزنِ فقدان چنين پسر يگانه اى، جانش را هم ممكن است از دست بدهد و دق كند. ما نسبت به ولايت اميرالمؤمنين اين حالت را بايد داشته باشيم. اين از باب تشبيه است و تقريب مطلب. وگرنه مطلب بيشتر از اين حرفهاست. آقاى امينى اين حالات را داشت.
طباطبايى : مىگفتند كه در هند چنان گرمايى بود كه تحملش آسان نبود. علّامه در چنين فضايى، هجده ساعت در روز مطالعه مىكرد و مىنوشت.
بله، كسى كه سوز اميرالمؤمنين دارد همين طور است. نوادرى از صاحب عبقات نقل مى كند كه بُهت آور است. انسان مى ترسد نقل كند باور نكنند و تكذيب كنند. در راه تأليف عبقات خيلى سختى كشيدند. هر دوى اين دو بزرگوار هم، در اثر سرطان از دنيا رفتند. رحمت خدا بر اين بزرگان. خداوند متعال همه ما را كمك كند و دستگيرى كند و ياد بدهد كه چگونه خدمتگزار ولايت باشيم و بتوانيم در اين مسير قدمى برداريم و ما را كمك كند كه ثابت قدم باشيم.