«یا اَیها الرَّسُولُ بَلِّغ ما أُنزِلَ إِلیکَ مِن رَبِّکَ وَ إِن لَم تَفعَل فَما بَلَّغتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ یعصِمُکَ مِنَ النّاسِ إنَّ اللّهَ لا یهدِی القَومَ الکافِرین»
ای پیامبر! آنچه از سوی پروردگارت بر تو نازل شده است (بطور کامل به مردم) ابلاغ کن و اگر چنین نکنی رسالت او را انجام نداده ای، خداوند تو را از (خطرات احتمالی) مردم نگاه می دارد، و خداوند گروه کافران (ناسپاس) را هدایت نمی کند». (سوره مائده، آیه 67)
از آن رهگذر که رهبری معصومان بایستی به مثابه ابدی بودن دین اسلام تداوم داشته باشد تا جامعه اسلامی بدون سرپرست رها نشود، ضرورت وجود رهبری معصوم نیز بعد از رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به خوبی نمایان می گردد، تا مسلمانان همواره از وجود او در بین خودشان بهره مند باشند؛ زیرا دین بدون رهبر؛ مانند انسان بدون سر است.
آیه مورد بحث، به آیه «تبلیغ» شهرت دارد. در این آیه خداوند به پیامبرش دستور داده است تا امر مهمی را به مسلمانان ابلاغ کند. میزان اهمیت رساندن این پیام هنگامی آشکار می شود که اگر آن حضرت این دستور را انجام ندهد، بسان آن است که رسالت خدا را انجام نداده باشد.
مرحوم علامه طباطبایی(ره) می گوید: خداوند در رساندن این پیام آنچنان شدت عمل نشان می دهد که هرگز در عرصه های ترسناکی چون؛ مقابله با مشرکان قریش، تبلیغ توحید و نفی بت پرستی، پیامبرش را تهدید نکرد و پیامبر خدا نیز از هیچ کس نترسید و از تمامی عرصه های هولناک پیروز بیرون آمد. قابل توجه و تأمل است که این آیه شریفه هیچ ارتباطی با آیات قبل و بعد ندارد؛ زیرا در سال آخر هجرت تمامی مردم یهودی و مسیحی ساکن در جزیرة العرب، تسلیم اسلام شده بودند و خطری از ناحیه آنان وجود نداشت.1
شأن نزول
کتب تفاسیر چهار احتمال درباره شأن نزول آیه مورد نظر ذکر کرده اند2؛ امّا یکی از احتمالات کلیدی و مهم شأن نزول آیه شریفه که مطابق با روایات بسیاری نیز هست، درباره رهبری امام علی (علیه السلام) می باشد که قرآن مجید در مرحله نخست و سپس به دنبال آن؛ پیامبر اکرم(ص) با صراحت کامل آن را مطرح کرده اند.
صاحب تفسیر طبری که در قرن سوم هجرت می زیسته است می نویسد: آیه شریفه: «یا اَیهَا الرَسُول بَلِّغ…». درباره حضرت علی(علیه السلام) نازل شده است.3
فرات کوفی نیز در تفسیرش آورده است، آیه: «یا اَیهَا الرَسُول بَلِّغ…». روز غدیر خم و درباره ولایت و رهبری امام علی (ع) نازل شده است.4
همچنین علی بن ابراهیم قمی در تفسیرش چنین نگاشته است: آیه: «یا اَیهَا الرَسُول بَلِّغ…» درباره حضرت علی (ع) نازل گردیده است.5
گزارش رویداد
سال دهم هجرت، پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) پس از پایان مناسک «حجة الوداع» به همراه هزاران تن از مسلمان به سوی مدینه رهسپار شد. کاروان، منازل بین راه را یکی پس از دیگری پیمود. کاروان کم کم به وادی «جُحفه» نزدیک می شد. ناگاه جبرئیل بر پیامبر خدا نازل شد و آیه شریفه: «یا ایها الرَّسُولُ بَلِّغ ما انزِلَ …» را بر ایشان قرائت کرد. در این آیه خداوند پیامبرش را ترغیب نمود تا دستور او را درباره جانشینی و ولایت حضرت علی(ع) هر چه سریع تر به مردم برساند.6
پیامبر به غدیر خم رسید. دستور داد: «آنانکه از غدیرخم گذشته اند مراجعت کنند، باقیمانده کاروان هم برای رسیدن به میعادگاه عجله کنند».
تابش خورشید، تازیانه های هلاک کننده خویش را بر سر و روی کاروانیان می نواخت، قراین و شواهد گویای این بود که زمانه آبستن حادثه ای است.
خدایا! چه شده است؟ چه واقعه ای اتفاق خواهد افتاد؟ آری؛ پیامبر مأمور است، او می بایست دستور خدا را به مردم ابلاغ کند و از کسی هم نترسد.
پیامبر اسلام بر فراز جهاز شتران جای گرفت و بعد از حمد و ثنای خداوند؛ چنین فرمود: «ای مردم! به پایان عمرم نزدیک شده ام و از میان شما می روم. ای مردم! من آنچه از حلال و حرام خدا بود به شما رساندم …. آیا من بر شما اولویت و برتری ندارم؟» مردم همگی گفتند: بلی؛ یا رسول الله.
آنگاه او دست علی(علیه السلام) را گرفت و فرمود: «مَن کُنتُ مَولاهُ فَهذا علی مَولاهُ…؛ هرکس که من مولای اویم، علی(ع) مولای اوست».7
بار خدایا! دوست علی را دوست بدار و دشمن علی را دشمن باش.
معبودا! آنکه علی را یاری کند، یاور باش و کسی که او را یاری نکند، خوار و ذلیل گردان.
از این فرمایش حضرت که خطاب به مردم فرمود: «ألَستُ أولی بکم…؛ آیا من از شما برتر و اولی نیستم؟» به خوبی معلوم می شود که مقصود ایشان در فراز بعدی خطبه: «مَن کُنتُ مَولاه …»، معرفی امام علی(علیه السلام) به عنوان رهبر و سرپرست بوده است؛ زیرا اگر غرض از «مَن کنتُ مولاه …»، تنها دوست داشتن او بود، این همه تأکید و نگه داشتن مردم در میان بیابان را لازم نداشت. پس «مولی» به معنای اول است و صلاحیت رهبری را نشان می دهد.
نقش قرآن
بدین ترتیب در غدیر خم نقش قرآن در تداوم رهبری معصوم بعد از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز به زیبایی نمایان شد و این کتاب زندگی؛ راه صحیح و بدون دغدغه را به پویندگان جاده حقیقت معرفی فرمود.
محمّد علی مقدادی