آرامگاه امير مؤمنان علیه السلام در گذر تاريخ

مقدمه
فصل اول: مفهوم شناسي
فصل دوم: بررسي ديدگاه هاي شيعه و سني در محل دفن امير مؤمنان(ع)
فصل سوم: زمان آشكار شدن مضجع مطهر
فصل چهارم: بناء عمارت، گنبد و ضريح

مقدمه

چگونگي پيدايش و آشكار شدن آرامگاه اميرمؤمنان عليه السلام از جمله موضوعات پرحجم تاريخي و روايي است كه اثبات آن نياز به بررسي تاريخ، باز خواني روايات و بررسي اظهار نظرهاي بزرگان از فريقين است.

فصل اول: مفهوم شناسي

بارگاه ملكوتي و نوراني اولين پيشواي شيعيان، حضرت اميرمؤمنان عليه السلام در «نجف» اشرف واقع شده است.

از اين مكان در تاريخ و روايات، به اسمهاي مختلفي ياد شده است.

1. نجف

«نجف» و «نجفه» به معناي:

مكان دائره اي شكل و زمين بلندي است همانند تپه در دل دشت كه آب به آنجا نفوذ نمي كند و مشرف بر اطراف خود است.

 مكاني است كه آب روي آن بالا نمي آيد؛ اما مكان طولاني و در عين حال وسط آن فرورفتگي دارد.

نجف در دل دشت همانند زمين همواري است كه دو سوي آن بلند باشد و او ديواري داراي عرض است؛ اما طولاني كه نه راست است و نه مستقيم كه آب از آن بالا نمي آيد.

يا عبارت از زميني است دائره ي شكل كه بر اطراف خود مشرف است.

نجف به معناي «تل» و «شبه تل» است. اسم محلي در پشت كوفه است كه مانع بالا آمدن سيل به قبرها و خانه هاست.

ابو العلاء گفته است كه نجف قريه اي جلوي دروازه كوفه است[1].

نجف فعلي، همان پشت كوفه قديمي است كه به آن نجف (بلندي) حيره و نجف كوفه هم مي گفته اند.

وجه نامگذاري نجف را به نجف، اين روايت بيان مي كند:

ابي نعيم، از امام صادق عليه السّلام نقل كرده كه آن حضرت فرمودند:

نجف همان كوهي بود كه پسر نوح گفت: سَآوِي إِلي جَبَلٍ يَعْصِمُنِي مِنَ الْماءِ (به زودي بالاي كوهي خواهم رفت كه مرا از غرق شدن در آب حفظ مي كند) و روي زمين كوهي بزرگ تر و مرتفع تر از آن نبود، خداوند متعال به كوه خطاب فرمود: اي كوه! آيا از من به تو بايد پناه برده شود؟ پس كوه بلافاصله تكّه تكه گرديد و به طرف بلاد و سرزمين هاي شام پرتاب و به ريگ هاي ريز و كوچكي مبدّل گشت و بعد از آن به صورت دريايي عظيم درآمد و به درياي «ني» ناميده شد. سپس خشك شد و به آن ني جف گفتند، بعد از آن، مردم آن سرزمين را «نجف» خواندند زيرا اداء آن بر زبانشان سهل تر و آسان تر بود[2].

2. غَرِيّ

يكي از اسامي كه در باره نجف به كار برده شده واژه «غري» است. اين واژه به معناي خوبترين هر چيزي و يا بناء زيبا است.

«غري»، اسم محلي در كوفه است كه قبر مطهر اميرمؤمنان علي عليه السلام در آنجا واقع شده است.

بكري اندلسي مي نويسد:

«غري» نام جايي در كوفه است كه گفته مي شود قبر علي بن ابيطالب عليه السلام در آنجاست[3].

ابن منظور مي نويسد:

غرَي اسم مقصور به معناي زيبائي و غَرِي به معناي مردان زيبا است. در تهذيب به معناي منظره زيبا است و هر ساختمان زيبائي را غَرّي گويند. غَرّيان دو بناء بلند (همانند مناره) مشهور در كوفه است كه گفته مي شود قبر مالك و عقيل دو غلام جذيمه ابرش در آنجاست. و غَرو، غَرِي و غُرَي اسم جايي است[4].

زبيدي در تاج العروس آورده است:

«غري» بناء زيبا و نيكو است و از اين واژه؛ واژه «غريان» است. غريان دو بناء مشهور در محلي به نام «ثويه» در كوفه كنار قبر امير مؤمنان علي است[5].

فخر الدين طريحي مي نويسد:

«غري» مانند «غني» به معناي بناء نيكو است. و از اين باب است «غريان» و آن دو بناء معروف در كوفه هستند و «غري» موضعي است كه الآن محل دفن علي عليه السلام است[6].

ياقوت حموي مي گويد:

«غري» نيكوترين از هر چيزي است، نيكو چهره به مردي گفته مي شود كه خوش طبع و بانمك باشد[7].

تا اينجا روشن شد كه واژه ي «غري» اسم محلي است كه امير مؤمنان عليه السلام در آنجا دفن شده است. در ضمن عبارت هاي لغويان، واژه «غريان» هم ذكر شد و اين واژه ي است كه با بحث ما نيز مرتبط است لذا بايد روشن شود كه «غريان» چيست؟

بغدادي در باره اين واژه مي گويد:

«غريان» مفرد مؤنث «غري» بفتح غين و كسر راء و تشديد ياء، به معناي جايي در كوفه است كه به اندازه دو فرسخ از كوفه دور است. و «غريان» دو بنائي است كه آنها را نعمان بر قبر عمرو بن مسعود و خالد در وقتي آنها را كشت، بنا كرده است.

جوهري و جماعتي از پيروانش، گمان برده اند كه آن دو بنا، قبر مالك و عقيل دو تا غلام جذيمه ابرش است. سر ناميدن آن دو را به «غريين» به اين جهت است كه نعمان در روز غضبش هر كسي را كه مي كشت آن دو را با خونش آلوده مي كرد؛ اما اين پندار جوهري و ديگران اشتباه است[8].

نعمان بن منذر پادشاه حيره دو روز را براي خود انتخاب كرده بود؛ يكي روز خوشي و مسرت و ديگري روز خشم و غضب.

حموي نيز مي نويسد:

«غريان» دو مناره بلندي در پشت كوفه نزديك قبر علي بن ابيطالب عليه السلام است[9].

3. مشهد

واژه ي «مشهد» از ريشه « شهد» در لغت به معناي مكان اجتماع مردم است، و جمع آن « مشاهد» مي آيد.

ابن منظور مي نويسد:

مشهد( اسم مكان) به معناي محل اجتماع مردم و محل حضور مردم است. مشاهد مكه يعني؛ مكان هاي كه مردم در آن جا اجتماع مي كنند[10].

اما اين واژه در زمان فعلي فقط بر عتبات عاليات و قبور مطهر ائمه معصومين عليهم السلام به مناسبت اين كه عاشقان اهل بيت از اكناف و اطراف كشورهاي اسلامي براي زيارت آنها مي آيند؛ اطلاق مي شود. از جمله در كشور عراق به حرم مطهر امير المؤمنين عليه السلام بيشتر واژه «مشهد» را به كار مي برند؛ هم چنانكه در كشور ايران اطلاق اين واژه، بر حرم مطهر علي بن موسي الرضا عليه السلام شهرت دارد.

جايگاه «غري» از نظر روايات

از ديدگاه روايات، مكان مضجع شريف امير مؤمنان عليه السلام از جايگاه بس والايي برخوردار است؛ زيرا طبق روايات غير از اينكه بدن مطهر حضرت در آنجا دفن شده بدن انبياء بزرگ الهي؛ همانند آدم و نوح نيز در آنجا مدفون است. علاوه برآن، غري قطعه اي از كوهي است كه موسي عليه السّلام در آنجا با خدا تكلّم نمود و عيسي در آن تقديس گرديد و ابراهيم در آن به منصب خليلي منصوب شد و رسول خدا صلّي اللَّه عليه و آله و سلّم در آن حبيب خدا خوانده شد و همين كوه بود كه حق تعالي آن را مسكن انبياء قرار داد.

اين فضائل در روايتي كه به دو طريق از امام صادق عليه السلام نقل شده بيان شده است كه يك طريق كامل الزيارات و طريق شيخ طوسي در تهذيب از نظر سندي صحيح است:

ابن سنان گفته است: مفضل بن عمر برايم چنين حكايت نمود: محضر امام صادق عليه السّلام داخل شده عرض كردم مشتاقم كه به غريّ بروم حضرت فرمودند: چه اشتياقي به آن داري؟ عرض كردم: امير المؤمنين عليه السّلام را دوست داشته و به زيارتش علاقمند هستم. حضرت فرمودند: آيا فضيلت زيارت آن حضرت را مي داني؟

عرضه داشتم: خير اي فرزند رسول خدا صلّي اللَّه عليه و آله و سلّم، مرا از آن آگاه و مطّلع فرمائيد. حضرت فرمودند: هر گاه اراده زيارت امير المؤمنين عليه السّلام را نمودي بدان كه در واقع استخوان هاي حضرت آدم عليه السّلام و بدن نوح عليه السّلام و جسم امير المؤمنين عليه السّلام را زيارت مي كني. عرض كردم: حضرت آدم در سرنديب محل طلوع آفتاب هبوط نمود و عموم معتقدند استخوانهايش در بيت اللَّه الحرام دفن شده پس چطور مي فرمائيد در كوفه مي باشد؟!

حضرت فرمودند:

خداوند متعال به حضرت نوح عليه السّلام در حالي كه در كشتي بود وحي فرمود كه هفت بار طواف بيت نمايد، آن جناب طبق آنچه به وي وحي شده بود طواف نمود سپس از كشتي بيرون آمد و تا زانوهايش در آب فرورفت، تابوتي را كه در آن استخوانهاي حضرت آدم بود، از آب بيرون آورده و آن را به داخل كشتي حمل فرمود و به دنبال آن مطابق خواسته حق تعالي دور بيت طواف نمود و پس از آن وارد درب كوفه كه در وسط مسجد كوفه هست گرديد در اين وقت بود كه حق تعالي به زمين فرمود: آبي را كه در برداري فرو ببر، پس زمين آبش را از مسجد كوفه فرو برد همان طوري كه قبلا از همين مسجد ظاهر ساخته بود و به هر صورت گروهي كه با نوح در سفينه بودند متفرّق گشته سپس جناب نوح تابوت را در غري دفن كرد (غري قطعه اي از كوهي است كه موسي عليه السّلام در آن با خدا تكلّم نمود و عيسي در آن تقديس گرديد و ابراهيم در آن به منصب خليلي نصب گرديد و حضرت محمّد صلّي اللَّه عليه و آله و سلّم در آن حبيب خدا خوانده شد و همين كوه بود كه حق تعالي آن را مسكن انبياء قرار داد).

سپس حضرت فرمودند: به خدا قسم بعد از آباء طاهرين پيامبر اكرم صلّي اللَّه عليه و آله و سلّم يعني حضرت آدم و نوح عليهما السّلام احدي كريم تر از امير المؤمنين عليه السّلام در آن سكونت اختيار نكرده. سپس فرمودند:

و بدين ترتيب هر گاه اراده كردي نجف را، پس استخوان هاي آدم و بدن نوح و جسم علي بن ابي طالب عليه السّلام را زيارت كن؛ كه زائر آباء اوّل و گذشته (آدم و نوح عليهما السّلام) و حضرت محمّد صلّي اللَّه عليه و آله و سلّم كه خاتم انبياء است و حضرت عليّ عليه السّلام كه سيد اوصياء است، مي باشي و بايد توجه داشته باشي كه براي زائر آن حضرت درب هاي آسمان گشوده مي شود پس از اين خير عظيم غافل مباش[11].

نتيجه فصل اول:

محلي كه بدن مطهر اميرمؤمنان عليه السلام دفن شده است؛ نجف، غري و مشهد اسم دارد و در تعبير روايات، واژه ي «غري» بيشتر به اين مكان مقدس اطلاق شده و اين مكان بسيار مقدس و داراي حرمت ويژه است.

فصل دوم: بررسي ديدگاه هاي شيعه و سني در محل دفن امير مؤمنان(ع)

امام علي در سال چهلم هجري به شهادت رسيد، امام حسن و امام حسين عليهما السلام با تني چند از اصحاب خاص آن حضرت، شبانه بدن مطهرش را دفن كردند كه به جز از همان چند نفر و فرزندانش تا زوال حكومت امويان و ظهور عباسيان در صحنه سياسي جهان اسلام كسي ديگر از قبر ناپيداي آن حضرت اطلاعي نداشتند.

در اين كه بدن مطهر آنحضرت در كجا دفن شده بين اهل سنت اختلاف شديد است؛ اما در ميان شيعه هيچگونه اختلافي نيست. در راستاي اثبات هر دو ديدگاه، نظر عده ي از بزرگان فريقين را ياد آور مي شويم.

نظر شيعه

شيعيان اتفاق نظر دارند كه مرقد مطهر اميرمؤمنان حضرت علي بن ابي طالب عليه السلام در نجف اشرف است؛ همان جايي كه امروزه شيعيان سراسر عالم اسلامي، به زيارت آرامگاه شريف او مي آيند و محل رفت و شد عاشقان اوست. در اين مورد به صراحت كلام برخي از بزرگان اشاره مي كنيم:

1. شيخ مفيد

شيخ مفيد در ارشاد مي گويد:

به فرمان امير مؤمنان، امام حسن و امام حسين دو پسر آن حضرت، غسل و تكفين او را به عهده گرفتند و بدنش را به «غري» در نجف كوفه انتقال دادند و در آنجا به خاك سپردند و جاي قبرش را طبق وصيت خود آن حضرت مخفي كردند. علت مخفي كردن اين بود كه حضرت مي دانست دولت بني اميه كه بعد از ايشان روي كار مي آيد؛ در دشمني با حضرت اعتقاد دارند و هرچه در توان دارند از دشمني كوتاهي نخواهند كرد[12].

2. علي بن عيسي الإربلی

ايشان در كشف الغمه نوشته است:

تمام شيعيان اتفاق دارند كه آن حضرت در غري دفن شده و الآن اين مسأله در ميان شيعه معروف است و آن مكان را زيارت مي كنند، دليل اتفاق شيعه رواياتي است كه از گذشتگان نقل شده و در ميان راويان اخبار، امام معصوم نيز وجود دارد[13].

3. حسن الديلمي

ديلمي از علماي قرن هشتم، سه دليل براي اثبات اين مطلب آورده است:

دلائل ذيل برهان آشكار است بر اينكه قبر شريف امير مؤمنان در «غري» است:

1. روايات متواتري كه پيروان مذهب اماميه اثناعشريه از گذشته تا امروز نقل كرده اند؛

2. اجماع شيعه بر اين امر و اجماع حجت است؛

3. اسرار، نشانه ها و معجزاتي كه از مضجع شريف حضرت در همين مكان ظاهر شده است.[14]

4. علامه مجلسي

علامه مجلسي در ابتدا به اختلاف اقوال مخالفان در محل دفن آن حضرت اشاره كرده و راجع به نظر شيعه در اين مسأله مي گويد:

شيعيان اجماع دارند كه بدن حضرت علي عليه السلام در «غري» كه جاي شناخته شده در نزد خاص و عام است؛ دفن شده است. و اين قول، بين شيعيان متواتر است كه از بزرگانشان نقل كرده اند و ريشه اين سخن به امامان معصوم عليهم السلام مي رسد[15].

5. سيد محسن امين

صاحب اعيان الشيعه، بعد از اين كه نظر شيخ مفيد را كه مي گويد: «والأصح أن قبره هو الموضع الذي يتبرك به ويزار» نقل كرده؛ مي نويسد:

ديدگاه صحيح اين است كه قبر آن حضرت در اين همين مكاني است كه الآن مورد تبرك و زيارت عاشقان اوست؛ زيرا بدون ترديد فرزندان، وابستگان و شيعيانش كه از بقيه مردم به قبر او آگاه تراند؛ حضرت را در همين جا زيارت مي كنند و اين نظر كل شيعه و بزرگان اهل بيت و مسلمين است؛ مگر عده ي كم عقيده دارند[16].

دليل روائي بر اثبات نظر شيعه

ديدگاه شيعه را در مورد قبر مطهر امير مؤمنان، مي توان از منظر روايات و گفتار بزرگان اهل سنت اثبات كرد.

الف) روايات قبل از شهادت حضرت علي(ع)

1. خبر دادن رسول خدا از محل دفن حضرت علي(ع)

مرحوم سيد ابن طاوس مي گويد: در كتاب حسن بن الحسين بن طحال مقدادي ديدم كه به روايت ابن عباس، رسول خدا به امام علي عليه السلام فرمود: تو در كوفه دفن مي شوي:

رسول خدا صلي الله عليه وآله به امير مؤمنان عليه السلام فرمود: يا علي! خداوند عالميان، محبّت ما اهل بيت را بر آسمانها و زمين عرضه كرد؛ پس اوّل چيزي كه قبول كرد و اجابت نمود آسمان هفتم بود؛ پس خداوند آن را به عرش و كرسي مزيّن ساخت؛ بعد از آن آسمان چهارم قبول كرد؛ پس آن را به بيت المعمور مزيّن ساخت؛ پس آسمان دنيا قبول كرد؛ پس مزيّن ساخت آن را به ستارگان. بعد از آن زمين حجاز اجابت نمود؛ حق تعالي آن را مشرّف ساخت به خانه با حرمت و عزّت، يعني كعبه معظّمه؛ بعد از آن زمين شام قبول كرد؛ پس او را زينت داد به بيت المقدس؛ بعد از آن زمين مدينه مشرّفه قبول كرد؛ پس آن را شرف و منزلت كرامت كرد به قبر من؛ بعد از آن زمين كوفه قبول كرد، و حق- سبحانه و تعالي- آن را مشرّف ساخت به قبر تو يا علي! حضرت امير المؤمنين عليه السلام فرمود: يا رسول اللَّه! من در كوفه عراق مدفون خواهم شد؟ حضرت فرمودند كه بلي، يا علي! شهيد خواهي شد و مدفون خواهي شد در صحراي پشت كوفه ميان غريين- كه تفسيرش گذشت- و ذكوات بيض (مكاني در نجف)، و تو را خواهند كشت بدبخت ترين اين امّت، عبد الرّحمن بن ملجم. به حقّ آن خداوندي كه مرا به راستي براي هدايت خلق فرستاده كه پي كننده ناقه صالح عذابش از او بدتر و عظيم تر نيست. يا علي! تو را ياري و نصرت خواهد كرد از عراق صد هزار شمشير.

سيد ابن طاوس در پايان مي فرمايد:

اين حديث حسن است كه براي اثبات اين مدعا كافي و حجت و برهان قطعي است[17].

2. خبر دادن علي (ع) از جايگاه قبرش

احمد بن حباب مي گويد: حضرت امير المؤمنين عليه السلام به نجف اشرف نظر كردند و فرمودند كه چه خوش آينده است ديدار تو و چه خوش بوست قعر تو! خداوندا! قبر مرا در اين زمين قرار ده[18].

ب) روايات بعد از شهادت امام علي(ع)

در اين قسمت از ائمه معصومين عليهم السلام روايات فراوان وارد شده است كه برخي از آنها ذكر مي شود:

1. روايت امام حسن و امام حسين (عليهما السلام)

ابن قولويه و شيخ مفيد از امام حسين عليه السلام نقل كرده اند كه آن حضرت تصريح كرده اند كه اميرمؤمنان عليه السلام را در منطقه غري دفن نموده اند:

از حضرت امام حسين عليه السلام سؤال كرديم كه حضرت امير را در كجا دفن كرديد؟ فرمود: شب آن حضرت را بيرون برديم و از مسجد اشعث گذشتيم و در بيرون كوفه به طرف غري دفن كرديم[19] .

ابو الفرج اصفهاني از علماي اهل سنت، با سند ديگر همين روايت را از امام حسن عليه السلام نقل كرده است:

از حضرت امام حسن عليه السلام سؤال كرديم كه حضرت امير را در كجا دفن كرديد؟ فرمود: شبانه آن حضرت را بيرون برديم و از مسجد اشعث گذشتيم و در بيرون كوفه به طرف غري دفن كرديم [20].

ابن ابي الحديد، به نقل از ابو الفرج به جاي اسم مبارك امام حسن، نام امام حسين عليهما السلام ذكر شده ولي سند و متن روايت يكي است. سپس مي گويد:

اين روايت حق است و بايد طبق آن عمل كرد. پيش از اين گفتيم كه پسران شخص نسبت به ديگران به محل دفن پدرانشان آگاه تراند. و اين قبري كه در «غري» است؛ همان را فرزندان علي از گذشته تاكنون زيارت مي كنند و مي گويند: اين قبر پدر ما است و در اين هيچ يكي از شيعيان و غير آن ها يعني كساني كه از نسل حسن و حسين اند شكي ندارند و فقط همين قبر را زيارت كردند و جاي ديگر توقف نكردند[21].

2. روايت دختر امير مؤمنان

امّ كلثوم، دختر حضرت امير المؤمنين عليه السلام، گفت: آخر سخني كه پدرم به برادرانم، حضرت امام حسن و امام حسين- صلوات اللَّه عليهما-، گفت، اين بود كه اي فرزندان! چون من از دنيا رحلت نمايم مرا غسل دهيد و جسد مرا خشك كنيد از برد يمني كه رسول خدا و فاطمه- صلوات اللَّه عليهما- را از آن خشك كرديد و مرا در تابوت گذاشته چيزي بر من بپوشانيد؛ پس نظر كنيد هر گاه پيش تابوت بلند شود عقب آن را برداريد. امّ كلثوم گويد: بيرون آمدم كه تشييع جنازه پدر خود كنم، چون به نجف اشرف رسيديم، طرف سر تابوت ميل به زمين كرد؛ پس عقب تابوت را بر زمين گذاشتند؛ حضرت امام حسن عليه السلام كلنگي گرفتند و به ضرب اوّل قبر كنده شده ي پيدا شد و در آنجا تخته بود و بر آن دو سطر به خطّ سرياني نوشته بود: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ اين قبريست كه نوح پيغمبر براي علي، وصيّ محمّد صلي الله عليه وآله، پيش از طوفان به هفتصد سال آماده كرده است. امّ كلثوم مي گويد كه چون قبر را درست كردند قبر شكافته شد، ندانستيم كه آن حضرت در زمين غايب شد يا به آسمان بردند. آنگاه شنيديم كه هاتفي ما را تعزيه داد و گفت: خدا شما را در مصيبت سيّد و بزرگ شما و حجّت خداوند عالميان بر خلايق ، صبر نيكو كرامت فرمايد[22].

3. خبر دادن امام سجاد از موضع قبر علي(ع) به ابو حمزه ثمالي

ابو حمزه ثمالي مي گويد: زماني كه امام سجاد به كوفه آمد از آن حضرت سؤال كردم:

اي فرزند رسول خدا چه باعث شد كه شما به اين شهر تشريف آورديد؟ حضرت فرمود: باعث همين بود كه ديدي- يعني نماز در مسجد كوفه-؛ بعد از آن حضرت فرمودند: اگر مردم بدانند فضيلت اين مسجد و عبادت در آن را هر آينه از اطراف عالم به سوي اين مسجد بشتابند اگر چه به چهار دست و پا باشد يا اگر چه به طريق اطفال به نشستگاه خود را بر زمين كشند و آيند. بعد از آن فرمود كه مي خواهي كه با من زيارت جدّم عليّ بن ابي طالب به جا آوري؟ گفتم: بلي. پس من در ركاب همايون آن حضرت مي رفتم و آن حضرت احاديث برايم نقل مي فرمودند و سخن مي گفتند تا آنكه رسيديم بغريين- يعني صحراي نجف- به زمين سفيدي كه نور از آن مي تافت. آن حضرت از شتر به زير آمدند و دو طرف روي مبارك خود را بر آن زمين سودند و فرمودند: يا با حمزه! اين قبر جدّم عليّ بن ابي طالب است. بعد از آن زيارت فرمودند به زيارتي كه اوّلش اينست: السّلام علي اسم اللَّه الرّضي و نور وجهه المضي ء، بعد از آن وداع فرمودند و به جانب مدينه روانه شدند و من به طرف كوفه برگشتم[23].

4. خبر دادن امام باقر (ع) به جابر بن يزيد

شيخ مفيد و سيد ابن طاوس نقل كرده اند:

جابر بن يزيد مي گويد: از امام باقر عليه السلام پرسيدم امير المؤمنين در كجا دفن شد؟ فرمودند: در طرف غريين قبل از طلوع صبح و حضرت امام حسن و امام حسين- صلوات اللَّه عليهما- و محمّد بن الحنفيّه و عبد اللَّه بن جعفر داخل قبرش شدند[24].

5. خبر دادن امام صادق(ع) به صفوان جمال

كليني با سند صحيح نقل مي كند:

صفوان شتربان گفت من و عامر بن عبد اللَّه بن خزاعه نزد حضرت امام جعفر صادق عليه السلام بوديم. عامر عرض كرد: فدايت شوم! مردم مي گويند: حضرت امير المؤمنين عليه السلام در رحبه كوفه مدفونند. فرمودند كه نه. من گفتم: در كجا مدفونند؟ فرمودند: چون آن حضرت وفات يافتند، حضرت امام حسن عليه السلام ايشان را برداشت و آورد به پشت كوفه، به طرف چپ غري و به طرف راست حيره، در ميان تلكهاي سفيد دفن كرد. صفوان گفت: بعد از چندگاه رفتم و تفحّص كردم؛ يك موضعي را گمان كردم و زيارت كردم و چون به خدمت حضرت آمدم عرض كردم. حضرت فرمودند كه درست ديده اي خدا ترا رحمت كند! سه مرتبه اين عبارت را فرمودند[25].

6. خبر دادن امام موسي بن جعفر(ع) به ايوب بن نوح

سيد بن طاووس مي نويسد:

سيد ابن طاوس مي گويد: در كتاب ابي يعلي جعفري (داماد شيخ مفيد) اين رو ايت را خواندم كه ايوب ابن نوح مي گويد: عريضه اي خدمت حضرت امام موسي كاظم عليه السلام نوشتم كه اصحاب ما در موضع قبر حضرت اميرالمؤمنين اختلاف دارند؛ بعضي مي گويند در رحبه كوفه است و بعضي مي گويند در غري است. حضرت نوشتند: در غري آن حضرت را زيارت كن[26].

7. خبر دادن امام هشتم(ع) به احمد بن محمد بن ابي نصر

ابن قولويه با سند صحيح روايت كرده است:

احمد بن محمّد بن ابي نصر مي گويد: از حضرت رضا عليه السّلام پرسيدم: جاي قبر امير المؤمنين عليه السّلام كجا است؟ حضرت فرمودند: غريّ. محضرش عرضه داشتم: فدايت شوم برخي مي گويند آن حضرت در رحبه دفن شده اند؟ حضرت فرمودند: خير ولي پاره اي معتقدند كه آن جناب در مسجد دفن گرديده است[27].

نتيجه:

طبق اين روايات مشخص شد كه مضجع شريف امير مؤمنان علي بن ابي طالب عليه السلام در نجف اشرف قرار دارد كه در تعبير روايات، واژه «غري» به اين مكان مقدس اطلاق شده است و اين مكان دقيقاً همان جايي است كه فعلاً قبر حضرت در آنجا واقع شده و نظر شيعيان بر گرفته از همين روايات صحيح است.

نظر اهل سنت: اختلاف اقوال در محل دفن

در ميان اهل سنت در باره محل دفن حضرت اختلاف اقوال بسيار در كتابهايشان نقل شده است:

1. زاويه مسجد كوفه؛

2. رحبه كوفه؛

3. قصر الاماره در كوفه؛

4. قبرستان بقيع؛

5. برخي به اهل عراق نسبت داده اند كه حضرت در آسمان بالاي ابرها رفت؛

6. جمعي از قبيله طي، تابوت حضرت را يافتند و دفن كردند كه محل آن معلوم نيست. به گفته ابن ابي الحديد اين اعتقاد بني اميه و پيروانشان است؛

7. نجف، بارگاه ملكوتي حضرت كه محل زيارت عاشقان است.

عاصمي مكي شافعي، تقريباً بيشرين اقوال را آورده و در پايان تصريح مي كند صحيح ترين قول اين است كه حضرت در قصرالاماره در كوفه دفن شده است[28].

ابن سمعون بغدادي، علاوه بر نقل بعضي اقوال، مي نويسد بعضي گفته، آنحضرت در بقيع دفن شده است:

بعضي محل دفن را در بقيع گفته اند كه اين قول بعيد است[29].

ابن ابي الحديد قول ششم را اينگونه نقل كرده است:

خبرهاي دروغ و گوناگون در صبح آن روز كه اختلاف شديدي با يكديگر داشتند، شايع شد، و ديدگاه هاي مختلف در محل قبر شريف حضرت ظهور كرد. گروهي ادعا كردند كه جماعتي از قبيله طي بر شتري دست يافتند كه بالاي آن صندوقي بود و اين شتر را صاحبانش در شهرشان گم كرده بودند. آنها خيال كردند در ميان صندوق مالي است اما هنگامي كه آن را ديدند و ترسيدند از اين كه آن را صاحبانش طلب كند؛ صندوق را با محتوايش دفن كردند و خود شتر را نحر كرده و گوشتش را خوردند و اين قضيه در ميان بني اميه و پيروانشان مشهور شد و اعتقاد داشتند كه سخن درست همان است[30].

ابن حجر و سيوطي در باره قول پنجم مي نويسند:

چون علي عليه السلام كشته شد بدن او را برداشتند تا در كنار قبر رسول خدا دفن كنند. شبانه در مسير راه شتر حامل تابوت رم كرد و فرار نمود و آنها ندانستند كه به كجا رفت و نتوانستند آن را پيدا نمايند به همين جهت اهل عراق مي گويند: بدن آنحضرت در بالاي ابر(سحاب) است[31]

اما بيشتر آنها مي گويند: قول صحيح اين است كه حضرت در قصر اماره در كوفه مدفون است[32]:

ابن خلكان هم همين قول را صحيح مي داند اما دوباره با جمله «والله اعلم» مي فهماند كه به آن يقين ندارد[33].

نظر موافق بزرگان اهل سنت با شيعه

در ميان بزرگان اهل سنت عده ي هستند كه نظرشان در محل دفن حضرت، موافق با نظر شيعه است:

1. يعقوبي صاحب تاريخ

يعقوبي از مورخان اهل سنت در باره محل دفن حضرت مي نويسد:

حضرت علي را پسرش حسن با دست خود غسل داد و بر او نماز گزارد و در نماز هفت مرتبه تكبير گفت و فرمود: آگاه باشيد بر هيچ كسي بعد از پدرم هفت تكبير گفته نخواهد شد. او در كوفه در محلي كه آن را «غري» مي گويند دفن شد و خلافت او چهار سال و ده ماه بود[34].

2. ابن حزم اندلسي

ابن حزم اندلسي مي نويسد:

و علی رضي الله عنه، کشته شد در حالی که او داخل مسجد برای نماز صبح بود. عبد الرحمن بن ملجم المرادي از خوارج با شمشیر به او ضربه ای زد؛ ضربه ای که سه روز بعد از آن به شهادت رسید. و قبر او در غري نزدیک کوفه است.[35]

3. ابوالغنائم ابن النرسي

ابو الفرج دركتاب المنتظم در شرح حال محمد بن علي بن ميمون بن محمد، أبو الغنائم النرسي مي نويسد:

استاد ما ابو بكر بن عبد الباقي مي گفت كه از ابي الغنائم شنيدم كه مي گفت در ميان اهل سنّه در كوفه محدّثي مثل من نيست و مي گفت در كوفه سيصد و سيزده نفر از اصحاب رسول (ص) مدفون شدند كه قبر هيچ كس معلوم نيست مگر قبر علي بن ابي طالب و حضرت امام محمّد باقر و امام جعفر صادق (ع) به زيارت آن حضرت آمدند و همين موضع را زيارت كردند و در آن وقت علامت قبري نبود تا آنكه محمّد بن زيد صاحب خروج آمد و قبر را ظاهر كرد

سپس ابن جوزي ابو الغنائم را اينگونه ستايش مي كند:

مانند ابي الغنائم در ثقه و حافظ بودنش كسي را نديدم. حديث او به گونه ي بود كه امكان نداشت كسي در سخن او چيزي را كه او نگفته است اضافه كند و او از شب زنده داران بود.[36]

ابن اثير جزري

ابن اثير نيز مي نويسد:

صحيح ترين قول اين است كه قبر آنحضرت در همين جايي است كه الآن زيارت مي شود و به آن تبرك جسته مي شود[37].

4. ابن ابي الحديد مدائني

ابن ابي الحديد معتزلي از شارحان بزرگ نهج البلاغه امام علي عليه السلام مي نويسد:

قبر حضرت علي در «غري» است و اختلاف اصحاب حديث در باره قبر او، باطل است و حقيقتي ندارد و فرزندان او شناخت شان بر قبر حضرت بيشتر از ديگران است و فرزندان تمام مردم شناخت شان به قبور پدرانشان بيشتر از بيگانگان است و اين قبر را هنگامي كه به عراق آمدند زيارت كردند كه از جمله آنان جعفر بن محمد و غير ايشان از بزرگان اين خاندان است[38].

5. ابن طقطقي

محمد بن علي معروف به ابن الطقطقي از ديگر علماي اهل سنت مي نويسد:

اما محل دفن امير المؤمنين عليه السلام، او شبانه در غري دفن شد و سپس قبر او مخفي ماند تا اين كه مشهدش آشكار شد[39].

6. ابن صباغ مالكي

ابن صباغ از بزرگان مذهب مالكي نيز جاي قبر حضرت را «غري» دانسته است:

امير المؤمنين در دل شب در «غري»، موضع معروفي كه تا الآن مورد توجه و زيارت است؛ دفن شد[40].

7. شهاب الدين خفاجي

غري محلي در كوفه است كه علي عليه السلام در آن دفن شده است[41].

نتيجه

به نظر تعدادي از بزرگان اهل سنت كه تصريحات برخي از آنان در اين جا ذكر شد؛ قبر امير مؤمنان عليه السلام در نجف اشرف كه نام آن «غري» است مي باشد و نظر آنان موافق نظر شيعيان است.

بررسي توهم اهل سنت، بر دفن مغيره در نجف

برخي از علماي اهل سنت به پندار اين كه با يك شايعه سازي مي توانند از عظمت و قداست بارگاه ملكوتي امام علي بن ابي طالب عليه السلام بكاهند گفته اند: قبري را كه شيعيان الآن در نجف زيارت مي كنند؛ قبر مغيرة بن شعبه است نه قبر علي بن ابي طالب. خطيب بغدادي و بعض ديگر اين سخن را نقل كرده اند:

ابو نعيم احمد بن عبد الله مي گويد: شنيدم كه ابا بكر طلحي مي گفت: ابا جعفر حضرمي ( مطين) منكر اين است كه آن قبري كه در پشت كوفه زيارت مي شود؛ قبر علي بن ابي طالب باشد. او مي گويد: اگر شيعيان بداند كه در اينجا قبر چه كسي است؛ آن را با سنگ مي زنند، اين قبر، قبر مغيرة بن شعبه است. مطين مي گويد: اگر اينجا قبر علي بن ابي طالب بود من براي هميشه در آنجا منزل مي كردم[42].

ابن جوزي بعد از نقل اين حكايت مي گويد:

خدا مي داند كدام يكي از اين اقوال صحيح تر است[43].

جواب توهم

اين توهم از چند جهت باطل و بي اساس است:

پاسخ اول: عده از اهل سنت گفته اند: «غري» موضع قبر امير مؤمنان است

عده اي از بزرگان خود اهل سنت تصريح كرده اند كه قبر امير مؤمنان عليه السلام در همين مكان فعلي است. دست كم هشت نظر از بزرگان آنها را در بحث قبلي «نظر موافق بزرگان اهل سنت با شيعه» نقل كرديم.

پاسخ دوم: عده اي تصريح دارند كه قبر مغيره در «ثويه» است

در جهت نفي اين توهم فوق، عده اي از بزرگان آنها تصريح كرده اند كه قبر مغيره در «ثويه» (كه محلي در كوفه است) مي باشد:

1. ابن عساكر دمشقي

ابن عساكر از بزرگان شافعي مي نويسد:

ابو حسان گفته است: مغيرة بن شعبه در ماه شعبان سال پنجا از دنيا رفت و در كوفه در محل ثويه دفن شد[44].

2. حازمي همداني

ابوحسان گفته است: مغيره بن شعبه در كوفه در محلي به نام ثويه دفن شده است و در آنجا ابو موسي اشعري هم دفن شده است[45].

3. ياقوت حموي در معجم البلدان

حموي در ابتدا اين مكان (ثويه) را مشخص كرده كه در كجا واقع شده و بعد محل دفن مغيره را متذكر شده است:

«ثويه» بفتح «ثا» و كسر «واو» و ياي مشدده، محل نزديك كوفه است، بعضي گفته، ثويه در خود كوفه است و بعضي گفته: ثويه خرابه ي است به سوي حيره كه به اندازه يك ساعت از آن دور است. علماء متذكر شده اند كه ثويه، زندان نعمان ابن منذر بود، در آنجا هر كسي را كه مي خواست بكشد؛ حبس مي كرد به هر كسي كه در آنجا زنداني مي شد؛ ثوي مي گفتند.

ابن حبان گفته است: مغيرة بن شعبه در كوفه در ثويه همان جايي كه ابو موسي اشعري به خاك سپرده شده؛ در سال پنجا دفن شده است[46].

4. ابن نجار بغدادي

ابو حسان مي گويد: مغيرة بن شعبه در ماه شعبان سال پنجاه از دنيا رفت و در كوفه در محلي كه به آن «ثويه» مي گويند دفن شده است[47].

5. ابن ابي الحديد

ابن ابي الحديد مي گويد: من از افراد موثق در باره اين توهم سؤال كردم آنها جواب دادند كه اين قول اشتباه محض است:

در رابطه با آنچه خطيب ابوبكر در تاريخش نقل كرده (كه عده ي گفته اند: قبري را كه در غري شيعيان زيارت مي كنند قبر مغيره است؛) از بعضي از بزرگان كوفه كه مورد اعتماد من بود پرسيدم، او در جواب گفت: در اين سخن اشتباه كرده اند، قبر مغيره و زياد در ثويه ي كوفه است و ما آنها را مي شناسيم و اين سخن را از پدران و اجداد ما براي تو گفتيم.

از قطب الدين نقيب طالبيين در باره سخن اين فرد مورد اعتماد خود پرسيدم كه آيا راست است كه قبر مغيره در ثويه ي كوفه است؟ او گفت: اين سخن راست است ما و اهل ثويه همه قبرهاي ثقيف را مي شناسيم كه در ثويه است و قبر مغيره هم در آنجاست ولي معلوم نيست كه در كدام جاي آن است؛ زيرا شوره زار شدن و فوران كف (شوره) زمين آن را از بين برده است پس از آن اين قبر ناپديد شد و با قبرهاي ديگران مخلوط گرديد. پس از آن گفت: اگر مي خواهي در باره قبر مغيره تحقيق كني، كتاب الاغاني ابي الفرج را نگاه كن و آنچه در حالات او بيان كرده از چشمت بگذران. و در آنجا آمده كه او در مقابر ثقيف دفن شده است. اين قول ابي الفرج ترا كفايت مي كند؛ زيرا او ناقد با بصيرت و طبيب آگاه است. پس من حالات مغيره را در آن كتاب همانگونه كه نقيب گفته بود يابيدم[48].

پاسخ سوم: خود ناقلان، به صحت اين قول ترديد دارند

از جمله كساني كه اين قول را نقل كرده، ابن جوزي است. ايشان بعد از نقل اين حكايت مي گويد:

خدا مي داند كدام يكي از اين دو قول صحيح تر است[49].

معلوم مي شود كه خود ناقلان اين قول هم ايمان و اعتمادي به اين قول ندارند و از اين عبارت بي پايگي و ساختگي آن هويداست.

روي اين جهت است كه همان ابن جوزي، از شخصي به نام ابا الغنائم روايت كرده كه او مي گويد: 313 صحابي در كوفه از دنيا رفت ولي به جز قبر علي عليه السلام، قبر بقيه معلوم نشد و قبر علي همان جايي است كه فعلاً مردم به زيارتش مي آيند امام باقر و امام صادق امير المؤمنين را در اين موضع در حالي كه صورت قبري نبود و فقط زمين خالي بود؛ زيارت مي كردند. تا آنگاه كه محمد بن داعي آمد و اين قبر را آشكار نمود.

آنگاه در باره ابا الغنائم از استادش نقل مي كند كه او در وثاقت و حفظ نظيري نداشت:

استاد ما در باره ابي الغنائم(صاحب اين سخن) گفت: مانند او در وثاقت و حافظ بود نديدم و حديث شناخته شده بود به گونه ي كه براي كسي ممكن نبود كه در سخن او چيزي را در آن نيست اضافه كند و او از شب زنده داران بود[50].

نتيجه:

توهم اينكه آرامگاه فعلي امير مؤمنان، قبر مغيرة بن شعبه است نه قبر آنحضرت؛ باطل و بي اساس است. و با توجه به تصريح بزرگان اهل سنت، قبر مغيره، در «ثويه» (محلي ديگري در كوفه) است.

فصل سوم: زمان آشكار شدن مضجع مطهر

پيش از ورود به بحث زمان آشكار شدن قبر شريف آن حضرت، لازم است كه از دليل مخفي بودن آن مضجع شريف بحث شود.

علل مخفي بودن قبر مطهر امير مؤمنان (ع)

همانگونه كه از مطالب قبل روشن شد، بعد از اينكه بدن مطهر امير مؤمنان عليه السلام را دفن كردند؛ قبر شريفش را از ديد مردم پنهان كردند و فقط فرزندان و اصحاب خاص مي دانستند.

سؤال اين است: با اينكه آن حضرت از ديدگاه شيعيان، خليفه بلا فصل رسول خدا صلي الله عليه وآله، اولين امام و پيشوا و از نظر اهل سنت خليفه چهارم امت اسلامي بود؛ چرا مضجع شريف او را از پنهان كردند؟

با تتبع در كلمات مورخان و علماي فريقين سه علت مهم در اخفاء قبر آن حضرت به دست مي آيد:

علت اول: ترس از نبش قبر، توسط بني اميه

در ايام خلافت امير مؤمنان عليه السلام وقايع مهمي به وقوع پيوست كه از جمله آنها جنگ جمل، صفين و نهروان بود. هر كدام از عاملان و آفرينندگان اين حوادث، دشمني خاصي با امير مؤمنان داشتند.

مهمترين دشمن آنحضرت معاويه بود كه جنگ صفين را به راه انداخت و در امر خلافت با حضرت منازعه مي كرد. امير مؤمنان به خوبي هويت، مرام و مقصود اين شخص و دودمان او را درك كرده بود و مي دانست كه اگر بعد از شهادتش نيز به بدن او دست يابند از هر گونه اهانت و بي احترامي دريغ نخواهند كرد.

بنا به نظر عده اي از علماء، خود آنحضرت وصيت نمود كه قبرش را مخفي كنند و بنا به نظر عده اي، فرزندان آنحضرت اين كار را كردند تا مبادا بني اميه به بدن مطهر پدرشان دست يابند.

شيخ مفيد

شيخ مفيد در ارشاد مي نويسد:

جاي قبر حضرت را طبق وصيت خودش مخفي كردند. علت مخفي كردن اين بود كه حضرت مي دانست دولت بني اميه كه بعد از ايشان روي كار مي آيد؛ در دشمني با حضرت تصميم قطعي دارند و هرچه در توان دارند، از گفتار و كردار در دشمني با آن حضرت دريغ نخواهند كرد[51].

سيد بن طاوس

سيد ابن طاوس در مقدمه دوم از كتاب «فرحة الغري» بعد از ذكر مواردي كه بني اميه در جهت محو آثار اهل بيت عليهم السلام انجام داده اند؛ مي نويسد: علت اين كه قبر حضرت از ديد مردم پنهان شد، وصيت خود حضرت بوده است:

 اين امور باعث اين شد كه امير مؤمنان عليه السلام وصيت كردند تا حضرت را از بيم معاويه و خوارج و پيروانانشان، مخفيانه دفن كنند و كسي را مطّلع نسازند تا مبادا آنها بر نبش قبر تصميم بگيرند و متعرض بني هاشم شوند و در ميانشان جنگ و درگيري به طول انجامد و موجب فتنه هاي عظيم شود و آن حضرت در حال حيات آنگونه تلاش مي كرد كه آتش فتنه را خاموش نمايد، چگونه وصيّت نفرمايند به ترك امري كه منشأ درگيري و نزاع بعد از وفات آن حضرت باشد[52].

ابن سمعون بغدادي

ابن سمعون و دميري شافعي، علت خفاء قبر حضرت را وصيت خود آن حضرت دانسته و مي گويند:

علي عليه السلام نخستين امامي است كه قبرش مخفي شد. گفته شده كه خود حضرت وصيت كرد تا قبرش را مخفي كنند به جهت اين كه مي دانست حكومت به دست بني اميه مي افتد و آنها ابايي از اين ندارند كه اگر قبرش آشكار باشد كاري را انجام ندهند[53].

ابن ابي الحديد

ايشان علت نا پيدائي قبر امير مؤمنان را، تصميم فرزندان حضرت بر اين كار دانسته است:

هنگامي كه علي عليه السلام كشته شد؛ فرزندانش از ترس اين كه بني اميه قبر حضرت را مورد اهانت قرار دهند؛ آرامگاه او را پنهان نمودند....[54]

به هر حال اين كار به وصيت خود حضرت بوده يا فرزندانش اين گونه مصلحت ديده اند؛ اما نكته مهم اين است كه علت مخفي كردن قبر، عداوت عميق بني اميه است كه در رأس آنان در جامعه آن روز، معاويه قرار داشت.

پاره اي از كارهاي كه معاويه انجام داد ثابت مي كند كه اگر به قبر حضرت دست مي يافت، حتماً آن را نبش مي كرد.

1. ترويج لعن و سب بر علي(ع)

مسلم نيشابوري در صحيح خود نقل مي كند:

عامر بن سعد بن ابي وقّاص، از پدرش روايت كرده است كه در يكي از روزها، معاوية بن ابي سفيان به سعد دستور داد [تا به حضرت علي بن ابيطالب عليه السّلام ناسزا بگويد! «سعد» از دستور او سرپيچي كرد ].

معاويه، از وي پرسيد: به چه سبب علي را آماج ناسزا و دشنامت قرار نمي دهي ؟ سعد گفت: بخاطر آن كه سه فضيلت از رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله در شأن علي عليه السّلام شنيده ام كه با توجه به آن ها، هيچگاه به سبّ و دشنام آن حضرت، اقدام نمي كنم و هر گاه يكي از آن ها براي من بود، بهتر و ارزنده تر از شتران سرخ مو بود كه در اختيار من باشد...[55]

سپس سعد بن أبي وقاص سه ويژگي آن حضرت؛ شامل حديث منزلت، فتح خيبر و آيه مباهله نام مي برد.

برخي از بزرگان اهل سنت اعتراف كرده اند كه معاويه به سعد بن أبي وقاص دستور داده است كه امير المؤمنين را سبّ نمايد و او به دلايلي كه خود برشمرده، از اين كار امتناع كرده است. ابن تيميه حراني در اين باره مي نويسد:

اما روايت سعد: هنگامي كه معاويه به سعد بن أبي وقاص فرمان كه داد كه علي عليه السلام را سبّ نمايد، وي از سبّ علي عليه السلام خودداري كرد. معاويه گفت: چه چيزي تو را از سب ودشنام دادن به علي باز مي دارد؟ سعد گفت: سه فضيلت از رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله در شأن علي عليه السّلام شنيدم كه با توجه به آن ها، هيچگاه به سبّ و دشنام اقدام نمي كنم كه اگريكي از آن سه خصلت را در حق من فرموده بود براي من بهتر و ارزنده تر از شتران سرخ مو بود

اين حديث صحيحي است كه مسلم در صحيحش آن را نقل كرده است[56].

ابن تيميه كه خود در دشمني با خاندان رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلّم زبان زد عام و خاص است، در اين جا به صراحت اعتراف مي كند كه معاويه به سعد دستور داد كه امير المؤمنين عليه السلام را سبّ كن؛ ولي او نپذيرفت. در حقيقت اصل جمله اين چنين بوده است: « أَمَرَ مُعَاوِيَةُ بْنُ أَبِي سُفْيَانَ سَعْدًا أن يسب عليا، فأمتنع؛ معاويه به سعد وقاص دستور داد تا علي را سب كند و او امتناع ورزيد».

ابو الفداء در تاريخ خود مي نويسد:

خلفاي بني اميه از سال چهل ويك كه سال خلع حسن بن علي از خلافت بود تا سال نودونه آخرين روزهاي حكومت سليمان بن عبد الملك و آغاز حكومت عمر بن عبد العزيز، علي (عليه السلام) را سب ولعن مي كردند.

[57]البته ما در مقاله مفصلي تمام مدارك سب اميرمؤمنان عليه السلام را توسط معاويه و ديگر بني اميه آورده ايم كه دوستان مي توانند به آن مقاله مراجعه كنند:

http://www.valiasr-aj.com/fa/page.php?bank=maghalat&id= [1]104

2. تحريف شأن نزول آيه

يكي از كارهاي معاويه اين بود كه با دادن پول شأن نزول آيات قرآن را در باره افراد مي ساختند از جمله آيات 204 و 205 سوره بقره را در شأن علي عليه السلام و آيه 207 بقره را كه در شأن او نازل شده بود از حضرت سلب و براي قاتل او جعل كرد:

معاويه براي سمرة بن جندب صد هزار درهم داد تا روايتي جعل كند اين آيه در باره علي بن ابي طالب نازل شده است:« و از ميان مردم كسي است كه در زندگي اين دنيا سخنش تو را به تعجّب وامي دارد، و خدا را بر آنچه در دل دارد گواه مي گيرد، و حال آنكه او سخت ترين دشمنان است. و چون برگردد [يا رياستي يابد] كوشش مي كند كه در زمين فساد نمايد و كشتزار ها و نسل بشر را نابود سازد، و خداوند تباهكاري را دوست ندارد.»

و آيه ديگر در شأن ابن ملجم نازل شده است: «و از ميان مردم كسي است كه جان خود را براي طلب خشنودي خدا مي فروشد، و خدا نسبت به [اين ] بندگان مهربان است.»

اما او قبول نكرد. پس براي او دوصد هزار درهم داد با اين هم قبول نكرد تا اين كه چهارصد هزار برايش بخشش كرد و او هم قبول كرد و اين حديث را روايت كرد[58].

بني اميه دوست نداشتند كه هيچ كس مطلقا فضائلي را در شأن اهل بيت به ويژه فضائل امام علي عليه السلام نقل كند. حتي آنها طاقت شنيدن احكام را از طريق روايت امير مؤمنان نيز نداشتند و اگر كسي روايتي را كه در باره احكام بود از حضرت بيان مي كرد؛ اسم حضرت را ذكر نكرده و به جاي آن مي گفتند: ابو زينب چنين گفته است. اين سيره بني اميه را ابن ابي الحديد ذكر كرده است:

اين مطلب صحت دارد كه بني اميه از اظهار فضائل علي عليه السلام جلوگري و راوي آن را مجازات مي كردند. كار به جايي رسيد كه اگر كسي روايتي را كه مربوط به فضائل حضرت نبود بلكه بيانگر شريعت اسلامي بود از امام نقل مي كرد؛ اسم حضرت را ذكر نمي كرد و تعبير: عن ابي زينب را به كار مي برد[59].

دشمني با علي تنها به معاويه ختم نمي شود؛ بلكه تمام دار و دسته اش از علي كينه در دل داشتند. سخن وليد اموي هنگامي كه در بستر افتاده بود، حاكي از عمق كينه او باعلي است:

مردماني كه قصد عيادت وليد بن عقبه را داشتند با امام حسن عليه السلام بر خوردند، حضرت نيز همراه آنها به عيادت وليد رفت. وليد به امام حسن عليه السلام گفت: از تمام كارهاي كه بين من و مردم واقع شده به سوي خدا توبه مي كنم؛ مگر از آنچه ميان من و پدرت واقع شد و از آن توبه نمي كنم[60].

سخن در اين باب زياد است و ما فقط خواستيم نمونه اي از كارهاي بني اميه را كه نشانگر تلاش آنان در محو آثار اهل بيت رسول خداست بيان كنيم.

حال با در نظر گرفتن اين موارد و موارد بسيار ديگر، و با در نظر داشت شرايط آن زمان، فرزندان آنحضرت (امام حسن و امام حسين عليهما السلام) چگونه مي توانستند قبر پدرش را براي مردم آشكار كنند كه نتيجه آن جز هتك حرمت به ساحت مقدس امير مؤمنان چيزي ديگري نباشد!

تصميم بني اميه بر نبش قبر علي (ع)

افزون بر تلاش هاي فوق، در برخي از منابع نقل شده است كه معاويه بر نبش قبر امير مؤمنان نيز تصميم گرفت و در باره اين كار، با دو نفر مشاوره كرد. يكي از آنها مروان بن حكم بود.

قاضي ابي حنيفه نعمان مغربي در باره مروان مي نويسد:

علي عليه السلام مروان را در جنگ جمل اسير نمود، حضرت بر او منت گذاشت و او را آزاد كرد؛ اما او اين كار حضرت را در نظر نداشت و مراعات نكرد؛ بلكه هنگامي كه قدرت يافت با معاويه در باره بر نبش قبر علي عليه السلام مشورت كرد... معاويه را بر نبش قبر علي عليه السلام تحريك مي كرد و براي او يادآوري مي كرد كشته شدگان بدر از خاندان بني عبد الشمس و كسانير ا كه بر طريقه كفر كشته شده بودند و بدون دفن مانده بودند[61].

سپس معاويه، در اين باره با عبد الله بن عامر به مشاوره پرداخت؛ اما او معاويه را از اين كار باز داشت:

معاويه در باره نبش قبر علي عليه السلام با عبد الله بن عامر به مشاوره نشست. او گفت: دوست ندارم كه موضع قبر علي را بدانم و نه از آن سؤال كنم و دوست ندارم اين عقوبت بين ما و قوم ما باشد. معاويه حر ف او را پذيرفت و از رأي مروان كه نظرش بر نبش قبر حضرت بود اعراض كرد[62].

علت دوم: ترس از نبش قبر توسط منافقين

علت دومي كه قبر حضرت مخفي شد، ترس از نبش قبر توسط بود. اگر قبر حضرت براي همه آشكار مي بود قطعاً اين دسته نيز از هيچگونه توهين و جسارت و انتقام دريغ نمي كردند.

ابي اسحاق ابراهيم ثقفي و مرحوم مجلسي مي نويسند:

علت اختلاف در موضع قبر امير مؤمنان مخفي بودن قبر اوست كه از ترس خوارج و منافقان اين كار را كردند و قبر مطهر حضرت را فقط شيعيان خاصش مي دانستند[63].

علت سوم: ترس از نبش قبر توسط خوارج

خوارج كساني بودند كه ابتدا به اميرمؤمنان عليه السلام فشار آوردند كه حكميت را بپذيرد؛ اما بعد از جريان حكميت، اعتراض كردند كه چرا امام به سخنان آن ها گوش داده و حكميت را پذيرفته است؛ سپس به همين بهانه بر عليه امام علي عليه السلام خروج و عده اي از مسلمانان بي دفاع را كشتند و شكم زنان باردار را دريدند. امام عليه السلام با آن ها جنگيد و تمام كساني را كه در نهروان بودند از دم تيغ گذراند.

بازماندگان خوارج، همواره در صدد بودند كه انتقام كشته هاي خود را بگيرند و روي همين جهت بود كه ابن ملجم (از اهل خوارج) با شمشير زهر آلود در سحرگاه روز نوزدهم ماه مبارك رمضان فرق مباركش را شكافت و حضرت در اثر همين ضربت به شهادت رسيد.

عده اي علماي فريقين تصريح كرده اند كه علت مخفي كردن قبر حضرت اين بوده است كه اين گروه كه دشمني و جنگ با علي را عبادت خدا مي دانستند، بر بدن مطهرش دست نيابند:

ابن كثير از علماي برجسته اهل سنت مي گويد:

علي عليه السلام در دار الاماره كوفه دفن شد از ترس اينكه خوارج قبرش را نبش نكنند[64]

به نقل ابن كثير، ابن كلبي نيز گفته است: علت مخفي كردن قبر، ترس از خوارج و غير آنان بوده است:

حسن، حسين، ابن حنفيه، عبد الله بن جعفر و ديگران از اهل بيت حضرت شاهد دفن بدن حضرت در شب بودند. پس آنها او را در پشت كوفه دفن كردند و قبرش را از ترس خوارج و غير آنان، پنهان نمودند[65].

نتيجه:

بنا بر آنچه گفته شد اين نتيجه به دست مي آيد كه قبر مطهر امير مؤمنان به وصيت خودش يا به صلاح ديد فرزندانش مخفي شد و بعد از به خاك سپاري بدنش غير از فرزندان و اصحاب خاصش هيچ كسي از مضجع شريفش آگاه نبود. در تحليل و كلمات بزرگان، دليل نا پيدايي قبر او، ترس از دسترسي خاندان بني اميه، دشمنان صحابه و خوارج كه سر سخت ترين دشمنان حضرت به شمار مي رفتند؛ ذكر شده است.

زيارت مخفيانه، پيش از آشكار شدن آن

در مدتي كه قبر شريف اميرمؤمنان عليه السلام از ديد عموم مخفي بود، فرزندان آن حضرت مخفيانه به زيارت اين قبر شريف مي آمدند. نمونه آن در روايت امام باقر عليه السلام است كه مي فرمايد: وقتي من و پدرم به زيارت قبر جدم امير مؤمنان آمديم همراه ما هيچ كسي نبود:«وَأَنَا مَعَهُ وَلَيْسَ مَعَنَا ذُو رُوحٍ إِلَّا النَّاقَتَيْنِ.»

در باره امام سجاد و امام باقر عليهما السلام روايات متعدد داريم كه مضجع شريف اميرمؤمنان را زيارت كرده اند. در اين جا به يك روايت اشاره مي كنيم:

سيد ابن طاوس نقل كرده است:

امام محمّد باقر عليه السلام فرمود: پدرم علي بن الحسين عليه السلام بعد از واقعه ي كربلا، خيمه اي از موي در صحرا زدند و چند سال در آنجا اقامت فرمودند و از كثرت حزن و اندوه و وفور دشمنان و معاندان به ميان مردمان نمي آمدند و از اختلاط ايشان نفرت مي نمودند و از آن صحرا به طرف عراق تشريف مي بردند به زيارت پدر و جدّ بزرگوار خود و كسي بر اين مطّلع نمي شد. پس روزي پدرم متوجّه زيارت شد و من با آن حضرت بودم و هيچ كس همراه نبود به غير از دو شتري كه سوار بوديم. چون آن حضرت به نجف كوفه رسيدند در موضعي ايستادند و آن قدر گريستند كه محاسن مباركش به آب ديده تر شد و اين زيارت نامه را خواندند:

السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ وَرَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَمِينَ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ وَحُجَّتَهُ عَلَي عِبَادِهِ أَشْهَدُ أَنَّكَ جَاهَدْتَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَعَمِلْتَ بِكِتَابِهِ وَاتَّبَعْتَ سُنَنَ نَبِيِّهِ صلي الله عليه وآله- حَتَّي دَعَاكَ اللَّهُ إِلَي جِوَارِهِ..... ثُمَّ وَضَعَ خَدَّهُ عَلَي قَبْرِهِوَقَالَ اللَّهُمَّ إِنَّ قُلُوبَ الْمُخْبِتِينَ إِلَيْكَ وَالِهَةٌ وَسُبُلَ الرَّاغِبِينَ إِلَيْكَ شَارِعَةٌ[66].

اين روايت نشان مي دهد كه امام سجاد و امام باقر عليهما السلام قبر جدشان را به صورت مخفيانه و به تنهائي زيارت كرده اند.

حال سؤال اين است كه مضجع مطهر امير مؤمنان عليه السلام به دست چه كسي آشكار شد كه مردم از آن به بعد به صورت علني به زيارت مي آمدند؟

آشكار شدن مضجع شريف در چند مرحله

قبر مطهر حضرت به صورت علني در طي چند مرحله آشكار شد:

مرحله اول: توسط امام صادق (ع)

قبر شريف اميرمؤمنان عليه السلام همواره در ميان اهل بيت عليهم السلام مشهور بود؛ اما آن بزرگواران از آشكار كردن آن براي عموم مردم به همان دلايلي كه ذكر شد، خودداري مي كرند؛ هر چند كه در مواردي به برخي از ياران خاص خود نشان مي دادند كه نمونه آن را در روايتي از امام سجاد عليه السلام كه به ابوحمزه ثمالي نشان دادند، خوانديم؛ اما آشكار كردن اين قبر براي عموم مردم در زمان امام صادق عليه السلام اتفاق افتاد است؛ چرا كه با ضعيف شدن حكومت بني اميه و پس از به حكومت رسيدن عباسيان، ترسي كه از دشمني بني اميه و خوارج وجود داشت، از بين رفته بود و ائمه و شيعيان در اوائل دوره بني العباس آزادي بيشتري داشتند.

با توجه به اين آزادي نسبي كه براي حضرت پيش آمده بود امام صادق عليه السلام آشكارا مضجع شريف جدشان امير مؤمنان را هم زيات كردند و هم به شاگردان و ارادتمندان حضرت نشان دادند و براي بعضي از شاگردانش زيارت نامه و كيفيت زيارت را نيز تعليم مي داد. ما به مواردي از آن اشاره مي كنيم:

الف: زيارت قبر مطهر به تنهائي

سيد ابن طاوس يكي از ماجراي زيارت حضرت را از زبان يكي از اصحابش اين گونه نقل مي كند:

اسحاق بن جرير مي گويد: حضرت صادق عليه السلام فرمود: در وقتي كه من در حيره نزد ابي العبّاس سفّاح بودم، به زيارت حضرت امير المؤمنين عليه السلام مي رفتم و قبر آن حضرت پهلوي عمارت غري در جانب نجف واقع است و نماز شب را در آنجا بجا مياوردم و قبل از صبح برمي گشتم[67].

ب: نشان دادن قبر مطهر به صفوان

شاگردان و ارادتمندان آن حضرت نيز از محل مضجع شريف امير مؤمنان عليه السلام از امام پرسيدند و حضرت محل دقيق آن را بيان كردند و گاهاً با اصحابش به زيارت قبر مطهر مي رفتند. روايت در اين باره متعدد است، در اين جا به برخي از آنها كه مدعاي فوق را اثبات مي كند اشاره مي شود:

روايت اول

محمد بن جعفر مشهدي، ابراهيم بن محمد ثقفي، سيد بن طاوس و ديگران اين روايت را نقل كرده اند:

صفوان شتربان مي گويد: به خدمت حضرت امام جعفر صادق عليه السلام به كوفه آمدم در وقتي كه آن حضرت به ديدن منصور دوانيقي تشريف مي بردند در يك موضعي فرمود: شتر را بخوابان كه اين قبر جدّم حضرت امير المؤمنين عليه السلام است. من شتر را خوابانيدم. حضرت پياده شد و بعد از غسل جامه هاي خود را تغيير دادند و فرمودند: هر عملي كه من انجام مي دهم تو هم انجام بده. بعد از آن به جانب تپه هاي نجف روانه شدند و فرمودند: پاها را نزديك هم بگذار و سر را به زير انداز، همانا براي هر قدمي كه برمي داري صد هزار حسنه در نامه عملت ثبت و صد هزار سيّئه از آن محو مي كنند و صد هزار درجه در بهشت برايت بلند مي كنند و صد هزار حاجت برآورده مي شود و مي نويسند براي تو ثواب هر صدّيق و هر شهيدي كه مرده اند يا كشته شده اند. پس من به همراه ايشان در حال سكينه و وقار، و تسبيح و تقديس و تهليل و ذكر خدا به تپه ها رسيديم. حضرت ايستادند و به دست راست و چپ نظر كردند و چوبي كه در دست داشتند خطي كشيدند و فرمودند: جست و جو كن. من به كاوش پرداختم و ناگهان قبر نمايان شد. آب ديده مبارك آن حضرت بر روي مقدّسش روان شد و فرمودند: اِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ و بر صاحب آن قبر اينگونه سلام دادند:

السَّلَامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْوَصِيُّ الْبَرُّ التَّقِيُّ...

بعد از اتمام زيارت به حضرت عرض كردم:

عرض كردم: سرورم! آيا اجازه مي دهي تا ديگر يارانمان را در كوفه از اين امر آگاه كنم؟ فرمود: آري. و مقداري پول به من داد و من قبر را اصلاح كردم[68].

در اين روايت به صراحت آمده كه به دستور حضرت، صفوان محل مضجع امير مؤمنان عليه السلام را علامت گذاري كردند و قطعاً اصلاح آن به اين معنا است كه صورت قبري براي مضجع شريف ساخت تا هنگامي كه شيعيان به زيارت مي آيند بدانند كه اين قبر حضرت است.

روايت دوم

ابراهيم ثقفي نقل مي كند:

صفوان بن مهران جمّال مي گويد: من حضرت امام جعفر صادق عليه السلام را بر شتران خود سوار كرده به طرف نجف آوردم و چون به حيره رسيدند- و آن شهري بوده است در حوالي كوفه- فرمودند: يا صفوان! به دست چپ ميل كن تا از حيره بگذريم و به طرف قائم برو. [گويا قايم عمارتي يا علامتي بوده است در حوالي نجف.] به آن جائي رسيديم كه قبر حضرت امير را در آنجا نشان مي دادند. حضرت به زير آمدند و وضو ساختند و پيش ايستادند و با عبد اللَّه بن الحسن نماز گزاردند. چون از نماز فارغ شدند، پرسيدم فدايت شوم! اين چه موضع است؟ فرمود كه اين قبر عليّ بن ابي طالب است- صلوات اللَّه عليه- و اين قبري است كه شيعيان به زيارتش مي آيند[69].

سيد محسن امين در باره اين روايت مي نويسد:

شايد اين در زمان خلافت سفاح (اولين خليفه عباسي) باشد؛ زيرا سفاح كسي است كه عبدالله بن حسن بر او وارد شد[70].

روايت سوم

طبق اين روايت، امام صادق عليه السلام دور قبر مطهر جدش را براي صفوان خط كشيد و حدود آن را معين كردند:

صفوان جمّال مي گويد: با حضرت امام جعفر صادق عليه السلام از مدينه مشرّفه بيرون رفتم و اراده كوفه داشتيم و چون از حيره گذشتيم، فرمود: كه يا صفوان! گفتم: لبّيك يا ابن رسول اللَّه! فرمود: شتران را رو به قايم ببر [و «قايم» ميلي يا عمارتي بوده است] و به طرف غري برو، چون به قائم رسيدند آن حضرت ريسمان باريكي بيرون آوردند و سرش را در قايم بند كردند و به طرف مغرب چند گام رفتند و آن ريسمان را كشيدند تا آنجا كه ريسمان منتهي شد، ايستادند و كفي از خاك برداشتند و مدت زياد بو كردند و چند قدم آمدند تا موضعي كه اكنون موضع قبر آن حضرت است و به دست مبارك قبضه اي از خاك برداشتند و بوئيد و فريادي زدند و از هوش رفتند و من گمان كردم كه از دنيا مفارقت كرده است، چون به هوش آمد فرمودند: قسم به خدا اين محلّ قبر حضرت امير المؤمنين (ع) است. بعد از آن خطّي بر دور قبر كشيدند. من عرض كردم كه يا ابن رسول اللَّه! چه مانع شد معصومان اين اهل بيت را از اظهار قبر آن حضرت؟ فرمودند: از خوف بني مروان و خوارج- عليهم اللّعنة- اظهار نكردند و مخفي كردند[71].

ج: تعليم زيارت نامه و كيفيت زيارت به محمد بن مسلم

در روايت ديگر امام صادق عليه السلام كيفيت زيارت جدش اميرمؤمنان را به يكي ديگر از اصحابش (محمد بن مسلم) تعليم مي دهد و اين نشانگر اين است كه اصحاب حضرت، قبر مطهر را زيارت مي كرده اند و اين مزار شريف در ميان مردم در زمان امام مشهور شد.

محمد بن مشهدي در كتاب المزار مي نويسد:

حضرت صادق عليه السلام اين زيارت را به محمّد بن مسلم ثقفي تعليم دادند و فرمودند: هرگاه به زيارت حضرت امير المؤمنين عليه السلام رفتي غسل كن و پاكيزه ترين جامه هاي خود را بپوش و خود را خوشبو كن و به آرام دل و آرام تن راه رو وقتي به در روضه مقدّسه رسيدي رو به قبله كن و سي مرتبه اللَّه اكبر بگو، و بگو:

السَّلَامُ عَلَي رَسُولِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَي خَيْرِ خَلْقِ اللَّهِ.[72]

د: زيارت مضجع شريف توسط اصحاب امام صادق(ع)

پس از آشكار شدن قبر شريف آن حضرت توسط امام صادق عليه السلام، شيعيان و دوست دارن اميرمؤمنان عليه السلام به زيارت آن حضرت مي آمدند. ما به چند روايت اكتفا مي كنيم:

روايت اول:

كليني با سند صحيح نقل مي كند عبدالله سنان، عمر بن يزيد و حفص كناسي، قبر حضرت را زيات كرده اند:

عبد اللَّه بن سنان گويد: عمر بن يزيد نزد من آمد و گفت: سوار شو برويم من سوار شدم و همراه او رفتم تا به منزل حفص كناسي رسيديم، او را هم از خانه بيرون آوردم، او هم همراه ما آمد تا به غري رسيديم و به قبري برخورديم، عمر گفت: فرود آئيد كه اين قبر امير المؤمنين است، گفتيم تو از كجا داني؟ گفت: زماني كه امام صادق عليه السلام در حيره بود، بارها در خدمتش به اينجا آمدم و به من فرمود: اين قبر آن حضرتست[73].

روايت دوم

سليمان بن خالد و محمد بن مسلم قبر حضرت را زيارت كردند:

سليمان بن خالد و محمّد بن مسلم نقل كردند كه در حيره به خدمت حضرت امام جعفر صادق عليه السلام رفتيم و از موضع قبر حضرت امير المؤمنين عليه السلام از ايشان سؤال كرديم. فرمودند: چون از كوفه بيرون مي رويد و از ثويه و قائم مي گذريد يك تير پرتاب يا دو تير پرتاب راه مانده به تلي كه آن را نجف مي گويند تلكهاي سفيد نوراني مي بينيد؛ در ميان آنها قبري هست كه سيلاب اندكي آن را رخنه كرده است؛ آن قبر حضرت امير المؤمنين عليه السلام است. گفتند كه ما روز ديگر صبحي از پي نشان رفتيم و چون به تلكهاي سفيد رسيديم، قبر را به نحوي كه فرموده بودند، يافتيم؛ در آنجا از چهارپايان فرود آمده و زيارت كرديم و نماز گذارديم و برگشتيم. روز ديگر به خدمت آن حضرت رفتيم و اين قضيه را نقل كرديم. فرمودند: كه درست يافته ايد؛ خدا شما را به راه راست بدارد[74]!

مرحله دوم؛ توسط هارون الرشيد

چنانچه اشاره شد آزادي نسبي كه براي اهل بيت و علويان در اوائل حكومت عباسيان به اجراء گذاشته شده بود؛ در دوره هاي بعدي كم كم برداشته شد و خباثت دروني عباسيان روز به روز نسبت به خاندان رسول خدا بيشتر آشكار مي شد. كار بدانجا رسيد كه امامان معصوم را زير نظر قرار داده و زنداني كردند، علويان و فاطميان را زنده به گور مي كردند و هر روز صحنه زندگي براي شيعيان تنگ تر مي شد؛ تا جائي كه شاعر اين چنين سروده است:

اي كاش جور و ستم بني مروان همچنان مستدام مي گرديد و آرزو مي كنم كه عدالت گستري بني عباس آتش مي گرفت و از ميان مي رفت.

با اين وضع، شيعيان از ترس خلفاء نمي توانستند به زيارت قبور ائمه از جمله به زيارت قبر مطهر امير مؤمنان بروند. اين سياست حكام عباسيان باعث شد كه اين مضجع شريف يك بار ديگر از دلها فراموش شود و دوباره به همان وضع نخستينش، همانند تلي از خاك در آيد.

در زمان هارون، جريان شكاري پيش آمد كه اين قبر مطهر دوباره آشكار شد و عظمت از دست رفته آن در دلهاي عاشقان زنده گرديد. و از آن به بعد ديگر هارون مانع زيارت قبر مطهر نگرديد؛ بلكه خود نيز به زيارت آن مي آمد.

جريان آشكار شدن قبر امير مؤمنان را منابع تاريخي ذكركرده اند؛ اما جالب توجه اين است كه روايت آن، از يك راوي به دو طريق نقل شده است:

عبد اللَّه حازم مي گويد: روزي همراه هارون الرشيد براي شكار از كوفه خارج شديم در غريين و ثويه چند آهو را مشاهده كرديم، بازها و سگها را بطرف آنها فرستاديم كه به مدت يك ساعت آنها را دنبال كردند آخر الامر حيوانات بي چاره شده خود را به پناه پشته درآورده بازها به طرفي رفته و سگهاي شكاري به جانب ما آمدند. هارون از اين پيش آمد شگشف زده شد. اما بلا فاصله آهوان از آن به پايين آمدند دو مرتبه بازها و سگها به آنها حمله كردند اما باز آنها كه خود را بيچاره ديدند به همان پشته پناه بردند تا سه مرتبه اين عمل تكرار شد و آن روز از شكار باز ماندند.

هارون دستور داد برويد در اين نزديكي هر كسي را ملاقات كرديد به حضور آوريد تا ما را از آن قضيه مطلع گرداند.

پيرمردي از مردم بني اسد را حاضر كردند هارون پرسيد اين پشته و قضيه آن را كاملا بيان كن و ما را از پيش آمدي كه ديده ايم اطلاع بده؟ پاسخ داد: اگر مرا امان دهي حقيقت آن را براي تو شرح خواهم داد. هارون گفت: با خدا پيمان بستم كه اگر حقيقت آن را بگوئي بتو آسيبي نرسانم.

آن مرد گفت: پدرم از پدرانش نقل مي كرده كه در زير اين پشته مرقد مطهر امير المؤمنين است و آن را خداي متعال حرم امن خود قرار داده هر كس بدان جا پناهنده شود از هر آسيب و گزندي در امانست.

هارون از شنيدن اين حقيقت به خود آمد، پياده شد وضو گرفت ودر كنار آن پشته نماز گزارد. صورت بخاك ماليد و گريست و از آنجا بازگشتيم.

محمد بن عايشه مي گويد: حكايت را به گونه ي كه نقل كردم از عبد اللَّه حازم شنيدم ليكن قلب من آن را نمي پذيرفت و افسانه مي پنداشت تا سالي كه به حج بيت اللَّه مشرف شدم در آنجا با ساربان رشيد ملاقات كردم. پس از طواف در گوشه نشسته از همه جا سخن مي گفتيم تا گفتگوي ما به اينجا رسيد كه شبي از شبها كه از مكه برگشته و در كوفه نزول كرديم، هارون به من گفت: اي ياسر به عيسي بن جعفر بگو با مابيايد. آمديم تا به غريين رسيديم عيسي خوابيد ليكن هارون به طرف پشته آمده شروع كرد به نماز خواندن، هر دو ركعت نمازي را كه سلام مي داد دعا مي كرد و مي گريست و صورت بر آن پشته مي ماليد و مي گفت:

اي پسر عم سوگند به خدا! بزرگي و فضيلت ترا مي شناسم و متوجهم كه تو از همه مقدم تر به شرف اسلام مشرف شدي و من به اين مقامي كه نائل گرديده ام ببركت تست ليكن فرزندان تو مرا آزار مي كنند و بر من خروج مي نمايند آنگاه حركت كرده مشغول نماز شد و چون از نماز فارغ شد همين سخن را تكرار كرده و مي گريست و با اين حال تا وقت سحر به سر برد در آن هنگام دستور داد تا عيسي را بيدار كنم چون عيسي بيدار شد به او گفت: برخيز كنار قبر پسر عمت نماز بخوان پرسيد قبر كدام پسر عم منست؟ گفت: قبر علي بن ابي طالب عليه السلام. عيسي هم وضو گرفت و به نماز مشغول شد و پيوسته نماز مي خواندند تا سپيده صبح دميد پيش آمده گفتم: بامداد ظاهر شد آنگاه بطرف كوفه بازگشتيم[75].

در بعضي از نقل ها آمده كه هارون از آن مردي كه محل قبر مطهر را نشان داد پرسيد: از كجا مي دانيد كه اينجا محل دفن علي بن ابي طالب است؟ او در جواب گفت:

من همراه پدرم به زيارت مي آمدم و پدرم مرا خبر داد كه او با امام صادق به زيارت مي آمد و امام صادق با پدرش محمد باقر و او نيز با علي بن الحسين به زيارت مي آمدند و امام حسين آنها را بر قبر پدرش آگاه ساخت. پس هارون رشيد به سنگ چيني و بناء قبر اقدام نمود، او اولين كسي بود كه بالاي قبر مطهر بناء ايجاد كرد و پس از آن بناها فراوان شد[76].

نظر بزرگان شيعه در آشكار شدن قبر مطهر

بزرگان شيعه نيز تصريح دارند كه اولين مرتبه، قبر حضرت توسط امام صادق عليه السلام به صورت علني آشكار شد كه از آن به بعد شيعيان به زيارت اين مضجع شريف مي رفتند. در اين جا به تصريح دوتن از بزرگان شيعه اكتفا مي كنيم:

1. شيخ مفيد

شيخ مفيد از بزرگان علماي شيعه در اين باره مي نويسد:

پيوسته قبر مطهر حضرت پنهان بود تا اين كه امام صادق عليه السلام در زمان دولت عباسي آن را آشكار و به مردم راهنمائي كرد و در موقع ورودش به نزد منصور دوانقي، دومين خليفه عباسي كه در حيره بود؛ آن را زيارت كرد. با اين زيارت حضرت، شيعيان محل دفن بدن حضرت را شناختند و از آن به بعد زيارت را آغاز كردند[77].

2. سيد محسن امين

امام صادق عليه السلام گروهي از يارانش را از قبر محل قبر امير مؤمنان عليه السلام در پشت كوفه در همان مكان معروف آگاه ساخت. از جمله اصحابش ابو بصير، عبدالله بن طلحه، معلي بن خنيس، يونس بن ظبيان، و زراره و غير آنها است. پيش از امام صادق عليه السلام، امام سجاد عليه السلام با غلامش از حجاز براي زيارت قبر جدش به عراق مي آمد و بر مي گشت؛ اما همه مردم به قبر مطهر آگاهي نيافتند. پس از امام صادق عليه السلام، هارون الرشيد پنجمين خليفه عباسي بعد از سال 170 آن قبر مطهر را آشكار كرد و پس از آن همه مردم آن را شناختند[78].

نتيجه

طبق منابع و روايات، قبر مطهر حضرت علي عليه السلام طي دو مرحله آشكار شد. مرحله اول در زمان امام صادق عليه السلام و مرحله دوم در زمان هارون الرشيد عباسي است.

بايد توجه نمود كه فاصله ي بين زمان شهادت امام صادق عليه السلام تا خلافت هارون تقريباً 22 سال است. طبيعي است كه در اين فاصله زماني، اگر كسي نتواند به زيارت برود؛ آن محل به كلي فراموش خواهد شد و اگر ديوار و بنائي هم داشته باشد خراب مي شود.

آشكار شدن به اين معناست كه مردم و عاشقان حضرت طي اين دو مرحله بدون ترس و دغدغه و به صورت علني مي توانستند به زيارت بروند و گرنه خود مضجع شريف براي اهل بيت و افراد خاص از شيعيان معلوم بود اما آنها در غير از اين دو زمان نمي توانستند علني به زيارت بروند.

فصل چهارم: بناء عمارت، گنبد و ضريح

عمارت و ساخت گنبد و ضريح حرم مطهر امام علي عليه السلام مراحل متعددي را در دوران هاي مختلف طي كرده است.

پيش از اين گفتيم كه بعد از امام صادق عليه السلام براي دومين بار هارون الرشيد قبر را كشف و آن را براي همگان آشكار كرد.

طبق مدارك تاريخي، بعد از اين كه هارون به قبر مطهر آگاهي يافت علاوه براين كه زيارت را به صورت آزاد اعلام كرد؛ خودش نيز مرتب به زيارت مي رفت و دستور دارد كه بالاي مرقد مطهر حضرت گنبد بسازند و اين نخستين گنبد بر اين بارگاه شريف بوده است.

بزرگان شيعه و سني بر اين مطلب تصريح كرده اند كه ما ديدگاه چند تن از علماء را در اين باره متذكر مي شويم:

1. ابراهيم ثقفي

سپس هارون دستور داد تا بر آرمگاه حضرت گنبدي بسازند. از آن پس مردم به زيارت قبر مطهر مي آمدند و مردگانشان را در كنار آن دفن مي كردند تا اين كه زمان عضدالدولة كه از آل بويه بود، فرا رسيد. ايشان عمارت بزرگي از مال خودش بر آرامگاه حضرت بنا كرد و بر اين اين مرقد شريف اوقافي را معين كرد. عمارت او تا سال هفت صدو پنجا وسه هجري قمري باقي بود ديوار آن را با چوب ساج نقش دار پوشانده بود. اين عمارت در آتش سوخت و عمارت جديدي بر مشهد امام بنا شد كه تا الآن باقي است اما از عمارت عضد الدوله كمي از آن باقي مانده و قبرهاي آل بويه در آنجا مشهود است كه نسوخته بود[79].

2. سيد ابن طاوس

به گفته ابن طحال، رشيد ديواري از آجر سفيد، كوچك تر از ضريح امروزي، كه از هر جانب يك ذراع طول داشت، بر قبر آن حضرت بنا كرد. هنگامي كه ما ضريح شريف آن حضرت را پيدا كرديم آن را ساخته شده از خاك و گچ يافتيم. رشيد دستور داده بود قبه اي بر آرامگاه آن حضرت بسازند، آن قبه از گل سرخ ساخته شده و بر سر آن نشاني سبز بود كه هم اكنون در خزانه موجود است[80].

3. جمال الدين احمد حسيني

ايشان بعد از نقل ماجراي زيارت و نماز عيسي بن جعفر، همان عبارت ابراهيم ثقفي كوفي را ذكر كرده است:

... ثم إن هارون أمر فبني عليه قبة وأخذ الناس في زيارته والدفن لموتاهم حوله،.... لم تحترق[81].

4. حسن ديلمي 

می نویسد : هارون دستور داد كه قبه ي را با چهار درب بر آن بسازند واين بناء ساخته شد و تا زمان سلطان عضد الدوله از آل بويه باقي بود؛ اما او وقتي به نجف آمد قريب يك سال همراه سربازانش در آنجا ماند به دستور او معماران و استادان را از آوردند و اين عمارت را خراب نموده و عمارت خوب ديگري را بنا كردند و در اين راه اموال زيادي را صرف كرد و اين عمارت قبل از عمارت امروزي است[82].

5. علامه مجلسي

ايشان نيز بعد از نقل روايت در باره صيد و كشف قبر، همان عبارت فوق را بيان كرده است[83].

6. سيد محسن امين

اولين عمارت حرم مطهر بعد از سال 170 هجري توسط هارون انجام شد و اين كه در بعضي كتابها گفته شده در سال 155 بوده؛ اشتباه است؛ زيرا رشيد در سال 170 به خلافت رسيد و در سال 193 از دنيا رفت آشكار كردن قبر و تعمير آن در زمان خلافتش بود[84].

نتيجه

با توجه به روايات و اظهار نظر علماء، روشن شد كه اولين گنبد را هارون الرشيد از خلفاي عباسي بعد از سال 170 بر روي مضجع شريف امير مؤمنان عليه السلام بنا كرد.

عمارت دوم قبر توسط محمد بن زيد حسني

دومين عمارت كه بر قبر مطهر حضرت امير مؤمنان عليه السلام صورت گرفت توسط محمد بن زيد الحسني ملقب به داعي صغير است كه منصب فرمانروائي طبرستان را بر عهده داشت. اين جريان را نيز منابع متعدد نقل كرده است.

1. سيد محسن امين

صاحب كتاب اعيان الشيعه در ضمن اين كه اين شخصيت را از جهت نسبي و جايگاه او در ميان مردم معرفي كرده؛ به عمارت قبر مطهر نيز كه توسط او انجام شده اشاره مي كند:

دومين عمارت، عمارت محمد بن حسني ملقب به داعي صغير، صاحب بلاد ديلم و طبرستان، است. وي به عمارت قبر امير المؤمنين و نيز عمارت حائر در كربلا، پس از سال 279 هـ فرمان داد. همچنين او بر قبر علي عليه السلام دژي ساخت كه هفتاد طاق داشت. نام كامل اين مرد محمد بن محمد بن اسماعيل بن حسن بن زيد بن حسن بن علي بن ابيطالب ملقب به داعي صغير بود كه پس از برادرش حسن بن زيد، به فرمانروايي طبرستان رسيد[85].

3. سيد تحسين آل شبيب موسوي

محقق كتاب «فرحة الغري» در مقدمه اين كتاب مي نويسد:

عمارت دوم، عمارت محمد حسني مقلب به داعي صغير است كه او فرمانرواي ديلم و طبرستان بود. او بعد از سال 279 به عمارت حائر امام حسين و عمارت مضجع شريف امام علي عليه السلام دستور داد و بر مشهد علوي ديواري كه 70 طاق داشت بنا كرد و امام صادق عليه السلام از بناي اين ساختمان قبلاً خبر داده بود و فرمود: شب و روز نمي گذرد مگر اين كه خداوند مردي كه قلبش را به جهاد آزموده بر مي انگيزد، او بر مشهد علوي ديواري را كه داراي 70 طاق باشد بنا خواهد كرد[86].

روايتي را كه آل شبيب به آن استناد كرده، در بسياري از منابع روايي نقل شده است و راوي حديث، حبيب بن الحسين در پايان مي گويد:

اين روايت را قبل از اينكه چيزي بر اين جايگاه بنا شود؛ شنيدم. پس از آن محمد بن زيد به آن جا توجه كرد و بر آن موضع بنا ساخت. زماني نگذشت تا اين كه محمد امتحان خودش را با كشته شدن پس داد[87].

بعضي از نقل ها حكايت از اين دارد كه اين بنا توسط برادر محمد بن زيد، حسن بن زيد معروف به داعي كبير كه در سال 250 به فرمانروايي طبرستان رسيد و در سال 270 وفات يافت؛ صورت گرفته است:

طبق بعضي نقل ها، اولين عمارت توسط محمد بن زيد بنا شده نه هارون!

تا اينجا ثابت شد كه اولين عمارت توسط هارون و دومين عمارت توسط محمد بن زيد انجام شد؛ به ويژه اين كه عبارت سيد ابن طاوس:

نشان سبز كه بر بالاي گنبد آن حضرت نصب شده بود در خزانه موجود است.

اين قول را تقويت مي كند؛ اما طبق بعضي از نقل ها، اولين عمارت، از محمد بن زيد داعي است نه عمارت هارون.

روايات معارض اين است:

1. روايت ابن جوزي در المنتظم

استاد ما ابو بكر بن عبد الباقي به ما گفت از ابو الغنائم ابن نرسي شنيدم كه مي گفت: سيصد و سيزده تن از صحابه در كوفه مرده اند كه جز قبر علي، قبر كس ديگري از آنان معلوم نيست. و جعفر بن محمد و محمد بن علي بن حسين به كوفه آمده محل قبر امير المؤمنين را زيارت كردند و در آن هنگام اثري از خود قبر نبود و تنها زمين خالي به چشم مي خورد تا آنكه محمد بن داعي آمد و قبر را آشكار كرد[88].

2. روايت طبري

از حبيب بن حسين از عبيد بن خارجه از علي بن عثمان از فرات بن احنف از امام صادق عليه السلام در حديث زيارت امير المؤمنين عليه السلام نقل شده است كه گفت:...... اينجا قبر امير المؤمنين است. بدانيد كه روزگاري نمي گذرد تا آنكه خداوند مردي كه قلبش را به جهاد آزموده است، بر مي انگيزد و او بر اين قبر بنايي مي سازد. حبيب بن حسين گويد: پيش از اينكه بر اين قبر بنايي ساخته شود، اين حديث را شنيدم. سپس محمد بن زيد به اينجا توجه كرد و بنايي بر آن ساخت[89].

پاسخ سيد محسن امين

ممكن است بنايي كه رشيد آن را ساخته بود ويران شده باشد. علي الخصوص آنكه جنس اين بنا از گل سرخ بوده است. و اما اينكه گفته اند بنايي از آجر سفيد روي اين قبر ساخته اند، ظاهرا اين بنا مربوط به زير زمين بوده كه جز چهار انگشت يا مانند آن از خاك بيرون نبوده كه آن هم با گذشت زمان از ميان رفته است[90].

بنا براين ممكن است بناء هارون ازبين رفته و محمد بن زيد بناء ديگري بر آن ساخته است.و اين هردو هيچگونه منافات ندارند.

سومين عمارت توسط عضد الدولة (369هـ)

بناء سوم بر قبر مطهر حضرت علي عليه السلام از عضدالدوله فنا خسرو ابن حسن از آل بويه است. عمارت او از بهترين عمارتي بود كه تا آن روز بر قبر مطهر انجام شده بود؛ زيرا ايشان از بهترين معماران آن روز در اين ساخت بهره گرفت و ديوارهاي آن را با چوب ساج پوشانيد و براي سرو سامان دادن به حرم مطهر اوقاف را بنيان نهاد.

اين جريان را افراد ذيل نقل كرده اند:

1. سيد محسن امين

صاحب اعيان الشيعه در اين باره مي نويسد:

سومين كسي كه قبر امير المؤمنين را ساخت فنا خسرو بن بويه ديلمي بود كه در ايام الطايع به چنين اقدامي دست زد. وي مقبره علي عليه السلام و نيز مقبره حسين عليه السلام را عمارت كرد و در بزرگداشت اين دو قبر و اختصاص اوقاف به آنها، تلاش بسياري كرد. وي بر قبر امير المؤمنين بنايي بزرگ ساخت و اموالي گرانبها بدان بخشيد و ديوارهاي آن عمارت را با چوبهاي منقوش ساج پوشانيد و گنبدي سفيد بر آن ساخت. ابن حجاج شاعر مشهور درباره آن گنبد مي گويد:

اي صاحب گنبد سفيد بر نجف هر كس قبر تو را زيارت كند و شفا بطلبد نزد تو شفاست.

عضد الدوله در سال 367 هـ بر عراق دست يافت و در سال 372 هـ از دنيا رفت و ظاهرا تاريخ ساختن اين عمارت به سال 369 هـ مربوط مي شود. و آنچه در برخي از كتابها ديده مي شود كه سال ساختن اين عمارت را 338 يا 376 ذكر كرده اند، اشتباه است؛ زيرا تاريخ اول، پيش از دست يافتن عضد الدوله بر عراق و تاريخ دوم به پس از مرگ او، مربوط مي شود[91].

4. حسن ديلمي

صاحب ارشاد القلوب مي گويد:

هارون دستور داد بر قبر علي گنبدي با چهار در بسازند، اين ساختمان تا زمان سلطان عضد الدوله بر جاي بود. چون عضد الدوله آمد، در همين مكان خود و لشكرش نزديك يك سال اقامت كردند. او دستور داد صنعت كاران و استادان فن را از اطراف و اكناف آوردند و اين عمارت را خراب كرد و اموال بسيار و گرانبهايي خرج كرد تا آنكه مقبره را به صورتي نيكو و زيبا ساخت و اين عمارتي است كه تا پيش از عمارت امروزي، باقي بود[92].

در منابع اهل سنت نيز آمده است كه عضدالدوله قبر مطهر را ساخت:

3. ابن سمعون بغدادي

عضد الدوله همان كسي است كه قبر علي ابن ابي طالب عليه السلام را ظاهر كرد و بارگاه او را آباد كرد و وصيت كرد كه خودش نيز در آنجا دفن شود[93].

4. شمس الدين ذهبي

عضد الدوله در كوفه در بارگاه علي كه خداوند از او راضي باد، دفن شده است. او كسي است كه قبر علي را در كوفه ظاهر كرد و ادعا نمود كه اين مكان قبر اوست و او شيعه بود پس بر مشهد علي ساختمان ساخت[94].

5. صلاح الدين صفدي

عضد الدوله كسي است كه قبر علي بن ابي طالب (كرم الله وجهه) را در كوفه ظاهر كرد و بر آن بارگاه ساخت و اموال بسياري را در آن مصرف نمود[95].

6. عكري حنبلي

عضد الدوله قبر علي را در كوفه ظاهر ساخت و بر او بارگاهي بنا كرد و اطراف آن را تعمير نمود و چشمه هاي آب را حفر كرد و راه مكه را اصلاح نمود. او در مدينة النببي ديواري بنا كرد و بيمارستان عضدي را در بغداد ساخت و براي ساخت او اموال غير قابل شمارش را انفاق كرد. او شخص اديبي بود كه بهره از علوم و فنون مختلف داشت، او مرد دور انديش عاقل بود[96].

نتيجه:

طبق تصريح بزرگان شيعه و اهل سنت سومين ساختمان توسط عضد الدوله كه حاكم شيعي بود در سال 369هـ بر قبر مطهر حضرت امير مؤمنان عليه السلام بنا شد.

چهارمين عمارت توسط گروهي نا مشخص (760 )

عمارت چهارم پس از آتش سوزي عمارت عضدالدولة، بر روي قبر مطهر حضرت در سال 760 انجام شد؛ اما ساخت اين عمارت به صورت گروهي بوده است روي اين جهت نمي توان به يك نفر يا چند نفر مشخص نسبت داد.

سيد ابن طاوس و صاحب اعيان الشيعه در اين باره مي نويسند:

اين عمارت پس از بنايي بوده كه عضد الدوله آن را ساخته و سپس چنان كه گفته شد، دستخوش حريق شده است. پس از اين آتش سوزي، قبر آن حضرت در سال 760 هـ تجديد بنا شد اما از نام مجدد اين بنا خبري نيست. شايد اقدام به تجديد بناي قبر شريف، از سوي يك شخص صورت نپذيرفته؛ بلكه از جانب گروهي بوده است و از اين رو نام مجدد آن بر ما پوشيده مانده است. در حالي كه اگر مجدد بنا يك فرد مي بود، عادتاً مي بايست نام او مشخص و معلوم باشد. به ويژه اگر آن كس، شخص شناخته شده و معروفي باشد و نيز بايد كساني كه شاهد تجديد بنا بوده اند، همچون ابن عتايقي، از نام او سخني به ميان آوردند. در خلال اين مدت اصلاحات و عمارات بسياري از سوي خاندان بويه و حمدانيان و برخي از عباسيان و فرزندان چنگيز و ايلخانيان و ديگران صورت پذيرفته است[97].

عمارت پنجم، توسط شاه صفي صفوي

پنجمين عمارت كه بر قبر مطهر امير مؤمنان عليه السلام انجام شده است توسط شاه صفي صفوي است.

البته در اين جا دو قول نقل شده است:

قول اين است كه اين عمارت پنجم از شاه صفي نوه شاه عباس اول است.

سيد بن طاوس در اين باره مي نويسد:

عمارت پنجم: بعد از پي هم آمدن روزگار و گذشت ده ها سال بر عمارت گذشته، قبه حرم مطهر رو به خرابي نهاد و مساحت صحن شريف گنجايش اجتماع مردم را نداشت. شاه صفي نوه شاه عباس اول دستور داد تا اطراف قبر و نيز خود حرم مطهر علوي در سال 1047 توسعه يابد براي اين منظور بعضي از جوانب قبر خراب شد. كار اين توسعه ادامه داشت تا اين كه صفي شاه در سال 1052 از دنيا رفت و كار توسعه و عمران حرم را پسرش شاه عباس دوم به اتمام رسانيد[98].

قول دوم اين است كه اين عمارت توسط شاه عباس صفوي (اول) انجام شد.

گفته شده كه اين عمارت از شاه عباس صفوي است و مهندس و مشاور اين بنا را شيخ بهايي مي دانند. وي گنبد سفيد را به گنبد سبز رنگ تغيير داد[99].

صاحب اعيان الشيعه به صراحت مي گويد: مشهور ميان اهل نجف اين است كه اين عمارت از شاه عباس اول است:

پنجمين عمارت همان است كه امروزه به چشم مي خورد. در ميان اهل نجف مشهور است كه بناي اين عمارت را به شاه عباس اول نسبت مي دهند و مهندس و مشاور اين بنا را شيخ بهايي مي دانند. وي گنبد سفيد را به گنبد سبز رنگ تغيير داد[100].

قول صحيح كدام است آيا اين عمارت مال شاه عباس اول است يا شاه عباس دوم؟

صاحب اعيان الشيعه در جمع بين اين دو قول مي گويد:

اين عمارت بيشتر از 20 سال طول كشيد شايد اصل عمارت از شاه عباس اول بوده و شاه صفوي نواقص آن را برطرف كرده و بر صحن مطهر توسعه داده است:

از جمع اقوال گذشته مي توان چنين نتيجه گرفت كه كار ساختن اين عمارت بيش از بيست سال طول كشيده و كسي كه فرمان به ساختن اين بنا داده پادشاهي بزرگ بوده است. علاوه بر اين در كتاب المنتظم الناصري در ذيل حوادث سال 1042 هـ آمده است: «شاه صفي وقتي قبر امير المؤمنين عليه السلام را زيارت كرد، نقايصي در ساختمان آن ديد. از اين رو به وزير خود، ميرزاتقي مازندراني، فرمان داد تا به اصلاح اين اماكن مشرفه همت گمارد. ميرزاتقي نيز معماران و مهندساني به نجف برد و آنها در آنجا سه سال به كار و بررسي پيرامون ساختمان قبر علي عليه السلام مشغول بودند.» و چه بسا كه اين قول صحيح باشد. علاوه بر آنكه از برخي عبارات بر مي آيد كه شاه صفي صحن شريف را گسترش داده و بر آن افزوده است. (و الله اعلم).

خلاصه تعميرات حرم مطهر پس از عمارت پنجم

با گذشت زمان و روي آوردن عاشقان آنحضرت پيوسته اين حرم مطهر در حال تغيير و تحول بوده است و هر ازگاهي تعميراتي جهت تكميل ساختمان حرم شريف صورت گرفته است.

صاحب اعيان الشيعه خلاصه آن را اينگونه گزارش كرده است:

عمارتي كه پادشاهان صفوي آن را ساختند به دست نادرشاه افشاري تجديد بنا شد و نادر شاه افشاري مقدار جواهرات گنبد و مناره ها و ايوان مرقد آن حضرت را پس از بازگشت از فتح هند، با طلاي ناب افزود و آراست. چنان كه اين جواهرات امروزه نيز در آنجا موجود است. گفته مي شود بر هر آجري، يك تومان نادري از طلا كار گذاشته شده است. جواهرات و هداياي بسياري نيز در سال 1156 هـ يا 1154 هـ از سوي نادرشاه به اين مرقد اهدا شد. نادر نام خود را در درون طاق در شرقي بدين ترتيب نگاشت (المتوكل علي الملك القادر السلطان نادر) و زير آن، تاريخي نوشته شده است كه اينك آن را به ياد ندارم و گمان مي كنم تاريخ سابق باشد.

پس از نادرشاه، ناصرالدين شاه قاجار نيز آبادانيهايي در قبر علي عليه السلام بوجود آورد و پس از آن هر يك از پادشاهان و فرمانروايان در عمارت قبر آن حضرت و اهداي اشياي گرانبها به آن مكان، اقداماتي به انجام رساندند. سلطان عبد العزيز عثماني دو شمعدان بزرگ نقره اي كه طلا كوبي شده بود، در زيباترين شكل، به مرقد علي عليه السلام و مرقد امام حسين عليه السلام و به مرقد اماماني كه در كاظمين به خاك سپرده شده اند و نيز به مرقد شيخ عبد القادر گيلاني، اهدا كرد[101].

نتيجه گيري

در فصل نخست واژه هاي «نجف، غري و مشهد» مورد بررسي قرار گرفت كه در تعبير روايات و كتاب هاي لغت، اين واژه ها بر محلي كه بدن امير مؤمنان عليه السلام دفن شده است اطلاق شده است. از ديدگاه روايات، مكان مضجع شريف آن حضرت از جايگاه بس والايي برخوردار است؛ زيرا در اين مكان بدن انبياء بزرگ الهي همانند آدم و نوح نيز مدفون است. غري قطعه اي از كوهي است كه موسي عليه السّلام در آنجا با خدا تكلّم نمود و عيسي در آن تقديس گرديد و ابراهيم در آن به منصب خليلي منصوب شد و رسول خدا صلّي اللَّه عليه و آله و سلّم در آن حبيب خدا خوانده شد و همين كوه بود كه حق تعالي آن را مسكن انبياء قرار داد.

فصل دوم، بررسي ديدگاه ها را در مورد محل دفن بدن امير مؤمنان عليه السلام بر عهده داشت.

گفته شد عقيده شيعيان اين است كه طبق روايات صحيحي كه خود رسول خدا و امير مؤمنان و امامان بعد ايشان به ويژه امام صادق عليهم السلام بيان كرده اند؛ بدن حضرت در همين مكان فعلي كه به آن «نجف» مي گويند دفن شده است.

اما در ميان اهل سنت، در محل دفن حضرت اختلاف اقوال است و نظر بيشترين علمايشان موافق نظر شيعيان است كه بر خي نظرات در اين فصل منعكس شده است.

نكته مهمي در اين فصل اين شبهه بود كه برخي علماي اهل سنت نقل كرده اند: نجف فعلي محل دفن بدن مغيرة بن شعبه است نه محل دفن بدن امير مؤمنان.

اين شبهه از چند نظر بي اساس و باطل است:

اولاً: دست كم هشت تن از علماي اهل سنت گفته اند: بدن امير مؤمنان در «غري» كه نجف فعلي است دفن شده است.

ثانياً: عده ي از علمايشان تصريح كرده اند: قبر مغيرة بن شعبه در محلي به نام «ثويه» در قبرستان ثقيف است.

ثالثاً: خود ناقلان اين كلام، در صحت آن ترديد دارند.

در فصل سوم، زمان آشكار شدن قبر مطهر امير مؤمنان مورد بررسي قرار داده شد كه بيشترين مطالب را در خود جاي داده است.

با توجه به روايات، مضجع شريف حضرت در طي دو مرحله آشكار شد.

مرحله نخست آن توسط امام صادق عليه السلام است كه ايشان در زمان خلافت ابي العباس سفاح نخستين خليفه عباسي به زيات مرقد مطهر مي رفت و در زمان خلافت منصور نيز قبل از رفتن به نزد او، در مسير راه ابتداء قبر جدش را زيارت مي كرد و در ضمن به اصحاب وهمراهانش آن را نشان داد و كيفيت زيارت و زيارت نامه ايشان را تعليم فرمودند. از جمله به صفوان جمال قبر مطهر را نشان داد و براي اصلاح و ساخت آن مبلغي را هم به او داد. در همين زمان بود كه زيارت قبر مطهر علني شد و اصحاب و عاشقان حضرت به زيارت مي آمدند و عقيده شيعيان نيز همين است.

مرحله دوم توسط هارون الرشيد اين قبر مطهر آشكار شد؛ زيرا عباسيان در ابتداي حكومت به علويان و خاندان رسول خدا خيلي سخت گير نبودند اما بعد از استحكام پايه هاي قدرت، كم كم صحنه را براي آنها محصور كرده و سخت گيري بدتر از بني اميه را بر آنها اعمال مي كردند در اثر اين وضعيت بود كه ديگر شيعيان نتوانستند به زيارت قبر حضرت بروند به ويژه اين كه از زمان شهادت امام صادق عليه السلام تا خلافت هارون در حدود 22 سال فاصله زماني است و طبيعتاً در اثر اين فاصله وقتي كسي به زيارت نرود قبر فرسوده مي شود و با توجه به اين كه قبر مطهر در معرض سيلاب قرار داشته از بين مي رود.

اما در زمان هارون در جريان شكاري كه پيش آمد قبر مطهر در اثر معجزه و كرامت دوباره از اين غربت در آمد و يك بار ديگر محل رفت و آمد عاشقان ولايت شد.

در اين فصل بازهم نكته مهم، علل مخفي ماندن قبر مطهر حضرت است كه به سه علت مهم به وصيت خود حضرت يا به صلاح ديد فرزندانش، قبر آن حضرت مخفي ماند.

فصل چهارم در مورد بناء عمارت، گنبد و ضريح حرم مطهر است.

بنا به نقل روايات و تاريخ نخستين عمارت به صورت گنبد در زمان هارون بود. او در سال 170 دستور داد كه قبه ي را با چهار درب بر آن بسازند واين بناء ساخته شد و تا زمان سلطان عضد الدوله از آل بويه باقي بود. به نقل سيد ابن طاوس، رشيد ديواري از آجر سفيد، كوچك تر از ضريح امروزي، كه از هر جانب يك ذراع طول داشت، بر قبر آن حضرت بنا كرد.

عمارت دوم (دژي با هفتاد طاق) توسط محمد زيد مشهور به داعي صغير، پس از سال 279 هـ بر قبر حضرت انجام شد.

طبق تصريح بزرگان شيعه و اهل سنت سومين ساختمان توسط عضد الدوله كه حاكم شيعي بود در سال 369هـ بر قبر مطهر حضرت امير مؤمنان عليه السلام بنا شد.

عمارت چهارم پس از آتش سوزي عمارت عضدالدولة، بر روي قبر مطهر حضرت در سال 760 به صورت گروهي انجام شد.

و پنجمين عمارت بر قبر مطهر امير مؤمنان عليه السلام، از شاه صفي صفوي است. بعد از آن نيز پيوسته حرم مطهر مورد تعمير و باز سازي قرار داشته است.

ذكر اين نكته خالي از فائده نخواهد بود كه ممكن است در طول اين عمارت ها ساخت صندوق و يا وسائل ديگري براي آرامگاه مطهر حضرت صورت گرفته باشد كه ما از ذكر آنها خود داري كرديم و عمارت هاي عمده اي را كه صورت گرفته بود مورد بررسي قرار داديم.

اين نوشتار را با شعري از دلدادگان كوي ولايت، به پايان مي بريم:

سوده همداني، بانوي فداكار و دلباخته علي، در مقابل معاويه، بر علي عليه السلام، درود فرستاد و در رثاي او چنين سرود:

صلي الاله علي روح تضمنها قبر فأصبح فيه العدل مدفونا

قد حالف الحق لا يبغي به بدلا فصار بالحق والايمان مقرونا

درود خداوند بر رواني باد كه پيكر او را خاك قبر دربر گرفت و عدل و داد نيز با او مدفون گشت. او با حق پيمان بسته بود كه به جاي آن هيچ عوضي را نپذيرد و به جاي آن بدلي را نگزيند، ووجود او با حق و ايمان مقرون و عجين گشته بود.

 

پی نوشت ها :