اللهم فکما جعلته عیدک الاکبر و سمیته فی السماء یوم العهد المعهود و فی الارض یوم المیثاق الماخوذ و الجمع المسؤول 1 صل علی محمد و آل محمد و اقرر به عیوننا.
«خدایا، چنانکه این روز را بزرگترین عید خود قرار دادی، [آن را] در آسمان روز پیمان و در زمین روز میثاق و جمع مورد بازپرسی نام نهادی، بر محمد و آل محمد(ص) درود فرست و چشمان ما را بدان روشن فرما».
تقدیر الهی بر این قرار گرفت که «غدیر» به ابدیت بپیوندد، و جلوه ای از آیات الهی و تجسمی از تاریخ جاودانه اسلام شود. گویا «برکه خم » به پاس سالیان طولانی خزانه داری بارانهای رحمت الهی و آبرسانی به زائران حرم، اینک باید پایگاه ریزش کلام الهی و قله کمال دین شود. غدیر دیگر برکه ای کم آب نیست که به آبهای سرزمین «رابغ » نیازمند باشد. بلکه در پرتو آن فروغ آسمانی، خود به چشمه سار زمزم و کوثر پیوسته، آب گوارای عدالت و پاکی از مولود کعبه و فرزند «زمزم » و «صفا» گرفته است. غدیر از هنگامی که نظاره گر جلوه زیبای وصایت و جانشینی علی - علیه السلام - بر دستان پر مهر و سراسر رحمت خاتم رسولان(ص) شد، دیگر نقطه ای پست در جغرافیای جحفه نیست، پرچم عدالت علوی است که بر بام بلند تاریخ افراشته شده است. غدیر اینک بزرگترین و دل انگیزترین هدیه آسمان «امامت » را به آدمیان ارزانی می دارد. بدین گونه غدیر، سرزمینی مقدس شد و روز هجدهم ذی حجه بزرگترین عید اسلامی; و چنان شد که امام صادق - علیه السلام - در باره اش فرمود: «و ان یوم غدیر خم بین الفطر و الاضحی و الجمعة کالقمر بین الکواکب » روز غدیر خم در میان اعیاد «فطر» و «قربان » و «جمعه »، بسان ماه در میان ستارگان، می درخشد. 2 در این نوشتار بر «عیدک الاکبر»، که در دعای روز غدیر آمده است، درنگ می کنیم; و عید بودن این روز بزرگ را در سنت پیامبر و عترت معصومش جویا می شویم و مشاهده می کنیم که شیعه در برگزاری جشن غدیر، بسان دیگر معتقدات خویش، پایبند وحی الهی و سر سپرده سنت رسول گرامی(ص) است.
زنده نگهداشتن شعائر الهی رسالتی است که مرزبانان عقیده و ایمان همواره بر آن تاکید داشته اند. چرا که تقوای دلها و پاکی جانها در گرو بزرگداشت آن است، در قرآن کریم می خوانیم: «و من یعظم شعائر القلوب فانها من تقوی القلوب ».3 جوامع بشری نیازمند یادآوری و حضور دایم هویت های فرهنگی و اصالتهای معنوی است. رسول گرامی اسلام در این امر پیشقدم شد و با عمل خویش راه جامعه اسلامی را روشن ساخت. یکی از دلائل عید بودن غدیر، حدیث «هنئونی » است.
این حدیث در منابع اهل سنت نیز با اسناد و عبارات مختلف ذکر شده است. بزرگانی چون احمد ابن حنبل، پیشوای حنبلیان، در صفحه 281، جلد چهارم مسند، و حافظ ابوجعفر محمد ابن جریر طبری در صفحه 428 جلد سوم تفسیر خویش، از این روایت یاد کرده اند در نقل حافظ ابو سعید چنین آمده است: «ثم قال النبی(ص) هنئونی هنئونی، ان الله تعالی خصنی بالنبوة و خص اهل بیتی بالامامة;» پیامبر گرامی فرمود: به من تبریک بگویید، به من تبریک بگویید، زیرا خداوند مرا به پیامبری و اهل بیتم را به امامت ممتاز ساخته است. 4
در روایت دیگری یکی از مورخین اهل سنت پس از ذکر حدیث غدیر چنین آورده است: ثم جلس رسول الله(ص) فی خیمة تخص به و امر امیرالمؤمنین(ع) ان یجلس فی خیمة اخری و امر اطباق الناس بان یهنئوا علیا - علیها السلام -; سپس رسول گرامی(ص) در خیمه مخصوص خویش نشست و به امیرمؤمنان(ع)دستور داد که در خیمه دیگری بنشیند و به مردم فرمان داد تا به حضور علی - علیه السلام - رسیده، به آن حضرت تبریک بگویند.
این مورخ سپس می نویسد: ولما فرغ الناس امر رسول الله(ص) امهات المؤمنین بان یسرن الیه و یهنئنه ففعلن; بعد از متفرق شدن مردم، پیامبر(ص) به همسران خویش دستور داد که به سوی علی - علیه السلام - رفته، به آن حضرت تبریک بگویند، آنان نیز اطاعت کردند. 5
دلیل دیگری که بیانگر عید بودن روز غدیر در سنت پیامبر گرامی اسلام است خطبه ای است که امیرمؤمنان علی - علیه السلام - در روز عید غدیر ایراد کرده است.
در اینجا قسمتی از آن را، که به وسیله یکی از غدیرشناسان معاصر ترجمه شده است. می آوریم: امام رضا(ع) از پدران خویش نقل می کند که در روزی از روزهای خلافت علی - علیه السلام - جمعه و غدیر به یک روز افتاده بود. امام در آن روز خطبه ای عجیب خواند و توحیدی شگفت گفت. آن حضرت در بخشی از سخنان خویش چنین فرمود: «ان الله تعالی جمع لکم معشر المؤمنین فی هذا الیوم عیدین عظیمین کبیرین لا یقوم احدهما الا بصاحبه...; خدای - عزوجل - در این روز برای شما دو عید فراهم کرد; دو عید بزرگ که یکی از این دو جز به آن دیگری استوار نتواند بود».
سپس آن حضرت به داستان غدیر اشاره فرمود و ویژگیهای روز غدیر را چنین برشمرد: ان هذا یوم عظیم الشان فیه وقع الفرج و رفعت الدرج هو یوم الایضاح و الافصاح من المقام الصراح و یوم کمال الدین و یوم العهد المعهود و یوم تبیان العقود عن النفاق و الجحود...; همانا امروز، روزی بس بزرگ است. در این روز گشایش در رسید، منزلت کسان که شایسته بودند بلندی گرفت و برهان خدا روشن شد. آری، امروز روز روشن کردن حق و از مقام پاک «رهبر معصوم » به صراحت و «نص » سخن گفتن است، امروز روز کامل شدن دین است، امروز روز عهد و پیمان است، امروز روز گواهی و گواهان است، امروز روز نمایاندن بنیادهای نفاق و انکار است. حضرت در آخر خطبه می فرماید: و اذا تلاقیتم فتصافحوا بالتسلیم و تهانؤ النعمة فی هذا الیوم و لیبلغ الحاضر الغائب...
امرنی رسول الله(ص) بذلک، چون به یکدیگر رسیدید، همراه سلام، مصافحه کنید و نعمتی را که در این روز نصیبتان شده است به یکدیگر تبریک بگویید. باید این سخنان را آن که بود و شنید به آن که نبود و نشنید برساند و باید توانگران به سراغ مستمندان روند و قدرتمندان به دنبال ضعیفان; پیامبر(ص) مرا به این چیزها امر کرده است. 6
اینجاست که به اهمیت این روز تاریخی و بزرگ بیشتر واقف می شویم; روزی خجسته و مبارک که پیامبر(ص) به بزرگداشت آن دستور داده، آن را وظیفه همگانی نسلها برشمرده و خطابه و بزرگداشت این روز از جانب علی - علیه السلام - در همین راستاست.
امام صادق(ع) از پدران خویش نقل می کند که، پیامبر(ص) فرمود: «یوم غدیر خم افضل اعیاد امتی و هو الیوم الذی امرنی الله تعالی ذکره فیه بنصب اخی علی ابن ابیطالب علما لامتی یهتدون به من بعدی; روز غدیر خم برترین عیدهای امت من است; و آن روزی است که خدا مرا به جانشینی علی - علیه السلام - دستور داد تا نشانه ای برای امت من باشدو به وسیله او هدایت شوند.7
در روایت دیگری امام صادق(ع) در پاسخ این پرسش که آیا برای مسلمین عیدی غیر از فطر و قربان هست فرمود: آری، عیدی است که بزرگترین و شریفترین عیدهاست و آن روزی است که امیر مؤمنان به جانشینی پیامبر منصوب شد. 8 علاوه بر این از امام صادق(ع) نقل شده است که فرمود: هو عید الله الاکبر و ما بعث الله عز و جل نبیا الا و تعید فی هذا الیوم; روز غدیر خم بزرگترین عید الهی است و خداوند متعال پیامبری را مبعوث نکرد مگر اینکه این روز را عید گرفت. 9
با توجه بدین حقایق در دعا و نیایشی که در این روز ذکر شده است، می خوانیم: اللهم فکما جعلته عیدک الاکبر... صل علی محمد و آل محمد; خدایا، چنانکه این روز را بزرگترین عید خود قرار دادی، بر محمد و آل محمد درود فرست. 10
اولیای الهی و معصومین - علیهم السلام - این روز را پاس می داشتند و برنامه هایی برای بزرگداشت آن تدارک می دیدند، که دو نمونه از آن را یاد آور می شویم:
الف) مراسم اطعام از جانب امام مجتبی علیه السلام مرحوم علامه مجلسی(ره) می نویسد: روز عید غدیر با جمعه مصادف شده بود. امام علی - علیه السلام - خطبه جمعه خواند و سپس حضرت با فرزندان و شیعیانش به منزل امام حسن - علیه السلام - جهت اطعامی که امام حسن برایشان تدارک دیده بود، رفت. 11
ب) فیاض بن محمد بن طوسی که به سال 259 هجری سخن می گفت می گوید: در یکی از سالها خدمت امام رضا - علیه السلام - رسیدم، دیدم امام رضا - علیه السلام - دوستان خویش را برای غدا خوردن نگه داشته و به خانه های آنان نیز طعام، هدیه، لباس و حتی انگشتر و کفش فرستاده است، آن بزرگوار وضعیت خدمتکاران و دوستانش را تغییر داده بودو با وسایلی، غیر از آنچه در روزهای پیشین بود، از مهمانانش پذیرایی می کرد. 12
آیات قرآن کریم و گفتار معصومین - علیهم السلام - بیانگر عظمت و جایگاه رفیع امامت در اعتقادات اسلامی است. با نگاهی به آیات غدیر می توان بخوبی رمز عید بودن این روز را دریافت بخشی از اشارات قرآن کریم و معصومان در این باره چنین است:
به اتفاق شیعیان و به نقل بسیاری ازاهل سنت آیه شریف تبلیغ جهت انتصاب علی - علیه السلام - به جانشینی رسول گرامی(ص) نازل شد. این نکته هنگامی بود که ترس آشوب بود و احتمال تفرقه افکنی از جانب منافقین و افراد سست ایمان وجود داشت. وحی الهی به همه این نگرانیها خاتمه داد و با تاکید بر اهمیت موضوع، حفظ رسول گرامی(ص) از توطئه ها را نوید داد و فرمود: یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک فان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله یعصمک من الناس; ای پیامبر، آنچه از خدا بر تو نازل شده به مردم برسان که اگر نرسانی تبلیغ رسالت و ادای وظیفه نکرده ای و خدا تو را از [آزار] مردمان محفوظ خواهد داشت. 13
علامه امینی 30 منبع از مدارک اهل سنت را برمی شمارد که همه آنها این آیه را با معرفی ولایت امیرمؤمنان علی - علیه السلام - در ارتباط دانسته اند. جلال الدین سیوطی شافعی در تفسیر در المنثور، تفسیر فخرالدین رازی شافعی در شمار این منابع جای دارند. 14
نکته ای که از دقت در آیه، با استفاده از جمله «فما بلغت رسالته » می توان فهمید این است که امامت در حدی از منزلت است که عدم معرفی آن با انجام ندادن وظیفه رسالت مساوی است.
دین مجموعه قوانین الهی است که برای اجرای آن به فردی که بتواند با تکیه بر دو عنصر ایمان و آگاهی موجب اجرای آن شود، نیاز دارد. دین کامل دینی است که این امر را از قبل پیش بینی کرده، برای آن برنامه داشته باشد. از این رو وقتی کفار احساس کردند با فوت عبدالله فرزند پیامبر گرامی(ص) جانشینی برای استمرار راهش وجود ندارد آن بزرگوار را «ابتر» و کارش را ناقص قلمداد کردند. 15
بعد از انتصاب علی(ع)، این آیه نازل می شود و می فرماید «الیوم اکملت لکم دینکم » امروز دین شما را کامل کردم. 16 امامت در جهت بیان احکام تکمیل کننده دین است; زیرا به مقتضای روایتی، که از طریق شیعه و اهل سنت نقل شده و پیامبر گرامی فرمود: من شهر علم هستم و علی در آن شهر. هر که خواستار ورود به شهر حکمت است باید از راه علی(ع) واردشود. 17
امامت در جهت اجرای صحیح برنامه های دینی نیز تکمیل کننده دین است. از این رو پیشوایان پنجگانه اهل سنت مانند مسلم، مالک، بخاری، نسایی و ترمذی می نویسند: وقتی طارق ابن شهاب، از اهل کتاب، در مجلس خلیفه دوم گفت: اگر آیه «اکمال » در دین ما نازل می شد آن را عید می گرفتیم. 18 کسی بر او خرده نگرفت و عمر با سکوت خود آن را مورد قبول قرار داد.
آیه سوم سوره مائده نیز در باره انتصاب علی - علیه السلام - در غدیر خم نازل شده است; «الیوم یئس الذین کفروا من دینکم فلا تخشوهم و اخشون » امروز کافران از اینکه به دین شما دستبرد زنند و اختلالی رسانند طمع بریدند پس شما از آنان بیمناک نشوید. 19
این آیه نشان می دهد که روز تکمیل دین و روز یاس و نومیدی دشمنان اسلام یکی است. علامه طباطبایی می نویسد: صحابه و تابعان و آنها که بعد از آنان آمده اند، همگی اتفاق دارند که این دو آیه مرتبط هستند و هر یک تکمیل کننده معنای دیگری است. و این نیست مگر بدان سبب که هر دو با هم نازل شده، یک معنا را می رسانند. 20
از آنچه گفته شد نتیجه می گیریم که باید این روز را عید شمرد; زیرا خداوند متعال چنان بدان اهمیت داده است که آن را موجب اکمال دین، تبلیغ رسالت و نومیدی دشمنان اسلام دانسته است تا خود یادی از «ایام الله » باشد و فرموده است: و ذکرهم بایام الله; روزهای خداوندی را بدانان یادآوری کن. 21
قرآن کریم، آنجا که از دعای حضرت عیسی و درخواست نزول مائده آسمانی سخن به میان می آورد، از عید بودن آن برای نسلهای آینده و گذشته یاد می کند و می فرماید: «اللهم ربنا انزل علینا مائدة من السماء تکون لنا عیدا لاولنا و آخرنا و آیة منک; پروردگارا، بر ما از آسمان مائده ای فرست تا این روز برای ما و کسانی که پس از ما می آیند عید شود». 22
چنانکه ملاحظه می شود حضرت عیسی نزول این مائده و عید شدن آن را برای این می خواهد که برای همیشه مایه افتخار و عزت جامعه دینی شود و بتواند حبل المتین و نقطه وحدت آنان باشد; وحدتی که یکی از علتهای بعثت پیامبران شمرده شده است، و راز و حکمت عید شمردن نیز در همین راستاست تا جامعه اسلامی مائده آسمانی امامت و وصایت را پاس دارند و آن را به عنوان نقطه مرکزی حل اختلافات خویش بپذیرند و این است رمز کلام باقر العلوم آل محمد (علهیم السلام) که فرمود «و لم یناد بشی ء ما نودی بالولایة یوم الغدیر; در میان احکام اسلامی هیچیک به اندازه ولایت روز غدیر مهم شمرده نشده است ».23
نویسنده: کوثری، عباس