غدیر خم نقطه عطف نبوت پیامبرگرامی اسلام (ص) و مکتب آسمانی و الهی اوست. آنچه در غدیر خم رخ داد به واقع نتیجه و محصول زحمات و رنج های ۲۳ ساله رسالت بود که خط مشی آینده مسلمانان را رقم زد و اتمام حجتی بود برای آنانکه بعد از پیامبر (ص) به دنبال هدایت و سعادت بودند.
به عقیده علماء خطاب خداوند درباره اعلام جانشینی امیر مؤمنان علی (ع) در قالب آیه « یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته» که ای پیامبر ابلاغ کن آنچه از طرف خداند بر تو نازل شده که اگر ابلاغ نکنی رسالت خود را نرسانده ای (مائده آیه ۶۷) در هیچ جای دیگر از فرامین الهی وجود ندارد.
حال برای اینکه واقعه مهم غدیر خم به شکلی کوتاه در اذهان ترسیم شود می توان مهمترین نکات سخنان پیامبر (ص) در این روز را دسته بندی کرد، علاوه بر اینکه به نظر ما تمامی این بیانات پر اهمیت است اما می توان آنها در قالب سر فصل هایی تقسیم کرد.
شرایط جغرافیایی و مکانی غدیر خم که در وادی به نام جحفه قرار داشته به علاوه زمان این واقعه و شرایط خاص آن دلایلی قابل توجه برای اهمیت ولایت جهان اسلام پس از رسول خدا(ص) هستند. غدیر خم منطقه ای است در میانه راه مکه و مدینه. پیامبر پس از َآخرین حج خود به همراه مسلمانان که «حجه الوداع»نامیده شد در شرایطی خاص مساله جانشینی علی بن ابیطالب را مطرح نمودند و این مساله بر هیچ یک از علماء اهل سنت و تشیع پوشیده نیست.
این واقعه درسال دهم هجری رخ داد و پیامبر (ص)پس از دستور الهی افرادی را به مدینه و اطراف آن فرستادند تا همگان از تصمیم رسول خدا(ص) بر این سفر مطلع شده و خود را َآماده همراهی نمایند.
حضرت علی (ع) که در این ایام ماموریت یافته برای دعوت به اسلام و حل اختلافاتی که بین اهل یمن پیش آمده بود به این سرزمین سفر کند، پس از اطلاع از عزم پیامبر (ص) بر سفر حج، به همراه یاران و جمعی از اهل یمن رهسپار مکه شدند که به قولی دوازده هزار نفر از اهل یمن حضرت امیر (ع) را در این سفر همراهی کردند.
به عقیده علماء در تواتر غدیر جای بحث وجود ندارد. شیعه می گوید: این حدیث که بخشی از خطبه پیامبر (ص)در روز غدیر خم است، آنقدر از افراد مختلف موافق و مخالف علی(ع) نقل شده که هرگز نمی توان احتمال داد دروغ یا تبانی در کار بوده است. بسیاری از کسانی که این خبر را نقل می کنند جزو افرادی هستند که در طول عمر خود علاقه ای به امیر المومنین علی (ع) نشان نداده اند و شیعه و سنی بر این مساله واقفند. ضمن اینکه نبی مکرم اسلام چه قبل از این واقعه در طول سال های نبوت و چه بعد از این رویداد مهم، بارها و بارها در تفسیر و تاویل و بیان شان نزول آیات قرآن و احادیث مختلف بر جانشین علی (ع) تأکید داشتند که از آن جمله می توان به آیه ولایت (مائده آیه ۵۵) و حدیث منزلت (کتب مختلف حدیثی) اشاره نمود و در حقیقت غدیر خم نقطه ای از زمان و مکان بود که پیامبر به صورت عمومی بر این مسأله تصریح کرد.
پس از انجام مناسک حج و پیش از حرکت به سوی غدیر خم، پیامبر اسلام (ص) در اقدامی دستور دادند تا بزرگان صحابه جمع شدند و در مراسمی نزد علی (ع) رفته و عنوان «امیر المؤمنین» بر او سلام کنند تا بدین شکل در زمان حیات خود، از آنان برای جانشینی علی اقرار بگیرد و این تازه ابتدای راه بود. زیرا در غدیر خم سخنانی مطرح شد که هر شک و شبهه ای رادر این باره از برد.
با اینکه انتظار می رفت پیامیر(ص) پس از حج مدتی را در مکه اقامت کنند، اما بلافاصله پس از اتمام مناسک دستور داد به مردم اعلام نمایند، چهارم ذی الحجه باید حرکت کنند تا در وقت معین در «غدیر خم» حاضر باشند. براساس دستور پیامبر تمامی مسلمانانی که در مراسم حج شرکت کرده بودند که تعداد آنها بالغ بر صدوبیست هزار نفر ذکر شده، برای حضور در این میعادگاه تاریخی عازم شدند. هیجدهم ذی الحجه هنگامی که کاروان به نزدیکی منطقه غدیر خم رسید پیامبر(ص) مسیر حرکت خود را به سمت غدیر تغییر داده و فرمودند: «ایها الناس، اجیبوا داعی الله، انا رسول الله» ای مردم دعوت کننده خدا را اجابت کنید که من پیام آور خدایم. در ادامه دستور دادند همه مردم متوقف شوند و آنانکه پیش رفته اند باز گردند و آنانکه از عقب کاروان می آیند توقف کنند . هنگامیکه این اجتماع عظیم بوجود می آید شدت گرمای هوا به حدی است که مردم گوشه ای از لباس و عبای خود را زیر پا گذاشته اند تا زمین داغ آنها را آزرده نکند.
منبر پیامبر آماده می شود، اطرافیان با جهاز شتران و دیگر مرکب ها این منبر را می سازند، در جایی که رسول خدا(ص) در هنگام ایراد خطابه بر همه اشراف داشته باشد. فردی نیز برای آنکه کلام رسول خدا (ص) به همگان برسد در میان جمعیت قرار گرفت تا بیانات را تکرار کند. حال جمعیت منتظرند تا ببینند و بشنوند که فرستاده خدا چه مطلب مهمی را می خواهد بیان کند.
پیامبر در خطابه ای نزدیک به یک ساعت تمام آنچه را که برای سعادت بشریت و آینده مسلمانان نیاز است، بیان می کند. این سخنان را می توان به چند بخش تقسیم کرد که در ادامه می آید:
پس از اینکه پیامبر نماز را اقامه نمود برفراز منبر ایستادند و علی (ع) را در کنار خود قرار دادند، در شرایطی که حضرت امیر (ع) یک پله پایین تر بودند و دستان رسول خدا(ص) بر شانه ایشان.
پیامبر(ص)سخن خود را همچون اغلب خطابه ها با حمد و ثنای الهی آغاز کردند:
ستایش خدای را سزاست که در یگانگی اش بلند مرتبه و در تنهایی اش به آفریدگان نزدیک است.بر همه چیز احاطه دارد و بر تمامی آفریدگان با قدرت و برهان خود چیره است...
سپس فرمودند: ایم مردم خداوند بر من چنین وحی فرموده که « ای فرستاده ما، آن چه از سوی پروردگارت ( درباره علی و خلافت او) بر تو فرود آمده بر مردم ابلاغ کن و گرنه رسالت خداوندی را به انجام نرسانده ای و او تو را از آسیب مردمان نگاه می دارد.
پیامبر (ص) در ادامه چنین فرمودند:همان جبرئیل سه مرتبه بر من فرود آمد از سوی پروردگارم که او سلام است، و به من مأموریت داد که در این اجتماع بر هر سفید وسیاهی اعلام کنم که:« علی ابن ابیطالب برادر من و وصی من و جانشین من در میان امت و امام پس از من است. جایگاه او نسبت به من همچون هارون به موسی است، جز اینکه پیامبری پس از من نخواهد بود و او (علی «ع») صاحب اختیار شما پس از خدا و رسولش است.
رسول خدا(ص) در ادامه به آیه ای که به آیه ولایت مشهور است اشاره کردند که: پروردگارم آیه ای بر من نازل فرموده که «انما ولیکم الله و رسوله والذین آمنو الذین یقیمون الصلوه و یؤتون الزکاه و هم راکعون» همان ولی و صاحب اختیار شما و سرپرست شما، خدا و پیامبر او هستند و کسانیکه ایمان َآورده اند و نماز به پا می دارند و درحال رکوع زکات می پردازند.
و این علی ابن ابیطالب است که نماز به پا داشته و در رکوع زکات پرداخته و پیوسته خداخواه است.
پیامبر ادامه می دهد که «من از جبرئیل درخواست کردم از خداند سلام اجازه گرفته و مرا از این مأموریت معاف فرماید"،این مطلب نشان از سختی این مأموریت مهم دارد و رسول خدا کمی پرهیزگاران و فزونی منافقان و دسیسه ملامت گران و مکر مسخره کنندگان را دلیل آن می داند.
در بخش دیگری از خطبه غدیر، رسول الله با بیان اینکه آخرین بار است که در این اجتماع به پا ایستاده ام، به ولایت امامان بعد از علی (ع) اشاره می کند و می فرماید:
پس از من به فرمان پروردگار علی، ولی و صاحب اختیار و امام شماست. آن گاه امامت در فرزندان من از نسل علی خواهد بود و این قانون تا برپایی رستاخیر که خدا و رسول او رادیدار کنید، دوام دارد.
خطبه غدیر این چنین از سوی پیامبر ادامه می یابد:
ای مردم! در قرآن اندیشه کنید، ژرفی آیات آن را دریابید و برمحکماتش نظر کنید و ازمتشابهات آن پیروی نکنید. پس به خدا سوگند باطل و تفسیر آن را آشکار نمی کند مگر همین که دست و بازوی او را گرفته و بالا آورده ام. (علی بن ابیطالب (ع))
رسول الله(ص) پیش از آنکه به نقطه عطف این سخنرانی برسد در قسمتی دیگر از خطبه اینگونه بیان می کند:
هان ای مردم! همانا علی و پاکان از فرزندانم از نسل او، یادگار گران سنگ کوچکترند (ثقل اصغر) و قرآن یادگار گران سنگ بزرگتر (ثقل اکبر)، هر یک از این دو از دیگری خبر می دهد و با آن سازگار است، این دو هرگز از هم جدا نخواهند شد تادر حوض کوثر بر من وارد شوند.
این بخش از کلام پیامبر در جایی دیگر نیز که به حدیث ثقلین مشهور شده است در واپسین روزهای زندگی رسول خدا(ص) بیان شده و ایشان قرآن و عترت را لازمه سعادت مسلمانان و انسان ها می دانند و تأکید می کنند که این دو از یکدیگر جدا ناشدنی هستند.
پیامبر (ص) بدین سان واقعه را به اوج می رساند که :
... اعلام می دارم که :هر آن که من سرپرست اویم، این علی سرپرست اوست و او علی بن ابیطالب است و...
اینجا رسول خدا (ص)، علی(ع) را به نزدیکتر فرا می خواند، از پشت هر دو بازوی علی را می گیرد او را از جای بلند کرده و می فرماید:
مردم چه کسی سزاوارتر از شما به شماست؟ گفتند: خداو پیامبر او (اشاره به آیه قرآن)، فرمود: آگاه باشید آن که من سرپرست اویم، پس این علی سرپرست اوست. خداوندا دوست بدار هر آن که سرپرستی او را بپذیرد و دشمن بدار هر آن که او را دشمن دارد و یاری کن یار او را و تنها گذار آن را که او را تنها بگذارد.
«الا من کنت مولاه فهذا علی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه وانصر من نصره و اخذل من خذله»
پیامبر آیه ای را که به آیه اکمال شهرت دارد در این بخش از خطبه بیان می کند به این شکل که :
معبودا! تو خود در هنگام بر پاداشتن او و بیان ولایتش نازل فرمودی که:« الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا» «امروز دین شما را به کمال و نعمت خود را بر شما به اتمام رساندم و اسلام را به عنوان دین شما پسندیدم.
پیامبر پس از این مرحله حساس به بیان فضایل علی(ع) و امامان معصوم علیهم السلام می پردازد و بیان می کند که:
ای مردم!نور از سوی خداند عز و جل در جان من، سپس در جان علی بن ابیطالب، آن گاه در نسل او تا قائم مهدی (عج) که حق خدا و مارا می ستاند جا گرفته است....
ای مردم! صراط مستقیم خداوند که شما را به پیروی آن امر فرموده، من هستم و پس از من علی است و آن گاه فرزندانم از نسل او پیشوایان راه راست اند که به درستی و راستی راهنمایند و به آن حکم و دعوت می کنند....
دوستداران امامان آن مؤمنانی اند که قرآن چنین توصیف نموده «آنان که ایمان آورده و باور خود را به شرک نیالوده اند در امان و در راه راست هستند» هان! یاران امامان در نهان از پروردگار خویش ترسانند و پاداش بزرگ (الهی) برای آنان خواهد بود.
رسول خدا در این بخش از خطبه مردم را برای بیعت با امام علی (ع) آماده کردند و چنین اظهار داشتند: اینک شما را می خوانم که پس از پایان خطبه با من و سپس با علی دست دهید تا با او بیعت کرده و به امامت او قرارا کنید. آگاه باشید من با خداوند و علی با من پیمان بسته و من اکنون از سوی خداوند برای امامت او پیمان می گیرم.
پیامبر به آیه ای از قرآن اشاره می کند تا اهمیت مسأله بیعت را تبیین کند، آنجا که خداوند متعال می فرماید: « (ای پیامبر) آنانکه با تو بیعت کردند همان با خدا بیعت کرده اند. دست خدا بالای دست آنان است، پس هر کس بیعت را بشکند این شکستن بر ضرر خود اوست و هر کس به آنچه با خدا عهد بسته وفادار باشد خداوند به او اجر عظیمی عنایت خواهد کرد."
اینجای خطبه است که پیامبر برای علی و امامان بعد از او از مردم بیعت لسانی می گیرد، اینچنین که : ای مردم شما بیش از آن هستید که در یک زمان با یک دست من بیعت نمایید. از اینروی خداوند به من دستور داده که از زبان از شما اقرار بگیرم و پیمان ولایت علی امیر المؤمنین را محکم کنم و نیز بر امامان پس از او که از نسل من و اویند. همان گونه که اعلام کردم ذریه من از نسل اوست.
پس همگان بگویید:
«ما شنیدیم و اطاعت می کنیم و راضی هستیم و سر تسلیم فرود می آوریم درباره آنچه از جانب پرورگار و خودت به ما رساندی، درباره امر امامت علی امیر المؤمنین و امامانی که از صلب او به دنیا می آیند.
بر این مطلب با قلب، جان، زبان و دستانمان با تو بیعت می کنیم. بر این عقیده زنده ایم و با آن می میریم،و با آن محشور می شویم.....
پس برای آنان عهد و پیمان از ما گرفته شد، از قلب هایمان و جانهایمان و زبانهایمان و ضمیرهای ما و دست هایمان. هر کس توانست با دست بیعت می نماید و گرنه با زبانش اقرار می کند.....»
وقتی کلام پیامبر(ص) پایان یافت همه مردم سخن او را تکرار کردند و بدین شکل بیعت عمومی گرفته شد.
تاریخ چنین می گوید که : پس از اتمام خطبه صدای مردم بلند شد که آری، شنیدیم و طبق فرمان خدا و رسول با قلب و زبان و دستمان اطاعت می کنیم. بعد به سوی پیامبر (ص) و امیر المؤمنین (ع) ازدحام کردند و برای بیعت سبقت می گرفتند و با ایشان دست می دادند.
پیامبر برای نظم دادن به بیعت مردم، دو خیمه را دستور دادند که بر پا شود یکی برای خود و دیگری برای علی (ع) و مردم بدین ترتیب پس از حضور در خیمه پیامبر در خیمه مخصوص امیر المؤمنین بر او سلام می کردند.
پیامبر (ص) دستور دادند تا ظرف آبی آوردند و پرده ای زدند که نیمی از ظرف آب در یک سوی پرده و نیم دیگر آن در یک سوی دیگر قرار گرفت، تا زنان با دست خود در یک سوی آب با امیر المؤمنین (ع) که دستشان را در سوی دیگر قرار داده بودند بیعت کنند و به این شکل زنان نیز بیعت کردند.
پیامبر (ص) در ادامه این مراسم عمامه خود را که سحاب نام داشت به عنوان تاج افتخار بر سر امیر المؤمنین قرار دادند.
حضرت امیر (ع) خود در این باره می فرماید:
پیامبر در روز غدیر خم عمامه ای بر سرم بستند و یک طرفش را بر دوشم آویختند و فرمودند: خداوند در روز بدر و حنین مرا بوسیله ملائکه ای که چنین عمامه ای بر سر داشتند یاری کرد.
دو اتفاق بزرگ دیگری که در این مراسم پر شکوه سه روزه رخ داد مسأله حضور جبرئیل و معجزه ای است که در قضیه حارث فهری پیش آمد و این واقعه نیز بر حقیقت مسأله غدیر تأکید داشتند که در اینجا از ذکر آن پرهیز می کنیم.
آنچه در پایان می توان به آن اشاره کرد این است که برخی می گویند کلمه «مولا» که در این خطبه به آن اشاره شد به معنی دوستی به کار رفته است، حال آنکه در جای جای خطبه می بینیم پیامبر با اشاره به آیات قرآن و شأن نزول آنها تأکید بر مسأله خلافت و جانشینی حضرت امیر (ع) دارند و دیگر اینکه بیعت گرفتن از آن جمعیت عظیم آیا می تواند تنها برای اثبات دوستی و محبت علی بن ابیطالب (ع) باشد. این بیعت نشان میدهد مسأله ای که مطرح شد برخلافت و جانشینی پیامبر (ص) تأکید داشته و به هیچ شکلی نمی توان آن را نادیده گرفت.
مسأله دیگری که در این مقوله مطرح است، این موضوع می تواند باشد که اگر این واقعه به خوبی سرلوحه امت مسلمان قرار می گرفت، اختلافاتی که در طول تاریخ برای مسلمین پیش آمد ، هرگز به وقوع نمی پیوست و وحدت اسلامی به معنای واقعی کلمه تحقق می یافت، زیرا پیامبر علاوه بر علی (ع) به جانشینان او تا قیامت اشاره کردند، لکن اتفاقات و مسایل مختلفی جامعه اسلامی را از این موهبت عظیم الهی محروم کرد و تنها عده ای اندک در طول تاریخ توانستند از برکات وجودی ائمه هدی (ع) بهره مند شوند و این مسأله مسؤولیت علماء و اندیشمندان شیعی را در تبیین صحیح جانشینی بعد از پیامبر (ص) دو چندان می کند.
زیرا اتفاقاًغدیر می تواند نقطه اتحاد مذاهب و فرقه های مختلف اسلامی باشد و تمامی مسلمانان بر حول این محور الهی حرکت کنند و با بهره گیری از این معادن حکمت و علم و معرفت، جهانی پر از عدل و داد را رقم بزنند.