چکيده:
در این رساله که با عنوان صروشهای تفسیری علی(ع) تدوین یافته است، پس از یک مقدمه و بحث از جایگاه امام علی(ع) در تفسیر و بررسی حجیت روایات تفسیری روشهای تفسیری آن حضرت بررسی می شود. لازم به یادآوری است که مقصود از روشهای تفسیری در این رساله، معنی مصطلح آن نیست و لذا نمونه های تفسیر ارائه شده علاوه بر روشهای تفسیری آن حضرت، شامل گرایش ها و گونه های تفسیری و... به طور عام نیز می شود. قبل از همه روشها، روش تفسیر قرآن به قرآن در کلام علی(ع) در اقسام مختلف بیان شده، نمونه های کافی یاد شده است؛ گاهی ایشان صدر و ذیل آیه را با هم تفسیر می کنند و گاهی آیه ای را با کمک آیه دیگر و گاهی با پیوند چند آیه به تفسیر می پردازند. حضرت علی(ع) در موارد متعددی، آیات قرآن را با استناد به حدیث نبوی تفسیر می کند که گاهی در بیان فضلیت آیات و سور است، گاهی در جهت بیان معانی کلمات و بیان مقصود، گاهی به بیان مصداق انحصاری، اکمل و مطلق مصداق پرداخته است، گاهی نیز تفصیل داستانهای قرآنی، تأویل، شأن نزول و... را بیان داشته است. یکی از مهم ترین گونه های تفسیر علی(ع)، تفسیر کلامی عقلی است که آن حضرت آیات مرتبط با اصول اعتقادات را با استفاده از مبانی اعتقادی عقلی بیان داشته است. ایشان در روایات تفسیر گاهی به تبیین معانی لغوی یا اصطلاحی کلمات قرآنی پرداخته و گاهی از قواعد صرف و نحو، تشبیه و تمثیل برای تبیین آیات بهره برده است. از آنجا که قرآن دارای بطن های متعددی است، در موارد زیادی حضرت امیر(ع) به مفاهیم باطنی و تأویل آیات قرآن پرداخته است که گاهی با الفاظ ظاهری قرآن مخالف است و گاهی نیز به بیان بطن آیه پرداخته است. قرآن، از سنخ کتابهای علوم طبیعی نیست؛ ولی گاهی برای تربیت آدمی چاره ای جز بیان نظم و حکمتهای موجود در جهان طبیعت نیست تا بدین وسیله انسان را از نظم به ناظم آن بکشاند؛ لذا در میان روایات تفسیری علی(ع) به امور علمی نیز پرداخته شده است مثل آفرینش خورشید و ماه و دیگر ستارگان، فوائد آب باران، مشرق ها و مغرب ها، کروی بودن زمین، نقش کوهها در استواری زمین و فوائد دیگر آن. در ایات قرآنی، برخی قصص انبیاء و امتهای پیشین به طور اجمال مطرح شده که در روایات تفسیری حضرت علی(ع) به تفصیل آنها اشاره شده است؛ داستانهایی از حضرت آدم، نوح(ع)، ذی القرنین، ابراهیم(ع)، موسی(ع)، اصحاب کهف، تقسیم بنی اسرائیل بعد از عیسی(ع) به هفتاد و دو فرقه، احوالات پیامبر اسلام(ص) و برخی معجزات و احوال ایشان و... برخی از ایات قرآن جنبه اخلاقی و تربیتی دارند، لذا از علی(ع) نیز روایاتی تربیتی در تفسیر برخی آیات قرآن بدست آمده است. حضرت علی(ع) گاهی در مقام تبیین آیات قرآن به جرح و تطبیق پرداخته و مصادیق انحصاری و یا اکمل آیات قرآنی را بیان داشته، گاهی نیز به مطلق تطبیق پرداخته است. در تفسیر حضرت علی(ع) به آیات احکام، شأن نزول و فضائل ایات و سور نیز پرداخته شده است که در فصلهای جداگانه به آنها اشاره شده است. به نظر می رسد همانگونه که خواهان هر تخصصی، ابتدا باید شاگردی کند و مهارتها و تجربیات دیگران را فرا بگیرد تا با استفاده از آنها، به مرور زمان به تبحر دست یابد، مفسر قرآن نیز، باید از تعالیم پیشینیان، مخصوصا کسانی که بهره فراوانی از تعالیم پیامبر(ص) داشته اند و مفتخر به درجه عصمت بوده اند، استفاده کرده تا ضمن بهره برداری از آن تعالیم، روش تفسیر قرآن را فرا گرفته، از تفسیر به رأی به دور ماند./
عبدالهی عابد، صمد
مقطع : دکترا
استاد راهنما : ناصح، علی احمد
رشته گرایش : علوم قرآن و حدیث
استاد مشاور : مهدوی راد، محمدعلی ؛ سیدرضا مؤدب
دانشگاه : دانشگاه قم
تاريخ دفاع : 1386