شواهد موجود در كتب تاریخى گویاى این حقیقت است كه پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) از آغاز رسالت با رویكرد عمده زنان به آیین توحیدى روبرو شد. اولین پذیرنده اسلام (خدیجه)، (1) اولین شهیده (سمیه) (2) و بانوانى كه از سابقین و مهاجران شمرده مى شدند (3)نمونه روشنى از مشاركت زنان در عرصه هاى اجتماعى را به نمایش مى گذارند.
حضور زنان در حجة الوداع بارزترین و ماندگارترین نوع شركت در صحنه هاى اجتماعى است. اخبار فراوانى كه به وسیله راویان زن از این مراسم عظیم نقل شده، گویاى تلاش گسترده زنان در پاسدارى از این میراث مقدس است. دستاوردهاى بانوان در عرصه اخبار غدیر به دو گروه عمده تقسیم مى شود:
در سال دهم هجرى، با اعلام پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، مؤمنان بسیارى از شهرهاى مختلف به سوى مدینه روان شده، در حومه شهر مسكن گزیدند و به انتظار موسم حج نشستند; حجى كه بعدها به حجةالوداع، حجةالاسلام، حجةالبلاغ، حجةالكمال، حجةالتمام شهرت یافت. پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) روز شنبه، پنج یا شش روز قبل از آغاز ذىحجة، از مدینه حركت كرد. در این سفر همه زنان و اهل بیت پیامبر با وى همراه بودند. (4)گروهى از این بانوان حدیث غدیر را نقل كرده اند; كه نام و روایتشان چنین است:
حضرت فاطمه زهرا(علیها السلام) یگانه یادگار رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است، كه همچون دیگر اهل بیت(علیهم السلام) بارها به یادآورى واقعه غدیر پرداخت. نگاهى به سخنان آن بزرگوار جایگاه وى در عرصه اخبار غدیر را آشكار مى سازد:
گروهى از انصار، براى توجیه خطاى خویش، به ایشان گفتند: اگر مطالب شما را قبل از بیعت با دیگران مى شنیدیم با غیر على بیعت نمى كردیم. حضرت فرمود:
آیا پدرم در روز غدیر براى كسى جاى عذر باقى گذاشت؟ (5)و نیز در جواب محمود بن لبید كه پرسیده بود: آیا از سخنان پیامبر دلیلى بر امامت على دارید؟
فرمود: شگفتا، آیا روز غدیر را فراموش كردید؟!
محمود بن لبید گفت: آن روز چنان بود ولى از آنچه به شخص شما اشاره شده، بگویید.
حضرت فرمود: خدا را شاهد مى گیرم، شنیدم [پیامبر] فرمود: على بهترین كسى است كه در میان شما جانشین خود قرار مى دهم. على (علیه السلام) امام و جانشین بعد از من است و دو فرزندم حسن و حسین و نه تن از فرزندان حسین امامان نیكانند. اگر از آنان اطاعت كنید، شما را هدایت خواهند كرد و اگر با آنان مخالفت ورزید، تا قیامت اختلاف در میان شما حاكم خواهد بود. (6)
روایتى با سند بسیار دقیق و مشهور بیان مى دارد كه دختر بزرگوار پیامبر حدیث غدیر را چنین بیان فرمود:
قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): «من كنت ولیه فعلى ولیه و من كنت امامه فعلى امامه.» (7)
رسول خدا(ص) فرمود: هر كه من سرپرست اویم على سرپرست اوست و هر كه من امام او هستم على امام اوست. احتجاجى از فاطمه زهرا به وسیله چند تن از زنان به این صورت روایت شده است:
قالت: انسیتم قول رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) یوم غدیر خم، من كنت مولاه فعلى مولاه و قوله: انت منى بمنزلة هارون من موسى علیهما السلام. (8)
آیا سخن رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در روز غدیر خم را فراموش كرده اید، كه فرمود: هر كه من مولاى او هستم على مولاى اوست و آیا سخنش را فراموش كرده اید كه فرمود: تو نسبت به من مانند هارون نسبت به موسى هستى. حضرت فاطمه زهرا (علیها السلام) عمر خویش را در راه اثبات ولایت امیرمؤمنان به انصار و مهاجرین صرف نمود و سرانجام نیز در همین راه به شهادت رسید و سیده شهیدان ولایت نام گرفت.
حضور زنان پیامبر، از جمله ام سلمه (9)در مراسم غدیر، در كتب مختلف مورد تاكید قرار گرفته است. (10)صاحب روضةالصفا مىگوید: «چون حضرت رسول خدا(ص) در غدیر خم حدیث «من كنت مولاه فعلى مولاه» در شان امیرمؤمنان فرمود پس از منبر فرود آمد و در خیمه خاص خود نشست و فرمود كه امیرمؤمنان در خیمه دیگر بنشیند بعد از آن طبقات خلائق را فرمود تا به خیمه على(رض) رفتند و زبان به تهنیت على (علیه السلام) گشادند. چون مردم از این امر فارغ شدند امهات مؤمنین به فرموده آن حضرت نزد على رفتند و او را تهنیت دادند». (11)
ام سلمه یكى از دو زن پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است كه حدیث غدیر را روایت كرده است. او ماجراى غدیر را چنین باز مى گوید:
اخذ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) بید على بغدیر خم فرفعها حتى راینا بیاض ابطیه فقال «من كنت مولاه فعلى مولاه» ثم قال «ایها الناس انى مخلف فیكم الثقلین كتاب الله و عترتى و لن یفترقا حتى یردا على الحوض». (12)
در غدیر خم رسول خدا(ص) دست على (صلی الله علیه و آله و سلم) را بالا برد، تا آنجا كه سفیدى زیر بغلش را دیدیم، آنگاه فرمود: هر كه من مولاى او هستم پس على مولاى اوست.
بعد فرمود: اى مردم، من دو چیز گرانبها در میان شما بر جاى مى گذارم كتاب خدا و عترتم. این دو هرگز از هم جدا نخواهند شد تا وقتى در حوض به من برگردند.
ام سلمه از معدود كسانى است كه بعد از وفات نبى اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در خط ولایت امیرمؤمنان باقى ماند. او به فرزنش چنین وصیت كرد. «یا بنى الزمه فلا و الله ما رایت بعد نبیك صلى الله علیه و آله اماما غیره»; پسركم، همراهش [على] باش. به خدا قسم، بعد از پیامبرت امامى غیر او ندیدم. (13)ام سلمه روایات دیگرى نیز، در باره امیرمؤمنان، از پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل كرده است. (14)
او به دلیل تقرب به اهل بیت روایات فراوانى نقل كرده است; تنها حدود شصت روایت از پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) دارد كه بسیارى از آنها در منزلت امیرمؤمنان است. (15)اسماء از سابقین در اسلام است و از جمله افرادى است كه قبل از آنكه مردم در خانه ارقم ایمان بیاورند به همراه همسرش جعفر به خدمت پیامبر آمد و اسلام اختیار نمود و به همراه جعفر به حبشه مهاجرت كرد. بعد از شهادت جعفر طیار به عقد ابوبكر در آمد و از وى صاحب (محمد) شد در آن زمان كه همسر خلیفه دوم بود توطئه قتل وصى پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را با هوشیارى و ایثار تمام خنثى نمود. وى همواره از محبان و ملازمان فاطمه زهرا (علیها السلام) بود او بعد از شهادت حضرت فاطمه (علیها السلام) از جمله زنان على (علیه السلام) شد. فرزندش محمد را چنان تربیت كرد كه از مریدان و مخلصان امیرمؤمنان شد. زمانى كه در حجةالوداع شركت جست همسر ابوبكر بود. و محمد بنابىبكر نیز در مسیر حجةالوداع متولد شد. ابنعقده در كتاب ولایتحدیث غدیر را از او روایت كرده است. (16)اسماء همچنین از راویان حدیث ردالشمس (17)به شمار مى رود.
او فاخته نام دارد (18)و خواهر امیرمؤمنان(ع) است. امهانى از راویان(19)و اصحاب (20)پیامبر اكرم بود پیامبر ضمن حدیثى او را «یكى از بهترین مردم» خواند. (21)این بانوى گرانقدر احادیثى چون ثقلین(22)و غدیر را از پیامبر اكرم(ص) روایت كرده است. او در باره واقعه غدیر مىگوید:
رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از حج بازگشت، تا در غدیر خم فرود آمد، سپس برخاست و در گرماى سوزان چنین گفت: [اى مردم هر كه من مولاى او هستم، پس على مولاى اوست. خدایا، هر كه او را دوست دارد، دوست بدار و هر كه با او دشمنى كند، دشمن بدار; هر كه او را زبون سازد، زبون گردان و هر كه او را یارى كند، یارى كن]. (23)
او در شمار زنان پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) (24)و حاضران در حجةالوداع جاى داشت. در كتب مختلف اهل سنت روایت غدیر از وى نقل شده است. ابنعقده در «حدیث ولایت» روایت او را نیز ذكر مى كند. (25)
بررسى موضع گیری هاى وى و تطبیق آن با عملكرد ام سلمه همسر دیگر پیامبر گرامى كه در تاریخ از خود بر جاى نهاده و تحقیق در انگیزه ها، تعیین جهت گیریها و موقعیتهاى آن دو مى تواند براى بانوانى كه امروز در مقابل امواج سهمگین و بنیانكن سیاست بازى تبلیغات رنگارنگ و هدفدار و شعارهاى برخاسته از مطامع نفسانى و دنیوى دنیاداران قرار دارند نمونه هایى تجربه شده و تاریخى و الگویى عملى و آكنده از راهكارهاى مذهبى و سیاسى باشد.
او از صحابه مشهور پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است و ابنعقده و منصور رازى حدیث غدیر را از وى نقل كرده اند. (26)
از جمله كسانى كه حدیث غدیر را روایت كرده اند زید بنارقم و نیز همسر وى مى باشد علامه طباطبایى ضمن نام بردن از گروه كثیرى كه روایت (من كنت مولاه فعلى مولاه) را نقل كرده اند به ایشان نیز اشاره مىكند. (27)
در میان روایات غدیر روایتى با ده سند به چشم مى خورد كه همه راویانش زن هستند. نام این بانوان چنین است:
این گروه از فاطمه زهرا(سلام الله علیها) نقل كرده اند كه حضرت فرمود:
«انسیتم قول رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم) یوم غدیر خم، من كنت مولاه فعلى مولاه و قوله انت منى بمنزلة هارون من موسى علیهما السلام.» (28)
آیا سخن رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در روز غدیر را فراموش كردید، كه فرمود: هر كه من مولاى او هستم على مولاى اوست. و [آیا] گفتارش را [فراموش كردید كه فرمود]: [اى على،] جایگاه تو در برابر من مانند جایگاه هارون در برابر موسى است.
عایشه بیشتر روایتهایش را از پدرش سعد (29)بن ابى وقاص نقل مىكند و نزد ابن حجر از راویان موثق به شمار مىرود. (30)او روایت غدیر را، از زبان پدرش چنین بازگو مى كند:
«كنا مع رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) بطریق مكة و هو متوجه الیها (كذا فى النسخ و الصحیح و هو: متوجه الى المدینه) فلما بلغ غدیر خم وقف للناس ثم رد من تبعه و لحقه من تخلف فلما اجتمع الناس الیه قال: ایها الناس من ولیكم؟ قالوا: الله و رسوله. ثلاثا ثم اخذ بید على فاقامه ثم قال «من كان الله و رسوله ولیه فهذا ولیه اللهم و ال من والاه و عاد من عاداه». (31)
با رسول خدا در راه مكه بودیم و او به سوى مكه توجه داشت. (در نسخه هاى صحیح مى خوانیم كه به مدینه توجه داشت.) وقتى به غدیر خم رسید، ایستاد; آنان كه جلو بودند بازگشتند و آنان كه عقب مانده بودند، رسیدند. مردم پیرامونش گردآمدند و حضرت فرمود:
اى مردم، سرپرست شما كیست؟ حاضران سه بار گفتند: خدا و پیامبرش. آنگاه دست على را بلند كرد و فرمود: هر كه خدا و رسول او سرپرستش هستند، این سرپرست اوست. خدایا، هر كه او را دوست دارد، دوست بدار و آن كه با او دشمنى مى ورزد، دشمن بدار.
عایشه بنت سعد حدیث دیگرى نیز از پدرش روایت كرده، كه ولایت على (علیه السلام) را آشكار مى سازد:
«سمعت ابى یقول: سمعت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) یوم الجحفه فاخذ بید على فخطب فحمد الله و اثنى علیه ثم قال: ایها الناس انى ولیكم قالوا صدقتیا رسول الله ثم اخذ بید على فرفعها فقال: هذا ولیى و یؤدى عنى دینى و انا موالى من والاه و معادى من عاداه.» (32)
شنیدم پدرم گفت كه، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در روز جحفه دست على (علیه السلام) را گرفت، سپس خطبه خواند، خداى را سپاس گفت، ستایش كرد و فرمود: اى مردم، من ولى شما هستم. گفتند: راست گفتى، اى رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم). سپس دست على را گرفت و بالا برد و فرمود: این جانشین من است و دین مرا ادا مى كند. من دوستدار كسى هستم كه او را دوست بدارد و دشمن كسى هستم كه با او دشمنى ورزد.
او از شیعیان معروف و بسیار مشهور حضرت امیرمؤمنان بوده به نحوى كه آوازه اش تا بدان حد پیچیده بود كه معاویه موقع ورود به مكه از وى سراغ گرفت این موضوع خود به خوبى مى تواند نمایانگر فعالیت هاى مؤثر و ارزنده این بانوى شیعه و محب اهل بیت باشد (ما تنها به آن بخش از سخنان وى كه مربوط به غدیر مى شود مى پردازیم) (33)آنچه از گفتگوى او و معاویه بر جاى مانده است را زمخشرى در كتاب «ربیع الابرار» چنین باز مى گوید:
سالى معاویه به حج رفت و از زنى كه به نام دارمیه حجونیه، كه سیاه چهره و تنومند بود، سراغ گرفت وقتى او را نزد معاویه آوردند، پرسید: اى دختر حام، چگونه اى؟
گفت: خوبم، حام نیستم، از قبیله بنى كنانم.
گفت: راست گفتى، آیا مى دانى چرا تو را فرا خواندم؟
- سبحان الله! من غیب نمى دانم.
- خواستم بپرسم چرا على را دوست دارى و با من دشمنى مى ورزى؟
- آیا از پاسخ معافم مى دارى؟
- نه.
- حال كه نمى پذیرى مى گویم; من على را به خاطر عدالتش و تقسیم یكسانش دوست داشتم و با تو دشمنى مى ورزم چون با آن كه براى حكومت از تو سزاوارتر بود، جنگیدى و در پى چیزى برآمدى كه براى تو نیست. با على دوستى ورزیدم به خاطر ولایتى كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)، در روز غدیر خم در مقابل چشم تو، براى او اقرار گرفت، به خاطر آنكه به بیچارگان محبت مى ورزید و دینداران را بزرگ مى داشت و .... (34)
او در خانه امام صادق (علیه السلام) پرورش یافته بود و از شاگردان مكتب وى شمرده مى شد. (35) حسنیه، با استعداد سرشارش، در مناظرات مختلف، كه توسط هارون الرشید ترتیب داده مى شد، شركت جسته و از مقام ولایت دفاع مى كرد. در یكى از این مناظره ها از فردى، كه ابراهیم خوانده مى شد، پرسید: آیا در هیچ جاى تفاسیر شما آمده است كه در حجةالوداع رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) به امر پروردگار، در غدیر خم، فرود آمده، این آیه را: (یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیك من ربك و ان لم تفعل فما بلغت رسالتك). با بیمناكى براى مردم تلاوت كرد و سپس آیه والله یعصمك من الناس نازل شد و [آیا در تفاسیر شما آمده است كه پس از نزول «والله یعصمك من الناس» پیامبر خدا دست على بن ابىطالب را گرفت; بر منبرى، كه از جهاز شتر ساخته بودند، برآمد و گفت: من كنت مولاه فعلى مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله و العن من ظلمه. آنگاه، این آیه نازل شد: «الیوم اكملت لكم دینكم و اتممت علیكم نعمتى و رضیت لكم الاسلام دینا. »
ابراهیم سر به زیر افكند، حسنیه علماء را مخاطب ساخت و آنان را به جان هارون سوگند داد. حاضران، كه خود را در مقابل هارون الرشید مى دیدند، لب به تایید گشودند. ابو یوسف گفت: بیشتر صحابه و مفسران تصریح كرده اند كه این آیه در باره على بن ابىطالب نازل شده است و حدیث من كنت مولاه فعلى مولاه نیز مشهود است.
حسنیه پرسید در باره «انما ولیكم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاة و یوتون الزكوة و هم راكعون» چه مى گویید؟ ابو یوسف گفت: به اجماع امت در باره على بن ابىطالب است.
آنگاه حسنیه با شگفتى پرسید: ... احكام و نصوص الهى را وا مى نهید و بیعت روز غدیر را نادیده مى گیرید؟! (36)
او نیز از تابعین شمرده مى شود. عمیره، اهل مدینه و خواهر سهل امرفاعه ابن مبشر بود. او از راویان حدیث غدیر است و در سلسله سند حدیث «مناشده» امیرمؤمنان(ع) قرار دارد.
او حدیث غدیر را از عدى بن ثابت نقل كرده است و ابن عساكر در تاریخ خود از حدیث وى یاد مى كند. (37)
او دختر على بن ابى طالب (علیه السلام)است و مادرش امولد مىباشد. برقى در رجال خود وى را از راویان امام حسن (علیه السلام) مى داند (38)و در تهذیبالاحكام از راویان امیرمؤمنان(علیه السلام)، ابىحنیفه، اسماء بنتعمیس(39)شمرده شده است. حدیث منزلت (40)و ردالشمس(41)از جمله روایات اوست. وى حدیث غدیر را از ام سلمه نقل نموده است. (42)
«اشهد الله تعالى لقد سمعته یقول: على خیر من اخلفه فیكم و هو الامام و الخلیفة بعدى و سبطاى و تسعة من صلب ائمة ابرار لئن اتبعتموهم وجدتموهم هادین مهدیین و لئن خالفتموهم لیكون الاختلاف فیكم الى یوم القیمة».
پى نوشتها:
1- در باره اسلام خدیجه این سخن امیرمؤمنان به تنهایى كافى است كه فرمود: «لم یجمع بیت واحد یومئذ فى الاسلام غیر رسول الله و خدیجه و انا ثالثهما» نهج البلاغه خطبه 192 (قاصعه).
2- كانت سمیه ام عمار بن یاسر و ابوه یاسر ممن عذب فى الله تعالى فصبرا و ارادتهما قریش على ان رجعا عن الاسلام الى الكفر فابیا فضرب ابوجهل سمیة بحربة فى قبلها فماتت... اعیان الشیعه، ج7 ، ص319.
3- ریاحین الشریعة، ج 2، ص 305.
4- الغدیر ج 1، ص9.
5- خصال صدوق، ج 1، ص173; عوالم، ج 11، ص467. «هل ترك ابى یوم غدیر خم لاخذ عذرا» تاكید مورخان بر این كه اهل بیت پیامبر(ص) از جمله حاضرین در غدیر بودند مبین این مطلب است كه حضرت فاطمه زهرا(س) نیز در بین آنان حضور داشته است. زیرا مورخان حضور زنان پیامبر را به طور مستقل بیان كرده و گفته اند كه امهات مؤمنین همراه پیامبر بودند بنابراین از طرفى فاطمه زهرا (علیها السلام) داراى چنان شخصیت برترى است كه در صورت عدم حضور وى در غدیر باید بتوان روایاتى دال بر آن یافت كه ظاهرا وجود ندارد از این روى مى توان گفت كه ایشان نیز در بین جمع حاجیان در حجةالوداع حضور داشته است.
6- بحارالانوار، ج36، ص353 و 354; اسمى المناقب، ص 32; نهج الحیاة، ص 38.
7- احقاق الحق، ج 2، ص 460. در فیض الغدیر، ص 391 به نقل از ینابیع الموده حدیث را چنین نقل كرده است «قالت: قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) من كنت ولیه فعلى ولیه و امامه».
8- الغدیر، ج 1، ص197; «من كنت مولاه فعلى مولاه» احقاق الحق، ج6، ص 282; ارجح المطالب، ص 571 و 448. صاحب فیض الغدیر توضیحى بر احتجاج حضرت فاطمه دارد (فیض الغدیر، ص 390).
9- ام سلمه دختر ابى امیه بن المغیرة مخزومى است مادرش عاتكه دختر عبدالمطلب است او دختر عمه پیامبر و همسر وى بود و در سال 65 هجرى وفات یافت. (اعلام خصال صدوق، ص 301)
10- معارج النبوة، ج 2، ص 318.
11- فیض الغدیر، ص 388 -389.
12- الغدیر، ، ج 1، ص17 و 18; ملحقات احقاق الحق، ص53; معجم رجال الحدیث، ج23، ص177.
13- اعلام النساء، ص 651; بصائر الدرجات، ص183، ح 4.
14- مانند «من سب علیا فقد سبنى و من سبنى فقد سب الله تعالى» (المستدرك على الصحیحین، ج3، ص 121) و «قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) كانى دعیت فاجیب و انى تارك فیكم الثقلین احدهما اكبر من الاخر كتاب الله عز و جل حبل ممدود من السماء الى الارض و عترتى اهل بیتى فانظروا كیف تخلفونى فیهما». اعلام النساء، ص 634 نقل از امالى شیخ طوسى، ج 2، ص 92; كشف الغمه، ج2، ص 32، ارجح المطالب، ص 338، از طریق ابن عقده.
15- اعیان الشیعه، ج3، ص 408; جامع الرواة، ج 2، ص 455; خلاف طوسى، ج 1، ص 5.
16- الغدیر، ج 1، ص17.
17- امالى مفید، ص 55 و56; ارشاد مفید، ص163 و 164.
18- اعیان الشیعه، ج3، ص 488.
19- رجال برقى، ص 60.
20- رجال شیخ طوسى، ص33.
21- تنقیح المقال، ج3، ص73; معجم رجال الحدیث، ج23، ص 881.
22- اعلام النساء، ص 488; ارجح المطالب، ص337.
23- «رجع رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) من حجة حتى نزل بغدیر خم ثم قام خطیبا بالهاجرة فقال: ایها الناس [من كنت مولاه فعلى مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و اخذل من خذله و انصر من نصره] ینابیع المودة، ص 40; اعلام النساء، ص489. روایت غدیرى فاخته را در الغدیر، ج 1، ص 18 و احقاق الحق، ج 2، ص463 ببینید.
24- عایشه در سال57 در مدینه درگذشت و در بقیع دفن شد. (اعلام خصال صدوق، ص 315)
25- الغدیر، ج 1، ص 48; احقاق الحق، ج 2، ص 460.
26- الغدیر، ج 1، ص 58.
منصور بن حسین آبى معروف به ابوسعد صاحب كتاب نثرالدرر متوفى قرن پنجم كتابى به نام حدیث الغدیر نوشته و بنا به گفته مناقب ابن شهرآشوب این كتاب راویان حدیث غدیر را بر حسب حروف الفبا برشمرده است. «غدیر در آینه كتاب، ص79»
27- المیزان فى تفسیر القرآن، ص59.
28- روایت فوق را حافظ بزرگ ابوموسى مدینى در كتاب خود آورده است. او مى گوید: این حدیث سلسله دار است. زیرا هر یك از فاطمه ها از عمه خود روایت كرده اند و این روایت پنج خواهر برادر است كه هر یك از دیگرى نقل كردهاند. رك: اسنى المطالب فى مناقب على بن ابى طالب»، شمس الدین ابوالخیر الجزرى، ص 32; احقاق الحق، ج 21، ص26 و27; بحارالانوار، ج36، ص353; عوالم، ج 11، ص 444; اثبات الهدى، ج 2، ص553 و ج3، ص127; اعلام النساء المؤمنات، ص 578 و مسند فاطمه معصومه(سلام الله علیها)، سید على رضا سید كبارى، ص56 (چاپ نشده).
29- ابواسحاق سعد بن ابىوقاص در سال 54 - 58 و عایشه بنت سعد در سال117 وفات یافتند. نسایى روایت وى را نقل كرده است. به خصائص نسایى، ص3 مراجعه شود.
30- التقریب، ابنحجر، ص473.
31- الغدیر، ج 1، ص 38- 41; خصائص نسائى، ص 18 و 25.
عایشه بنت سعد احادیث دیگرى راجع به فضایل امیرمؤمنان دارد; به اسنى المطالب، ص 52 و ملحقات احقاق الحق، ص189 و 190 رجوع كنید.
32- الغدیر، ج 1، ص 38 - 41.
33- دارمیه حجونیه از زنان فاضل، خردمند و فصیح بود. او استدلالى قوى داشت و در خط ولایت استوار بود. روایت او را ابن عبدربه در عقد الفرید از سهل بنابىسهل تمیمى از پدرش نقل كرده است.(عقد الفرید، ج 1، ص 352; بلاغات النساء، ص 72)
34- متن كامل مباحثه دارمیه حجونیه را در كتب ذیل بخوانید:
بلاغات النساء، ص 72; العقد الفرید، ج 1، ص 162; صبح الاعشى، ج 1، ص259; الغدیر، ج 1، ص209; اعلام النساء المؤمنات، ص333; اعیان الشیعه، ج6، ص 364.
35- ریاض العلماء، ج 5، ص 704. او فاضل، عالم، مدقق و آگاه به اخبار و آثار بود.
36- این متن در حلیة المتقین، بخش مناظرات حسنیه، ذكر شده است. در باره موضوع مناظره حسنیه اختلاف است. سید محسن امین در اعیان الشیعه، ذیل كلمه «حسنیه» مىگوید: این [مناظره] از اختراعات ابوالفتوح رازى است. مرحوم خوانسارى در روضات الجنات این مناظره را ذكر كرده است و شیخ آقابزرگ در ذریعه مى نویسد:
الحسنیه: رسالة فى الامامة تنسب الى مؤلفها و هو بعض الجوارى من بنات الشیعة فیها مناظراتها مع علماء المخالفین فى عصر هارون الرشید. (الذریعه، ج7، ص 200، رقم89; نقل از اعلام النساء، ص 300 تا 301). براى تحقیق بیشتر در باره شخصیت حسنیه به تنقیح المقال، ج3، ص247; ریاض العلماء، ج 5، ص407; روضات الجنات، ج 1، ص153; الذریعة، ج7، ص 200 و ج 4، ص97 و ج 25، ص296 و ج 5، ص 105 و 145 و 161; من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 75. معجم رجال الحدیث، ج23، ص187 رجوع كنید. خلاصه اى از مطالب كتب فوق در اعلام النساء ص 300 تا 302 آمده است.
37- الغدیر، ج 1، ص 70.
38- پیام غدیر، عذرا انصارى، ایشان روایت را از تاریخ دمشق، باب تاریخى على بن ابى طالب (علیه السلام) ص 51 نقل نمودهاند.
39- رجال برقى، ص 60; معجم رجال الحدیث، ج23، ص197، رقم15659.
40- تهذیب التهذیب، ج12، ص 470.
41- اعیان الشیعة، ج 8، ص 39 - ملحقات احقاق الحق ; ص262
42- همان، ص 54.