واقعه عظیم غدیر، شامل مراحل مقدماتى قبل از خطبه و متن خطبه و وقایعى که همزمان با خطبه اتفاق افتاد و آنچه پس از خطبه بوقوع پیوست، بطوریکه روایت واحد و متسلسل بدست ما نرسیده است.بلکه هر یک از حاضرین در غدیر،گوشه اى از مراسم یا قطعه اى از سخنان حضرت را نقل نموده اند.البته قسمتهایى از این جریان بطور متواتر بدست ما رسیده است،و خطبه غدیر نیز بطور کامل در کتب حدیث حفظ شده است.
خبر غدیر و سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله در آن مجمع عظیم، طورى در شهرها منتشر شد که حتى غیر مسلمانان هم از این خبر مهم آگاه شدند. جا داشت بیش از یکصد و بیست هزار مسلمان حاضر در غدیر،هر یک به سهم خود خطبه غدیر را حفظ کند و متن آنرا در اختیار فرزندان و فامیل و دوستان خود قرار دهد.
متأسفانه جو حاکم بر اجتماع آن روز مسلمین و فضاى ایجاد شده بعد از رحلت پیامبرصلی الله علیه و آله -که حدیث گفتن و حدیث نوشتن در آن ممنوع بود و سالهاى متمادى همچنان ادامه داشت- اینها سبب شد که مردم سخنان سرنوشت ساز پیامبر دلسوزشان در آن مقطع حساس را به فراموشى بسپارند و اهمیت آنرا نادیده بگیرند.
طبیعى است که باید چنین مى شد، زیرا مطرح کردن غدیر مساوى با بر چیدن بساط غاصبین خلافت بود، و آنان هرگز اجازه چنین کارى را نمىدادند.البته جریان غدیر بصورتى در سینه ها جا گرفت که عده زیادى خطبه غدیر یا قسمتى از آن را حفظ کردند و براى نسلهاى آینده به یادگار گذاشتند و هیچکس را قدرت کنترل و منع از انتشار چنین خبر مهمى نبود.
شخص امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا صلوات الله علیهما که رکن غدیر بودند، و نیز ائمه علیهم السلام یکى پس از دیگرى تأکید خاصى بر حفظ این حدیث داشتند و بارها در مقابل دوست و دشمن بدان احتجاج و استدلال مى فرمودند،1 و در آن شرایط خفقان مى بینیم که امام باقرعلیه السلام متن کامل خطبه غدیر را براى اصحابشان فرموده اند.
همچنین بیش از دویست نفر از صحابه و عده زیادی از تابعین، با آن که در شرایط سخت تقیه بودند و نقل حدیث غدیر برای آنان به قیمت حیثیت و جانشان تمام می شده، آن را نقل کرده اند.
در کتاب عوالم العلوم: ج 3/15 صفحات 493-508 فهرستی از راویان حدیث غدیر به ترتیب زمانی چهارده قرن را آورده و اثبات کرده که چنین اتصال سند و نقل خَلَف از سَلَف دلیل بر ریشه محکم و سلسله بدون انقطاع اسناد در نقل حدیث غدیر است. در صفحات 509-517راویان غدیر از علما را به ترتیب الفبا آورده است. در صفحه 522. مؤلفینی که حدیث غدیر را ثبت کرده اند ذکر کرده و در صفحات 529-534 به وثاقت صحابه و تابعین و سایر ناقلین حدیث غدیر پرداخته است. به همین جهت در بین قاطبه مسلمین،هیچ حدیثى به اندازه «حدیث غدیر» روایت کننده ندارد، و گذشته از تواتر آن، از نظر علم رجال و درایت، اسناد آن در حد فوق العاده اى است.
کتب مفصلى در زمینه بحثهاى رجالى و تاریخى مربوط به سند حدیث غدیر تألیف شده است که بهترین نمونه آن کتاب «الغدیر» تألیف علامه بزرگ شیخ عبد الحسین امینى نجفى رضوان الله علیه است.
در این کتابها،اسماء راویان حدیث غدیر از مرد و زن جمع آورى شده و از نظر رجالى درباره موثق بودن راویان بحث شده و تاریخچه مفصلى از اسناد و راویان حدیث غدیر تدوین شده و جنبه هاى اعجاب انگیز آن در زمینه هاى اسناد و رجال تبیین گردیده است. ذیلا به دو نمونه اشاره مى شود :
ابو المعالى جوینى مى گوید: در بغداد در دست صحافى یک جلد کتاب دیدم که بر جلد آن چنین نوشته بود: «جلد بیست و هشتم از اسناد حدیث مَن کنتُ مولاه فَعلى مولاهُ و بعد از این جلد، مجلد بیست و نهم خواهد بود» 2
إبن کثیر مى گوید: « کتابى در دو جلد ضخیم دیدم که طبرى در آن، احادیث غدیر خم را جمع آورى کرده بود» 3
در تعدادی از کتابهای بزرگان عامه حدیث غدیر به عنوان یکی از مسلمات روایت شده که از جمله مؤلفین آنها عبارتند از: اصعمی، ابن سکیت، جاحظ، سجستانی، بخاری، اندلسی، ثعلبی، ذهبی، مناوی، ابن حجر، تفتازانی، ابن اثیر، قاضی عیاض، باقلانی.4
اگر چه کتاب براى معرفى در این زمینه بسیار زیاد است ولى در اینجا چند کتاب بعنوان راهنمایى و براى آگاهى از مباحث مربوط به سند حدیث غدیر معرفى مى شود:
1.عبقات الأنوار،میر حامد حسین هندى: جلدهای مربوط به غدیر.
2.الغدیر،علامه امینى:ج 1 ص 12 تا 151،و 294 تا 322
3.نفحات الأزهار فی خلاصة عبقات الأنوار، علامه سید علی میلانی: ج 6-9.
4.عوالم العلوم،شیخ عبدالله بحرانى:ج 15/3 ص 307 تا 327
5.بحار الأنوار،علامه مجلسى:ج 37 ص 181 و 182
6.اثبات الهداة، شیخ حر عاملی: ج2 ص 200-250.
7.کشف المهم فی طریق خبر غدیر خم،سید هاشم بحرانى.
8.الطرائف،سید ابن طاووس:ص .33
در تاریخچه کتابهاى اسلامى،اولین بار در نقل خطبه غدیر بصورت مستقل،به کتابى که عالم شیعى استاد بزرگ علم نحو شیخ خلیل بن احمد فراهیدى متوفاى 175 هجرى تألیف کرده بر مى خوریم، که تحت عنوان «جزء فیه خطبة النبى صلی الله علیه و آله یوم الغدیر»5معرفى شده است، و بعد از او کتابهاى بسیارى در این زمینه تألیف گردیده است.
خوشبختانه متن مفصل و کامل خطبه غدیر در نه کتاب از مدارک معتبر شیعه که هم اکنون در دست مىباشد و به چاپ هم رسیده، با اسناد متصل نقل شده است.روایات این نه کتاب به سه طریق منتهى مى شود:
یکى به روایت امام باقرعلیه السلام است که با اسناد معتبر در چهار کتاب «روضة الواعظین» تألیف شیخ إبن فتال نیشابورى 6، «الإحتجاج» تألیف شیخ طبرسی 7 ،و «الیقین» تألیف سید إبن طاووس 8 و «نزهة الکرام» تالیف شیخ محمد بن حسین رازی 9نقل شده است.
طریق دوم بروایت حذیفة بن یمان است که با اسناد متصل در کتاب «الإقبال» تألیف سید بن طاووس 10 بنقل از کتاب «النشر و الطى» نقل شده است.
طریق سوم بروایت زید بن ارقم است که با اسناد متصل در چهار کتاب «العدد القویة» تألیف شیخ على بن یوسف حلى 11 «التحصین» تألیف سید إبن طاووس 12 ،و «الصراط المستقیم» تألیف شیخ على بن یونس بیاضى 13 ،و «نهج الایمان» تألیف شیخ حسین بن جبر 14 هر دو به نقل از از کتاب «الولایة» تألیف مورخ طبرى روایت شده است.
شیخ حر عاملى در کتاب « اثبات الهداة» 15 و علامه مجلسى در «بحار الأنوار» 16 و سید بحرانى در کتاب «کشف المهم»17 و سایر علماى متأخر، خطبه مفصل غدیر را از مدارک مذکور نقل کرده اند.
بدین ترتیب،متن کامل خطبه غدیر به دست این بزرگان شیعه حفظ شده و به دست ما رسیده است، که این خود در عالم اسلام از افتخارات تشیع است.
ذیلا عین اسناد مربوط به روایت خطبه غدیر بعنوان پشتوانه آن تقدیم مى گردد.
روایت امام باقرعلیه السلام به دو سند است:
1ـ قال الشیخ أحمد بن على بن ابی منصور الطبرسی فی کتاب «الإحتجاج»:
حدثنی السید العالم العابد ابو جعفر مهدی بن أبی الحرث الحسینی المرعشی رضى الله عنه قال:أخبرنا الشیخ أبو علی الحسن بن الشیخ أبی جعفر محمد بن الحسن الطوسی رضی الله عنه،قال :أخبرنا الشیخ السعید الوالد أبو جعفر قدس الله روحه،قال:أخبرنی جماعة عن أبی محمد هارون بن موسى التلعکبری،قال:
أخبرنی أبو علی محمد بن همام،قال:أخبرنا علی السوری قال:أخبرنا أبو محمد العلوی من ولد الأفطس ـ و کان من عباد الله الصالحین ـ قال:حدثنامحمد بن موسى الهمدانی،قال:حدثنا محمد بن خالد الطیالسی،قال:حدثنا سیف بن عمیرة و صالح بن عقبة جمیعا عن قیس بن سمعان عن علقمة بن محمد الحضرمی عن أبی جعفر محمد بن علی(الباقر)علیهما السلام.
2ـ قال السید إبن طاووس فی کتاب « الیقین » :قال أحمد بن محمد الطبری المعروف بالخلیلی فی کتابه « أخبرنی محمد بن أبی بکر بن عبد الرحمان،قال:حدثنی الحسن بن علی أبو محمد الدینوری،قال :حدثنا محمد بن موسى الهمدانی،قال:حدثنا محمد بن خالد الطیالسی،قال:حدثنا سیف بن عمیرة عن عقبة عن قیس بن سمعان عن علقمة بن محمد الحضرمی عن أبی جعفر محمد بن علی(الباقر) (ع).
روایت حذیفة بن الیمان به سند زیر است:
قال السید إبن طاووس فی کتاب «الإقبال» قال مؤلف کتاب «النشر و الطی»:عنأحمد بن محمد بن علی المهلب:أخبرنا الشریف أبو القاسم علی بن محمد بن علی بن القاسم الشعرانی عن أبیه :حدثنا سلمة بن الفضل الأنصاری،عن أبی مریم عن قیس بن حیان(حنان)عن عطیة السعدی عن حذیفة بن الیمان.
روایت زید بن أرقم به سند زیر است:
قال السید إبن طاووس فی کتاب «التحصین» :قال الحسن بن أحمد الجاوانی فی کتابه «نور الهدى و المنجی من الردى»: عن أبی المفضل محمد بن عبد الله الشیبانی، قال: أخبرنا أبو جعفر محمد بن جریر الطبری و هارون بن عیسى بن سکین البلدی، قالا:حدثنا حمید بن الربیع الخزاز، قال: حدثنا یزید بن هارون،قال:حدثنا نوح بن مبشر،قال: حدثنا الولید بن صالح عن إبن امرأة زید بن أرقم و عن زید بن أرقم.