اسلام غدیر به ما می آموزد که عدل در هر دو نظام خلقت رعایت و عنایت شده است، هم نظام تکوین و هم نظام تشریع. معیار عمومی و قانون کلّی همه ی کائنات عدل است.
امام علیه السلام می فرماید:
عدل، پایه و شالوده ای است که برپایی جهان به آن وابسته است[1].
در کتاب الاهی، خلقت آسمان و منظومه را بر مدار و معیار عدل و میزان معرفی کرده است:
«آسمان را افراشت و در آن میزان قرار داد.[2]»
در نظام تشریع هم ماجرا به همین قرار است. تشریع توسط شارعی عادل صورت گرفته و نظام تشریعش بر عدل است. تمام احکام الاهی، توان و طاقت آدمیان را در نظر گرفته و بر ملاک عدالت تنظیم شده است.
عدل بودن نظام تشریع و احکام الهی به این معناست که معارض با فطرت آدمی و فزون تر از توان و طاقت مخاطب نیست.
خداوند جمیل و زیباست، احکام و دستورهای او هم جمیل و زیباست و جمال و زیبایی در عدل است.
امامِ غدیر فرمود:
همه ی نیکی ها در عدل نهفته است و عدالت بالاترین درجه ایمان است[3].
قانون عدل و تعادل، چنانکه بر سراسر جهان و قلمرو جامعه ی انسانی حاکم است، بر واقعیت وجودی انسان نیز حاکم است و انسان به عنوان فردی که کانون اندیشه ها، تلاش ها و رفتارهای گسترده است، باید در چارچوب توازن و تعادل قرار گیرد و از قانون عدل پیروی کند و از هر دو ضدّ تعادل (افراط و تفریط) در دائره وجود خویش به شدّت دوری گزیند[4].
در فرهنگ علوی، عدل نتیجه ی علم است و دانش و بی عدالتی ریشه در جهل و نادانی دارد. هرکه عالم است عادل است و آنکه عادل است عالم.
افراط و تفریط، که مقابل تعادل است، از جهل ناشی می شود و شیوه ی جاهلان است.
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: انسان جاهل را در دو حالت بیشتر نمی بینی، یا افراط می کند یا تفریط[5].
و نیز فرمود: بر تو لازم است که ریخت و پاش و اسراف را رها کنی، و به عدل و انصاف خود را بیارایی[6].
در فرهنگ برخاسته از غدیر، می آموزیم که عدالت، نیازی ضروری برای آدمی است. بودنش حیات انسان است و نبودنش مرگ آدمی. عدل مانند آب است؛ آب یعنی زندگی و بی آبی به مرگ می انجامد.
امیرمومنان علیه السلام این معنی بلند را در جمله ای کوتاه این چنین بیان می کند:
عدالت یعنی : زندگی[7].
عدالت در تعریف امام علی علیه السلام بسیار فراگیر و دامن گستر است. عدالت برخاسته از مکتب غدیر، از جامعه ی انسانی پافراتر می نهد و گونه های حیوانی، نباتی، محیط زیست و پدیده ها را هم در بر می گیرد. امیرالمومنین علیه السلام مسئولیت آدمیان را بسیار فراخ و پر و پیمان می داند و افق بلندی را برایش ترسیم می کند.
امیرالمومنین علیه السلام به یکی از کارگزارانش که مامور صدقات بود درباره ی شتران می نویسد:
و چون مامور تو، اموال زکات، از جمله شترانی را گرفت، به او سفارش کن که شتر ماده را از بچه ی شیرخوارش جدا نکند و ماده شتر را چندان ندوشاند که از شیرش اندکی بماند و به بچه اش زیان نرساند؛ و در سوار شدن، شتر را خسته نکند و در میان آنها به عدالت رفتار کند. شتر خسته را استراحت دهد. شتری را که آسیب دیده یا لنگ شده آرام براند. چون بر آبگیرها بگذرد، آنها را به آبشخورها ببرد تا آب بخورند و راهشان را از زمین های گیاه دار به جاده های خشک تغییر ندهد. در ساعتهایی به آنها فرصت دهد تا استراحت کنند و به هنگام آب خوردن و چریدن آزادشان گذارد[8].
امام غدیر به ما می آموزد که انسان مومن، نگاهش به مجموعه ی آفرینش است و تمام پدیده ها را مخلوق خدا می داند؛ از این روست که عدالت را در مجموعه ی آفرینش روا می دارد و خود را در قبال آن مسوول می داند.
امیرالمومنین علیه السلام در یکی از نخستین خطبه ها در ابتدای خلافتش فرمود:
درباره ی بندگان خدا و شهرهای خدا، تقوای الاهی پیشه کنید، زیرا شما مسوول هستید، حتی درباره ی آبادیها و حیوانات[9].
چنین نگاهی، به آدمی دقت، تامل و مراقبتِ پیوسته می بخشد. هر گامی که می زند، هر راهی که می رود، هر کاری که می کند، مسئولیت دارد، و مسئولیت علم و آگاهی نیاز دارد. چنین است که حضرت به کمیل می فرماید:
ای کمیل! هر گامی که می زنی و هر حرکتی که می کنی، نیازمند دانش و بینشی[10].
حرکات و رفتارهای ما در جامعه نتایج و آثاری دارد. آنکه بی دانش حرکت می کند، بیشتر تخریب می کند و آسیب می زند، تا ترمیم کند و تصویب.
چنین است که باید بدانیم و آگاهانه رفتار کنیم.
ما که کورانه عصاها می زنیم لاجرم قندیل ها را بشکنیم.
پی نوشت ها:
[1] «العدل اساس به قوام العالم»؛ بحارالانوار، ج78، ص83
[2] «والسماء رفعها و وضع المیزان»؛ سوره الرحمن، آیه 7
[3] «العدل ... جماع الاحسان و اعلی مراتب الایمان»؛ غررالحکم، ص39، ح 234.
[4] ن. ک: امام علی علیه السلام عدل و تعادل، حکیمی، محمد، ص50.
[5] «لاتری الجاهل الا مُفرِطا او مُفَرِّطا»؛ نهج البلاغه، ص479، ق70.
[6] «علیک بترک التبذیر و الاسراف و التخلق بالعدل و الانصاف»؛ غررالحکم، ص359، ح 8138.
[7] «العدل الحیاة»؛ غررالحکم، ص15، ح 1699.
[8] « فَإِذَا أَخَذَهَا أَمِينُكَ فَأَوْعِزْ إِلَيْهِ أَلَّا يَحُولَ بَيْنَ نَاقَةٍ وَ بَيْنَ فَصِيلِهَا وَ لَا يَمْصُرَ لَبَنَهَا فَيَضُرَّ [فَيُضِرَّ] ذَلِكَ بِوَلَدِهَا وَ لَا يَجْهَدَنَّهَا رُكُوباً وَ لْيَعْدِلْ بَيْنَ صَوَاحِبَاتِهَا فِي ذَلِكَ وَ بَيْنَهَا وَ لْيُرَفِّهْ عَلَى اللَّاغِبِ وَ لْيَسْتَأْنِ بِالنَّقِبِ وَ الظَّالِعِ وَ لْيُورِدْهَا مَا تَمُرُّ بِهِ مِنَ الْغُدُرِ وَ لَا يَعْدِلْ بِهَا عَنْ نَبْتِ الْأَرْضِ إِلَى جَوَادِّ الطُّرُقِ وَ لْيُرَوِّحْهَا فِي السَّاعَاتِ وَ لْيُمْهِلْهَا عِنْدَ النِّطَافِ وَ الْأَعْشَاب»؛ نهج البلاغه، ص451.
[9] «اتَّقُوا اللَّهَ فِي عِبَادِهِ وَ بِلَادِهِ فَإِنَّكُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّى عَنِ الْبِقَاعِ وَ الْبَهَائِمِ- [وَ] أَطِيعُوا اللَّه»؛ نهج البلاغه، ص243، خ167.
[10] «يَا كُمَيْلُ مَا مِنْ حَرَكَةٍ إِلَّا وَ أَنْتَ مُحْتَاجٌ فِيهَا إِلَى مَعْرِفَة»؛ تحف العقول، ص171- بحارالانوار، ج74، ص414.
منبع: بُعد انسانی اجتماعی غدیر، علیرضا هزار، دلیل ما، قم، 1387، چاپ اول، صص80- 85