محمد بن مسعود بن محمد بن عياشى سمرقندى كوفى، كنيه اش ابوالنضر و معروف به « عياشى»، فقيه بزرگوار و عالم وارسته اى است كه در رشته هاى: فقه، ادب، حديث و تفسير تبحر فراوان داشته است.
او از اعيان علما و از اكابر فقهاى شيعه در عهد مرحوم ثقة الاسلام كلينى و استادِ كلينى بوده است.
در شاهراه سعادت
عياشى در آغاز با توجه به محيط نشو و نماى خود كه حدود سمرقند و بخارا بوده و اكثر ساكنان آن ديار از فقه اهل سنت پيروى مى كردند، پيرو مكتب فقهى اهل سنت بود، ولى در اثر مطالعه و ممارست در كتابهاى شيعه، توفيق نصيب او گرديد و مكتب پر فيض فقه جعفرى را پذيرفت و تمامى تَركه پدر را كه بالغ بر سيصد هزار دينار بود در راه علم و نشر حديث انفاق و خرج نمود.
گويند خانه اش همانند مسجد پر از جمعيت قارى، محدث، عالم، دانشجو و مفسر مى گرديد.
در آن خانه يكى به تأليف، ديگرى به مقابله و جمعى به دست نويسى و جمعى به تعليقه و حاشيه پردازى اشتغال مىورزيدند. او را دو گونه مجلس بود، يكى براى عوام و توده مردم و ديگرى براى خواص و دانشجويان علوم و معارف اسلامى.
گفتار صاحب ريحانة الأدب
مرحوم مدرس، صاحب ريحانه الأدب درباره وى مى نويسد:
« كشى، صاحب رجال معروف از شاگردان عياشى بوده و از او روايت مى كند. او در علم و فضل و فهم و ادب و تبحر و تنوع علمى يكتاى زمان خود بوده است.
عياشى در علم طب، نجوم، قيافه و فقه بيش از 200 جلد كتاب دارد كه در الفهرست ابن نديم بيش از 150 جلد از آنها ذكر شده است.
مهمترين تاليف او تفسير اوست كه در آن بر اساس اخبار و احاديث ائمه اطهار عليهم السلام مشى نموده است و بيشتر شبيه تفسير فرات و تفسير على بن ابراهيم مىباشد.»
گفتار صاحب الذريعه
علامه بزرگوار مرحوم آية الله حاج آقا بزرگ تهرانى درباره او مى فرمايد:
« صاحب تفسير عياشى بالغ بر 200 جلد كتاب در زمينههاى مختلف علوم اسلامى نگاشته است. او از مشايخ و اساتيد روايت كشى، صاحب رجال معروف و از هم دورههاى ثقة الاسلام كلينى مى باشد و فرزندش جعفر از كتابهاى او روايت مى كند كه يكى از آنها همين تفسير موجود است.»
تأليفات
از جمله تأليفات وى مىتوان به اين كتابها اشاره كرد:
1- كتاب التفسير
2- المعاريض
3- كتاب الشعر
4- الأنبياء و الأولياء
5- سيرة أبي بكر
6- سيرة عمر
7- سيرة عثمان
8- مكة و الحرام
9- الصلوة
10- الطهارة
11- مختصر الصلوة
12- مختصر الحيض
13- الجنائز
14- مختصر الجنائز
15- المناسك
16- العالم و المتعلم
17- الدعوات
18- الزكاة
19- الأشربة
20- حد الشار الأضاحى
وفات
زركلى، صاحب الأعلام تاريخ وفات او را 320 هجرى دانسته است.