چرا ائمه (عليه السلام) صريحا خلفاي بعد پيامبر (صلي الله عليه و آله) را لعن و نفرين نكرده اندو حتي ارتباط خانوادگي نيز با آنها داشته اند؟

بايد عرض کنيم که اولاً  آنان در شرايطي نبودند که بتوانند هر چه در سينه دارند، آزادانه براي همه مردم بيان نمايند. اما به  برخي ياران خود مطالبي در قالب دعا يا حديث يا رفتاري که حاکي از نفرت و نارضايتي از آنان باشد، آموخته اند. ثانياً شما ببينيد، در حاليکه امير المؤمنين(عليه السلام) صريحا آنان را لعن نکرد، چه رفتاري با ايشان و همسر عزادارشان داشتند؟ چه بلوايي در کربلا بپا کردند؟ ائمه ديگر را چگونه به شهادت رساندند؟ حال اگر آشکارا به لعن مي پرداختند، همين مهلت کوتاه زندگيشان را نيز کوتاهتر مي کردند و شيعيانشان را بيشتر در فشار و رنج قرار مي دادند و همين مقدار از ميراث پيامبر هم به دست ما نمي رسيد. ثالثاً صرف داشتن ارتباط خانوادگي، دليل بر رضايت و تأييد طرف مقابل نيست. چه بسا همه ما اقوامي داريم که رفتار و گفتار و پندار آنان مورد تأييد ما نيست اما ناچار به ارتباطيم يا مرداني که از همسران خود راضي نيستند اما ناچار به ادامه زندگي با آنانند. قرآن نمونه هايي از اين دست دارد مانند همسر لوط و همسر نوح (سوره تحريم/10)

خطبه پيامبر اکرم(ص) در روز غدير خم و نصب الهي علي(ع) به عنوان امام و خليفه بلافصل، متواتر و مسلم است. اما با وجود اين، برخي مخالفان متعصب، تشکيکات و شبهاتي به آن وارد کرده‏اند.

آنچه در پي مي‏آيد مصاحبه‏اي جالب درباره اين شبهات است با «حجت الاسلام والمسلمين ابوالقاسم صلواتي گلستاني» استاد تفسير و عقايد حوزه علميه قم درباره اين شبهات. http://www.abna.ir/data.asp?lang=1&Id=214476 [1]

خطبه غديريه در بسياري از منابع اهل سنت به صورت کوتاه نقل شده است در حالي که در منابع شيعي ـ مانند کتاب "احتجاج" از «علامه طبرسي» ـ اين خطبه خيلي طولاني و داراي محتوا و مضامين گسترده‏اي است. اين مساله بهانه اي شده است تا دشمنان براي انکار ولايت امير مومنان علي (ع) بر اين خطبه شبهاتي وارد کنند. 

لذا در ابتدا در مورد صحت اين خطبه توضيح دهيد.

استاد صلواتي: «طبرسي» در کتاب الإحتجاج على أهل اللجاج خطبۀ غدير را با سند متصل و معتبر از امام محمد باقر (ع) روايت کرده است. وي در مقدمه کتابش درباره اعتبار همه روايات آن چنين مي‏نويسد: «من به دلائلى چون اجماع، عقل، و تواتر -در كتب فريقين- اسناد بسيارى از اخبار را نياوردم. به جز احاديث امام حسن عسكرى عليه السّلام كه در حدّ تواتر بقيه احاديث نبود، هر چند از نظر محتوا مانند آنها است». 

يکي از اين روايات که به نظر ايشان، مضمونش متواتر است، خطبه حضرت رسول(ص) در غدير خم است. همين روايت را با اندکي تفاوت «شيخ شهيد سعيد محمد بن الحسن ابن فتال نيشابوري» در روضة الواعظين آورده است. 

شبهه معروف ديگر در اين زمينه، مربوط به "معني ولي و مولا در زبان عربي" است. برخي از  برادارن اهل سنت بدون توجه به قرائن اين دو واژه  را به معناي دوستي و محبت مي گيرند نه به معناي سرپرست و مولا . در يک تحقيق بي طرفانه کداميک از معاني ولي به حقيقت نزديک‏تر است؟ 

ــ کلمات "ولاء"، "ولایت"، "ولی"، "مولا" و "اولی" همه منشق از مادۀ ولی هستند. این واژۀ پر استعمال  قرآنی  124 بار به صورت اسم و 112 مورد در قالب فعل، در قرآن کریم آمده است. 

کلمۀ مولا در معانی متعدد به کار رفته ، و چهار احتمال در کیفیت استعمال آن  وجود دارد : 

1- مولا مشترک لفظی بین این معانی مختلفه باشد . 

2- معنای "اولی به تصرف" حقیقت وبقیۀ معانی مجازی هستند. 

3- مولا مشترک معنوی بین معانی مختلف است و معنای جامع واحد آن «اولی به تصرف » است که آن معنی جامع در معانی دیگر لحاظ شده است. 

4- مولا مشترک معنوی است و معنای جامع واحد آن "قرب بین دوشیء بدون فاصلۀ ثالث" است ، وآن معنای جامع در معانی دیگر لحاظ شده است. لازمۀ چنین قربی، هنگامی که به صورت مطلق صفت برای خدا و اولیاء الله نسبت به مردم به کار می‏رود « اولویت درتصرف یا صاحب اختیار بودن » اوست و معنای محبت و نصرت لازمۀ آنست. 

بنا بر احتمال اول كلمه مولى یا ولی در جمله «من كنت مولاه فعلىّ مولاه» مشترك لفظى است، ولی قرائن معینه آنرا در"اولی به تصرف" اختصاص می دهد. 

در احتمال دوم معنای حقیقی آن، "اولی به تصرف" ومعانی دیگر مجازاست . 

در احتمال سوم استعمال مولا در همۀ معانی حقیقت است وهر یک مصداق آن معنای جامع هستند. «مرحوم علامۀ امینی» این احتمال را برگزیده و  درتبیین آن می گوید: مفهوم مولى در حديث غدير خم جز بر اولی به تصرف منطبق نيست ، زیرا هيچ يك از معانى ديگر  ممكن نيست در حديث غدير اراده شده باشد. بعضی بیست وهفت معنی  به شرح ذیل برای آن ذکر می‏کنند: 1- پروردگار 2- عمو 3 - پسرعمو 4 - فرزند 5 - خواهرزاده 6 - آزادكننده 7 - آزادشده 8 - برده 9- مالك 10 - پيرو 11 - نعمت داده شده 12 - شريك 13 - هم پيمان 14 - همراه 15 - همسايه 16 - همخانه و مهمان 17 - داماد 18 - خويشاوند 19 - نعمت دهنده 20 - هم عهد 21- ولى 22 - اولى به يك چيز 23 - سرور غير مالك و آزاد كننده 24 - دوستدار 25 - ياور 26 - تصرف كننده در كار 27 - عهده دار امر. و معناى اولويتی كه مورد نظر ماست ، به نحوى در همه معانى گذشته براى مولى مندرج است؛ مثلا: عمو، شايسته‏تر از ديگران است كه به برادرزادگانش رسيدگى كند و عاطفه نشان دهد، چون به جاى پدر است؛ پسرعمو، سزاوارتر به اتحاد و يارى و همبستگى با پسرعموست ، چون هر دو شاخه يك درختند. پسر، شايسته تر است كه از پدر اطاعت كند و در برابر او خاضع باشد؛ و ...

به نظر شما کدام قول درست است؟ 

ــ احتمال اول ( اشتراک لفظی ) خلاف اصل است چون استعمال لفظ در معانی کثیره خلاف ظاهر است. احتمال دوم (مجازیت سایر معانی) خلاف تبادر وفاقد شاهد لغوی است. احتمال سوم که مولا در همۀ مصادیق به معنای «اولی» باشد ولی باید این حقیقت جامع از نظر لغویان ثابت شود و این معنای جامع در همۀ معانی دیگر وجود داشته باشد. واثبات این دو مطلب دشوار است و ما هم نیازی به آن نداریم . 

ازین رو ما احتمال چهارم را بر می گزینیم . 

آیا این قول در میان لغویین هم شواهدی دارد؟

ــ بله ؛ «اسماعيل بن حماد الجوهري» در الصحاح ،«احمد بن فارس» در مقاییس اللغة، «احمد بن محمد بن علي فيومي» در المصباح المنير، «راغب اصفهانی» در مفردات ، «محمد بن مكرم بن منظور افریقی»  در لسان العرب بر همین معنای چهارم نظر دارند.

مجموع سخن لغویان در معانی « ولی » به هفت معنا بر می‏گردد : 1- نزدیک بدون فاصله 2- دوست 3- سرپرست 4- ناصر 5- باران بهاری در پس باران. 6- هم پیمان 7- پسرعمو. به نظر می رسد که جامع مشترک این هفت معنی "نزدیکی و قرار گرفتن چيزى در كنار چيز ديگر بدون فاصله" است. یعنی معنای اصلی کمه ولی این است که دو چيز چنان به هم نزديك باشند كه چيز ديگری در ميان آنها نباشد؛ یعنی قرب و نزديكى، اعم از قرب مكانى و قرب معنوى. در همه معانی دوستى، يارى، تصدى امر، تسلط  و اولویت، نوعى قرابت و اتصال وجود دارد. 

این قرابت، چگونه بر ولایت دلالت دارد؟

ــ مثلا خدای خالق متعال، اقرب به مردم از از رگ گردن به آنان است. این گونه قرابت ملازمه با مالکیت تامه و اولویت مطلقۀ خالق بر مخلوق دارد. لذا خالق متعال، مولا، مالک،صاحب اختیار واولی به تصرف نسبت به خلق است. ازین رو لغویان گفته‏اند : ولايت به کسر«واو»  مصدر به معنی "امارت" و "اولویت بر دیگری" است. «سیبویه» هم  آن را اسم مصدر به  معنای امارت دانسته است. 

چون خدای متعال این ولایت را به رسولان  و سپس رسول خاتم (ص) به علی (ع)  داد، این ولایت مطلقه بدون هیچ قرینه بر اولویت مطلقه او دلالت می کند. پس تناسب لغوی هم اینجا رعایت شده است، زیرا موالی الهی خیرخواه تر از خلق به خود آنان هستند پس اقرب به آنان از خودشان هستند و چنین قرابتی ملازمه با اولویت وامامت توأم با محبت ایشان بر خلق دارد. 

نظر مفسران معاصر چیست؟

ــ «مرحوم علامۀ طباطبائی» با اشاره به معنای ولی در قرب می‏فرماید : «حقيقت ولايت عبارتست از به عهده گرفتن كار، و منصوب شدن بر آن است  و" ولى و مولى"گاهی در معناى اسم فاعل   (موالى به كسر لام) و گاهی در معناى اسم مفعول ( موالى به فتح لام) استعمال مى‏شوند» آنگاه می‏گوید: «اگر ولايت را كه قرب مخصوصى است در امور معنوى فرض كنيم لازمه‏اش اينست كه براى ولى قربى است كه براى دیگری نيست ، پس هر چه از شؤون زندگى "مولى عليه" كه قابل واگذاری به ديگرى است  ولىّ مى‏تواند آن را عهده‏دار شده و جاى او را بگيرد. مثلا همان گونه كه ميت قبل از مرگش مى‏توانست انواع تصرفات را در اموال خود بكند ولىّ میت هم پس از مرگ او مى‏تواند تصرفاتی در اموال او بکند که دیگران نتوانند... حاصل آنکه ولایت هر جا بکار می رود بر قربی دلالت می کند که باعث تصرف و مالکیت تدبیر است». @page_break@

اهل سنت گاهی به حدیث غدیر ـ و نیز و آیۀ ولایت و خاتم‏بخشی امیر مؤمنان(ع) ـ اشکال می کنند که این دو بر ولایت علی(ع) پس از وفات پیامبر دلالت ندارد؛ زیرا اگر مدعای شیعه درست باشد معنای «من کنت مولاه فعلی مولاه » جعل ولایت فعلیه برای حضرت امیر است. یعنی از همان لحظه، حضرت بر مسلمین ولایت یافتند (چنانکه مفاد آیۀ 55 سوره مائده:  إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا...  چنین است) ، نه آنکه پس از از وفات پیامبر حضرت بر مسلمین ولایت پیدا کند. این امر نیز صحیح نیست که دو ولی بر امت باشد. این اشکال درست است ؟ 

ــ این اشکال به هیچ وجه وارد نیست. بله، حضرت امیر(ع) پس از نزول آیۀ ولایت و واقعۀ غدیر در همان زمان حضرت رسول (ص) ولایت یافتند امااین اشکالی ندارد؛  زیرا اولاً: هر دو معصوم بودند و تعارضی بین آنان پدید نمی‏آمد. ثانیاً: ولایت مولی در طول ولایت حضرت بود زیرا او در مقابل پیامبر اعمال ولایت نمی کرد .چنانکه اگر همۀ پیامبران دریک شهر جمع شوند مشکلی پدید نمی آید.  ثالثاً: کسانی که این اشکال را می‏کنند با این حدیث پیامبر در "دعوت عشیرة الاقربین" چه می‏کنند که به بزرگان قریش فرمودند: «واسمعو له و اطیعوه» یعنی «به سخنان علی گوش کنید و از وی اطاعت کنید»؟ آیا این هم به معنای دو ولی نیست؟

پس ولایت آن حضرت علی (ع) فعلی بود هرچند خلافت او پس از پیامبر اکرم (ص) بود. 

وهابیان پس از عجز از انکار اصل حدیث و واقعۀ غدیر آنرا توجیه می کنند که این واقعه نوعی دلجوئی از علی (ع) و هشدار به مخالفان او در پاسخ به سپاه باز گشته از یمن بود که از رفتار خشن اما عادلانۀ حضرت به پیامبر (ص) شکایت کرده بودند . 

ــ ظاهراً اولین کسی که این مطلب به ذهنش رسید «ابوبکر احمد بن حسینی بیهقی» بود که در قرن پنجم می‏زیست! او می گوید: حدیث غدیر خم بر فرض صحت سند دلیل بر خلافت علی پس از پیامبر (ص) نیست ، بلکه پاسخی بود به گروهی که همراه علی به یمن رفته ، و از سخت گیریهای او نیز پیامبر(ص) شکایت کردند حضرت با آن حدیث ایشان را به محبت علی و ترک دشمنی با او امر و تشویق کردند.  

پس از او «ابن‏كثير» نيز در تاريخ خود مى‏نویسد: «پیامبر(ص) قبل از حجّه الوداع، خالد بن وليد را  به يمن روانه ساخت و به او فرمان داد: آنها را به اسلام دعوت كند و جز در صورت امتناع از پذيرش اين دعوت ، با آنها وارد جنگ نشود . خالد پس از رسيدن به يمن - همانگونه كه پیامبر (ص) فرموده بود - با مردم به جنگ نپرداخت؛ زيرا با موقعيّتى روبه‏رو نشد كه لازم به جنگ باشد و مردم اسلام آوردند و غنايمى را به دست خالد  افتاد  . خالد به پيامبر نوشت تا كسى را براى جداكردن خمس غنايم بفرستد. پیامبر (ص) هم علي (ع) را به اين منطقه اعزام نمود تا اين غنايم را تخميس و تقسيم كند. زمانى كه علي (ع) خمس غنايم را جدا كرد، گروهى و از جمله « أبوبريده » نارضايتى خود را در تقسيم آن اعلام كردند. زمانى كه بقيّه غنايم و اموال زكات را با خود - و سپاهى كه همراه او آمده بودند - به طرف مكّه بر مى‏گرداند تا به پیامبر (ص) برساند. در بين راه، گروهى از همراهانش  از او خواستند تا قدرى شتران خود را استراحت دهند و بر شترانى -كه به عنوان غنايم و اموال زكات گرفته شده  و هنوز تقسيم نشده بودند - سوار شوند. امّا علي (ع) از پذيرش اين خواسته، خوددارى كرد و فرمود: در اين شتران سهم ديگر مسلمانان است. در همين حال پیامبر (ص) براى انجام و تعليم مراسم حج، آماده مى‏شد نامه‏اى به علي (ع) نوشت و او را برای حجة الوداع به مکه فراخواند ، همين كه علي(ع)  نامه را دريافت داشت  بريده أسلمى‏ را بر لشکر گماشت و اموال را تحت مراقبت او واگذار نمود و خود با سرعت روانه مكّه شد. همراهان فرصت را غنيمت شمردند و قبل از رسيدن به مكّه از بريده خواستند تا آنچه را كه علي (ع) به ايشان نداده بود ، برآورده سازد و اجازه دهد از شتران بيت‏المال استفاده كنند او نيز اين كار را انجام داد و علاوه بر آن، به هر كدام از آنها يك دست لباس فاخر - حلّه‏هاى يمانى - از غنايم تقسيم ‏نشده - بخشيد و پوشاند. تا اینكه اين افراد به مكّه رسيدند، علي(ع) به استقبال آنان آمد  و ديد كه آنان از شتران و لباسهاى غنيمتى استفاده كرده‏اند، بسیار خشمگين شد و بريده و سايرين را- به خاطر استفاده و تصرّف در اموال بيت‏المال، - با قاطعيّت  مورد عتاب و مؤاخذه قرار داد و لباس‏ها را از آنان پس گرفت. اين برخوردها و اقدام او در بازپس‏گيرى لباسهايى كه در غيابش توزيع شده بود - بر آنها سخت گران آمد ! و   باعث دشمنى آنها با علي(ع) گرديد و شكايتهاى خود را دهان به دهان منتقل كردند اين اعتراضات  از طرف شاكيان، حتّى زمانى كه مسلمانان  مراسم حج را به پا مى‏داشتند، پايان نيافت. همین بگو مگوها باعث شد  در روز يكشنبه هيجدهم ماه ذى‏الحجة آن سال (يعنى سال دهم) در غدير خم محلّى در نزديكى جحفه - هنگام نماز ظهر  در زير درختى مردم را نگه داشته و خطبه‏اى ايراد كرد و در آن از امور مختلفى سخن به ميان آورد و از فضل و امانتدارى و عدالت علي (ع) و نزديكى‏اش به او، چندان سخن گفت كه آنچه را كه در دل بسيارى از مردم نسبت به او وجود داشت، از ميان برد.  

و در نقل دیگر آمده پیامبر (ص) به شخصی  فرمود تا بين مردم بانگ زند كه: «زبان‏هايتان را از على كوتاه كنيد؛ زيرا او در كار خدا سخت گير است و در دين خدا، سازش و سستى نمى‏كند» و قضيّه را همان جا تمام کرد.  بنا بر اين، روايت غدير دلالتى بر جانشينى علي (ع) بعد از پیامبر (ص) ندارد و تنها براى رفع اتّهامات و شكاياتى كه بر ضد علي (ع) بالا گرفته بود، بيان شده است». 

جالب اینکه امروزه هم برخی منکران متعصب امامت، هعمین نقل مجعول را با توضیحات و رنگ و لعاب بیشتر، برای توجیه و تحریف معنوی حدیث غدیر بیان می‏کنند!

پاسخ این شبهه چیست؟ 

ــ معروف است که توریستی از شخصی پرسید: «آیا شهر شما آثار باستانی هم دارد؟» وی پاسخ داد: «نداشت، ولی الان شهرداری دارد می‏سازد!». 

اولا: چگونه است که هزاران شاهد واقعۀ غدیر ونیز علمای اسلام تا زمان بیهقی ـ یعنی قرن پنجم ـ چنین چیزی از حدیث پیامبر(ص) در غدیر نفهمیدند تا آنکه بیهقی پس از چهار صد سال یا ابن کثیر پس از ششصد سال فهمیدند! خود این عدم فهم و عدم بیان ، دلیل بر بطلان این بیان است.

ثانیاً: این احتمال با فصاحت و بلاغت آن حضرت نمی سازد. 

ثالثاً: حضرت علی(ع) سه بار به یمن اعزام شد. در سفر دوم که سال نهم و برای قضاوت بود که شکایتی وجود نداشت. در سفر اول در سال هشتم، «خالد بن ولید» از سر دشمنی شکایتی  به پیامبر(ص) نوشت و به « بُرَیده بن حُصیب اسلمی»  داد ، آنرا به مدینه نزد پیامبر ببرد.  ولی وقتی حضرت(ص) از مضمون  نامه آگاه شد،  با خشم دو بار فرمودند: «لا تشکوا علیاً فانه منی و انا منه و هو ولیکم بعدی» یعنی: «از علی شکایت نکنید زیرا او از من است و من از او هستم . و  علی ولیّ شما مسلمانان  پس از من است». و حتی «بخاری» هم  این حدیث نقل کرده است. این شکایت در سال هشتم  و در مدینه بوده و شکایت بریده یک سال و نیم قبل از واقعه غدیر می باشد و پیامبر نیز به آنان پاسخ قاطع داد . در نتیجه این شکایت هیچ ارتباطی به حدیث غدیر ندارد . لذا کسانی که حادثۀ غدیر را مربوط شکایت بریده کردند  قطعا به اشتباه رفتند. درباره شکایت سفرسوم هم، اگر اصل آن صحیح باشد و مربوط به همان سفر اول نباشد، برخی از لشکریان پس از واقعه غدیر در مدینه خدمت حضرت رسیدند که باز هم هیچ ارتباطی با غدیر ندارد. ضمن اینکه شاکیان سفر سوم یمن هم نام برده نشده و مشخص نیستند.

پس نوعی "تاریخ سازی" صورت گرفته است! 

ــ بله؛ منکران امامت، با ضمیمه کردن شکایت بریده در سال هشتم و شکایت سوم پس از غدیر، سعی در بزرگ نشان دادن شکایات  پیش از واقعه غدیر دارند تا آن  را به صورت بحرانی فراگیر در میان مسلمین پیش از حجة الوداع نشان دهند! و نتیجه دلخواه خود را بگیرند که پیامبر اکرم(ص) مجبور شد برای رفع این بحران آن مراسم باشکوه غدیر را برپا کند و آن خطبه مفصل را بخواند!! در حالی که چنین نبود.

شاهد دیگر اینکه: روایات صحيح با دلالت روشن داریم كه على(ع) مردم را در "رحبه كوفه" جمع كرد و به آنان فرمود: «هر مسلمانى را كه از پيامبر(ص) در روز غدير خم مطالبى شنيده ، سوگند مى دهم كه بايستد و گواهى دهد». حداقل سی نفر برخاستند و گواهى دادند كه پيامبرـ صلى الله عليه وآله وسلم ـ در حالى كه دست على ـ عليه السلام ـ را بالا برده بود به مردم فرمود: «آيا مى دانيد كه من از مؤمنان نسبت به خود آنان سزاوارترم؟» گفتند: آرى يا رسول الله. فرمود: «كسى كه من مولاى اويم اين (على) مولاى اوست خدايا دوست بدار كسى كه على را دوست بدارد و دشمن بدار كسى كه او را دشمن بدارد ! » 

آیا این مناشده  برای اثبات امامت حضرت بود ، یا برای اسکات شاکیان بازگشته از یمن؟ آیا پس از سی سال دیگر شاکی و شکایتی وجود داشت؟! پاسخ روشن است. 

ضمن اینکه پیامبر(ص) به جز غدیر، در موارد متعدد دیگری هم به ولایت علی(ع) اشاره کردند.

ــ دقیقاً همینطور است. مسألۀ امامت وخلافت مولا علی(ع) مسأله‏ای بود که از ابتدای رسالت حضرت(ص) از طرف خدای متعال مقرر شده بود و پیامبر اکرم (ص) از اولین دعوت عمومی خویشاوندانش در مکه سال سوم بعثت ، تا روز غدیر سه ماه پیش از وفات ، در هر فرصتی آنرا بیان می فرمود. در غدیر تنها موظف به اعلام عمومی آن شده بود. 

آيا ممکن است که پيامبر(ص) آنهمه جمعيت را در آن آفتاب سوزان براي "اعلام دوستي" جمع کند؟

ــ در گزارشى كه از يك داستان ارائه مى شود، مى بايست نقاط برجسته و چشمگير داستان مورد توجه قرار گیرد و از قلم نيفتد؛ در حالى كه توجیه گران در اين گزارش، نقاط مهم و حسّاسى آن واقعه را نیاورده اند و به این توجیهات سست متوسل شده اند تا حقیقت، روشن نشود.

اگر غرض پيامبر(ص) از متوقّف ساختن مردم در آن شرائط نامتناسب و هواى گرم، تنها تأكيد بر دوستى على(ع) بود باید آن را با لفظ صريحى كه دالّ بر دوستى و پرهيز از دشمنى باشد بيان می فرمود؛ چنان كه در همان جريان شکایت بريده درباره غنایم یمن فرمودند «لاتبغضه و أحبّه» یعنی لفظ "حب و دوستی" را صریحا آوردند.