« أطيب البيان في تفسير القرآن»، به زبان فارسى، اثر سيد عبدالحسين طيب است.
مؤلف درباره وجه تسميه اين تفسير به أطيب البيان مى گويد:
« چون در تفسير آيات قرآن از احاديث و بيانات خاندان نبوت و معادن علم و حكمت حضرت احديت استفاده نمودم و حقا كه بيانات ايشان بهترين و پاكيزهترين بيانات در تفسير قرآن بوده و اين جامه تنها به قامت اينان راست آمده، لذا اين كتاب را أطيب البيان في تفسير القرآن ناميدم»( مقدمه كتاب، ج 1، ص 3).
مؤلف، در شروع تفسير، مباحثى در قالب ده گفتار درباره علوم قرآنى دارد به شرح زير:
گفتار اوّل در بيان فضيلت قرآن و وجوب تمسك به آن.
گفتار دوم در بيان عدم تحريف قرآن و توجيه اخبار تحريف.
گفتار سوم در تفسير قرآن و روش مفسرين و كتب تفسيرى.
گفتار چهارم در اختلاف قرائت قرآن و تحقيق كلام در سياهى قرآن.
گفتار پنجم در فضيلت قرائت قرآن و حفظ و تعليم و تعلم آن.
گفتار ششم در بيان اعجاز قرآن و وجوه اعجاز آن.
گفتار هفتم در وجوب احترام قرآن و حرمت هتك آن.
گفتار هشتم در بيان شفاعت و خصومت قرآن و بحث مختصرى درباره شفاعت.
گفتار نهم در كيفيت نزول قرآن و مراتب نزول.
گفتار دهم در بيان استعاذه و حقيقت آن و بحثى درباره مستعيذ و مستعاذبه و مستعاذمنه.
اين تفسير از ويژگى هاى زير برخوردار است:
1. نثر اين تفسير نسبتا ساده و روان است كه براى استفاده عموم مردم و اهل علم نوشته شده است.
از آنجا كه مرحوم طيب، به هدايت عامه عنايت خاصى داشته، مترصد شده كه تفسيرى به زبان مادرى و زبانى كه مردم با آن مأنوسند، بنويسد تا بهره نيكوتر و بازده بهترى داشته باشد.
2. اين تفسير، از لحاظ اينكه در استخدام واژگان، بعضا از واژه هاى عربى استفاده مى كند و ابتدا و انتهاى همه سوره ها، خطبههايى به زبان عربى دارد، تقريبا به يك تفسير ملمع شبيه است.
3. ترجمه آيات در اين تفسير، صرف نظر از اشكالات خيلى جزئى، ترجمه اى عالمانه و محققانه و دقيق است. متأسفانه نويسنده، همه آيات را ترجمه نكرده است( به عنوان مثال، در سوره بقره، آيات 121، 122، 253 تا 266 و 270 تا 286 ترجمه نشده است) و اگر همه آيات را ترجمه كرده بود، مىتوانست خود ترجمه اى كامل بر قرآن باشد.
در مجموع، ترجمه مؤلف بسيار دقيق و محققانه است و بسيارى از اشتباهات مترجمين قرآن در آن وجود ندارد.
4. مفردات و عبارات استفاده شده تقريبا امروزى و سليس و روان است؛ هرچند استفاده نشانه مفعولى « مر» ( كه در قديم مرسوم بوده) و مانند آن در اين تفسير ديده مى شود و برخى نكات نيز رعايت نشده است؛ از باب نمونه در ترجمه آيه 78 سوره بقره:«و منهم أميون لا يعلمون الكتاب إلا أماني...»،آمده است: « و بعضى از اهل كتاب، سواد خواندن و نوشتن را ندارند و از كتاب نمى دانند جز دروغها و به همبافته هاى مزوران را( متن كتاب، ج 2، ص 66).
« أماني» را،« دروغها و به همبافته هاى مزوران» ترجمه كرده است، درصورتى كه « أماني» جمع «أمنية» و به معنى آمال و آرزوهاست و مربوط به آمال و آرزوهايى است كه يهوديان داشتند، مانند اينكه بهشت را مخصوص خود مى دانند كه همين آرزوها را مفسر در صفحه 68 ذكر كرده است، ولى در ترجمه رعايت ننموده است.
و يا آيه 188«...لتأكلوا فريقا من أموال الناس بالإثم...»،چنين ترجمه شده است:«... براى اينكه قسمتى از اموال مردم را بخوريد...»( همان، ص 344) كه« بالإثم» از ترجمه ساقط شده است.
5. از خصوصيات بارز اين تفسير، مقيد بودن مؤلف به دلالت لفظى آيات قرآن است و از مسائلى كه منجر به تطبيق و تأويل مى گردد و محلى براى دخالت انگيزه ها و ذوقيات است، جدا پرهيز دارد. مؤلف، با تسلطى كه بر ادبيات عرب دارد، كيفيت استعمالها و دلالتهاى آن را خوب مى شناسد و در همه جا وضع لغوى و حدود دلالت و موازين لغت را مراعات مى كند.
6. آنچه را كه مفسران در ذيل آيات آورده اند، بعضا بدون اظهار نظر و اكثرا با مقايسه و سنجش نقل كرده است؛ البته در مواردى كه نظر مفسران اختلاف دارد، به ارائه نظرات ديگران اكتفا نمى كند، بلكه به سنجش آنها پرداخته و اگر خود بيانى مستقل داشته باشد بدان مى افزايد.
7. نويسنده در تفسير آيات، به آيات ديگر نيز استدلال مى كند؛ يعنى همان تفسير قرآن به قرآن.
8. وى احكام شرعى را شرح و بسط مى دهد و اقوال مختلف را در هر باب، به صورت فتوايى نقل مى كند. آنجا كه اختلاف نظرى باشد، مى سنجد و جرح و تعديل مى كند و نظرى مى دهد و جهت برترى يك فتوى را بر ديگرى بيان مى كند؛ اما در همه موارد به نظر شيعه اكتفا كرده و نظر ديگران را به ندرت ذكر مى كند.
9. مؤلف به اختلاف قرائات توجهى ندارد و صريحا مى گويد:« بنا بر آنچه ذكر شد ادله مشهور بر اثبات حجيت قرائات هفتگانه، هيچ قابل اعتماد نيست و تنها سياهى قرآن كه از زمان نبى( ص) تا اين زمان به نحو تواتر به ما رسيده، معتبر است و با شش دليل قاطع، اختلاف قرائات را رد مى كند( همان، ص 31).
10. نويسنده، مباحث كلامى را مفصل طرح مى كند و خود در هر قسمت مستدلا نظر مى دهد و به دلايل عقلى و نقلى آن را اثبات مى نمايد و پس از آن نظر معصومين( ع) را هم ذكر مى كند و مثل ساير موارد تنها روش شيعه را منظور نظر قرار مى دهد و بعضا هم طالبين را به كتاب پرارزش خود، به نام « كلم الطيب» كه مباحث جالبى در اصول عقايد به صورت مبرهن و مستدل دارد، ارجاع مى دهد و از اطاله كلام مى پرهيزد.
11. مؤلف به لغت و اشتقاق و غير آن هم غالبا مى پردازد ( همان، ج 2، ص 92، 74، 103 و 120)؛ اما نه در حد تفسير مجمع البيان.
12. نويسنده در بيان قصص قرآن، غالبا نقل تفاسير ديگر را ملاك قرار داده و در مواردى، ذكر مأخذ نيز كرده است؛ البته قصص را تا آنجايى كه از روايات و اخبار استفاده مى شود، آورده و از مابقى صرف نظر مى كند و به اندازه كافى هم تفصيل مى دهد.
براى تتميم و تكميل بعضى از قصص، به كتب ديگر هم مراجعه و از منابع اصلى استفاده مى نمايد و اگر در ديگر آثارش بيان كرده باشد، بدانجا احاله مى دهد.
13. مؤلف از تمثيلات و اصطلاحات عاميانه نيز در جاىجاى تفسير بهره برده است( همان، ج 12، ص 5 و 25؛ ج 13، ص 248).
14. رجال يادشده در اين تفسير، همه مورد اعتماد شيعه است و به غير كارى ندارد و حتى مراجعه به تفاسير عامه را جايز نمى داند( همان، مقدمه جلد اوّل، ص 23).
15. مؤلف به مسائل اخلاقى توجه فراوانى دارد و به هر بهانه اى آنها را طرح مى كند و بعضا احساس مى شود كه از كتاب تفسير خارج شده و به يك كتاب اخلاقى نزديكتر است.
16. اندكى مباحث فلسفى، در اين تفسير به چشم مىخورد، اما منظور اصلى مفسر نيست و در ضمن مباحث، استشهادات زيادى، به منظومه ملا هادى سبزوارى دارد( همان، ج 4، ص 329؛ ج 5، ص 123؛ ج 7، ص 133 و 271؛ ج 10، ص 451). در مواردى هم كلام حكما را طرح و جرح و تعديل مى كند( همان، ج 13، 342؛ ج 12، ص 7 و 338).
17. مؤلف براى بيان و اثبات منظور خويش از تمامى اخبار و احاديث اهل بيت( ع) استفاده مى كند و از سلسله روات و رجال آنها زياد ياد نمى نمايد، ولى همه را از طريقى مى گيرد كه رجال آن مورد اعتماد شيعه اند.
18. مؤلف به احاديثى كه مستند نباشد توجهى ندارد؛ چنانكه خود مى گويد: اخبار زيادى از خواص القرآن از پيامبر و از حضرت باقر( ع) نقل كرده اند، صرف نظر كرده ايم؛ چون سند نداشت( همان، ج 12، ص 104).