« تفسير صفى»، به نظم فارسى، اثر طبع حاج ميرزا حسن اصفهانى، متخلص به صفى و ملقب به صفى على شاه است. وى، بى شك از بزرگترين عرفاى اواخر قرن سيزدهم و اوايل قرن چهاردهم هجرى قمرى است كه علاوه بر مقامات معنوى، به معلومات ظاهرى نيز آراسته و داراى طبعى شيوا و قلمى توانا بوده و از خود آثارى گرانبها به جاى گذارده است كه يكى از آنها همين تفسير منظوم است كه با تأويلات عارفانه به رشته نظم كشيده شده و از شاهكارهاى عظيم دوره اخير به شمار مى رود.( عرفان الحق، صفى، 3).
مؤلف، تاريخ آغاز و پايان كتاب را 1306 و 1308 بيان كرده است:
چون هزار و سىصد از هجرت گذشت در ششم سال ابتدا اين نامه گشت
در هزار و سىصد و هشت اين چنين گشت ختم از عون رب العالمين
ساختار
شيوه مؤلف، از آغاز تا پايان چنين است كه نخست، چند آيه را ذكر مى كند، سپس آنها را به نثر ترجمه مى نمايد و در آخر، شرح و تفسير آنها را به صورت منظوم، در بحر رمل مسدس مقصور( وزن مثنوى مولوى) بيان مى كند.
اين تفسير، مشتمل بر حدود 60000 بيت است.
گزارش محتوا
مؤلف، كتاب خود را چنين آغاز مى كند:
از پى تفسير قرآن مجيد باشد از حق عمر و توفيقم اميد
تا به شكر آنكه دادم نطق و كام معنى قرآن به نظم آرم تمام
ابتدا از نام خويش اندر كتاب با رسول رحمت آمد در خطاب
باب گنج علم خود ذات قديم كرد بسم الله رحمن الرحيم
(همان، 14- 13).
اين تفسير، به لحاظ آنكه يگانه تفسير منظوم فارسى شيعى است، از اهميت فوق العادهاى برخوردارست؛ علاوه بر اين، مشحون از تأويلات صوفيانه اى است كه مؤلف تلاش نموده آنها را با احاديث و اسناد و مدارك، مستند و مبرهن سازد؛ به عنوان نمونه، در تأويل عرفانى آيه شريفه «الله نور السماوات و الارض... فى بيوت اذن الله ان ترفع و يذكر فيها اسمه يسبح له فيها بالغدو و الاصال»(نور، 35- 36) گويد:
در بيوتى باشد آن مشكات نور كه خداشان داده رخصت بر حضور
كه شود آوازها در آن بلند ياد كرده در وى اسم ارجمند
مى نمايد اندر آن تسبيح حق صبح و شام از حسن عهد ماسبق
خواند اين آيت مگر خير الانام گفت مردى اين سرا باشد كدام
گفت باشد خانه پيغمبران گفت ابا بكر صديق اندر زمان
اين سراى حيدر است و فاطمه يافت آيت را نكو او ترجمه
مؤلف، به مباحث علوم قرآن نيز توجه داشته است؛ به عنوان نمونه:
توبه و انفال آمد در خبر كه بود يك سوره در اصل نظر
زآن در اين سوره نيامد بسمله تا نباشد در ميانشان فاصله
در مدينه يافت اين هر دو نزول جز دو آيت كوست مكى بر رسول
وى، به علل و اسباب برخى از احكام شرعى نيز پرداخته، مانند اينكه در علت قصر نماز در ذيل آيه 101 سوره نساء مىفرمايد:
چون سفر كرديد بر روى زمين بر شما نبود گناهى پس يقين
گر نماز خويش را سازيد قصر چار را بر ركعتين اعنى به حصر
گر كه ترسيد از فساد مشركان با شما چون دشمنند ايشان عيان
كز چه در اسلام گشت اين حكم عام زآنكه نبود خوفى اندر هر مقام
گفت اين صدقه است از حق بر عباد شكر بايد كرد زين فضل زياد
در مورد لزوم وجود ولى در هر زمان، در ذيل آيه 69 سوره نساء مى فرمايد:
از شهيدان شد اشارت بر حسين هر نبى و هر ولى را نور عين
صالحان اولاد او تا قائمند بر وجوب لطف از حق دائمند
دور قائم دائم است از رب دين تا قيامت زاوليا و راشدين
هر زمانى را ولىاى لازم است وين ولايت در مدار قائم است
مهدى هادى است قائم در طريق رهروان را در روش نيكو رفيق
اشتعال آن اتصال است از ولى همچنين تا اصل آن ذات العلى
دور مهدى اين بود بر اتصال گر شناسى دور او را در مجال
دور يك دور است نزد اهل دل و آن بود دائر به مهدى متصل