« عقود المرجان في تفسير القرآن» اثر سيد نعمة الله جزايرى( متوفى 1112 ق)، تفسيرى در حواشى قرآن كريم و برگرفته از تفاسير معتبر خاصه و عامه مى باشد، كه نگارش آن به زبان عربى در سال 1102 ق به اتمام رسيده است ( متن كتاب، ج 5، ص 518).
اين كتاب« العقود المرجان لحواشي القرآن» نيز خوانده شده و شيخ آقابزرگ تهرانى در« الذريعة»، با عنوان« العقود و المرجان» از آن ياد كرده است. در نسخه خطى« الكواكب المنتثرة» به عنوان« تفسير القرآن» نوشته شده، اما در نسخه چاپى( ص 788) به« الحواشي على القرآن- العقود و المرجان» تبديل شده است. عنوان صحيح كتاب« عقود المرجان» است كه خود مؤلف نوشته و در نسخههاى متعدد، به آن تصريح شده است( فاطمى موحد، سيد حسن، ص 78).
ساختار
كتاب با دو مقدمه از محققين و مؤلف آغاز و مطالب دربردارنده تفسير تمام سوره هاى قرآن كريم مى باشد كه در پنج جلد، تنظيم شده است.
مؤلف در اين كتاب، تفسير و تأويل، قرآن را از سخنان اهل بيت ( ع) و اقوال مفسران گردآورده و در كنار اينها، به اختلاف قرائات و نكات ادبى و مواردى ديگر، اشاراتى كرده است ( نادرى، مرتضى، ص 128).
اين اثر به دست محققان مؤسسه فرهنگى « شمس الضحى» تصحيح و مدرك يابى شده است. اين محققان در تصحيح اين اثر نفيس، به نسخه منحصر به فرد علامه سيد محمدتقى بن احمد موسوى حكيم [ از نوادگان مؤلف] اعتماد و مصادرى را كه مرحوم مؤلف از آنها نقل كرده، كاملاً مشخص و تصحيفات و دگرگونى ها و افتادگى ها را تصحيح و موارد ناخوانا در نسخه را با «...» معلوم كرده و عباراتى كه افزودن آنها را لازم ديده اند، ميان دو قلاب آورده اند( مقدمه محققين، ص 27).
گزارش محتوا
در مقدمه محققين، ضمن اشاره به اقداماتى كه در راستاى تحقيق و تحصيح كتاب صورت گرفته، گزارشى از زندگى نويسنده و آثار وى، ارائه گرديده است ( مقدمه محققين، ص 3- 28).
در مقدمه نويسنده، به موضوع كتاب اشاره و توضيح مختصرى پيرامون شيوه كار، داده شده است( مقدمه نويسنده، ص 29).
در شرح محتواى كتاب، نخست به آنچه مصححان اين اثر به اجمال ياده كرده اند، اشاره و سپس مواردى را كه از مطالعه اين كتاب به دست مى آيد، همراه با شواهد مربوطه، بيان مى كنيم:
1- از قرائن پرشمار آشكار مىشود كه بيشتر آنچه در اين كتاب گردآمده، به دست مؤلف آن بوده است. مطالبى نيز يافت مى شود كه گردآورندگان آنها، كسانى جز مؤلف اند كه ممكن است به دستور مؤلف يا پس از درگذشت او، بدين كار دست يازيده باشند. نام اين كسان چنين است: حسن الموسوى، عصام، سعدالدين، محمدعلى و...( نادرى، مرتضى، ص 134).
2- مطالب و رواياتى كه در اين اثر آمده، گاه تلخيص و گاه، عباراتى بر آنها افزوده و گاه مضمون آنها نگاشته شده و گاه، مطالب پراكنده در عبارتى واحد، آمده است. از همين روست كه مطالب بسيارى از اين تفسير و روايات منقول در آن، با مصادر آنها مطابق و سازگار نيست ( همان).
3- تلخيصات و زيادات در مواردى، ايهام و غلط و افتادگى در مطالب پديد آورده اند كه توسط مصححان تصحيح شده است( همان).
4- مؤلف در نقل روايات، فراوان از تفسير« نورالثقلين» اثر عبدعلى حويزى بهره برده و در تفسير آيات الاحكام، از كتاب « مسالك الأفهام إلى آيات الأحكام» اثر فاضل جواد استفاده كرده و در برخى موارد، جملات اين كتاب را عيناً نقل كرده است( همان).
مؤلف در اين اثر، در همه سوره ها، نخست درباره فضيلت آن سوره و خواص و ثواب تلاوت آن، احاديثى را از معصومان( ع) نقل كرده و سپس به بررسى تكتك آيات آن سوره پرداخته و گاه، آيات هم موضوع را به شكل پشت سرهم، تفسير كرده است.
وى تا جاى ممكن، در تبيين آيات، از روايات بهره برده و در موارد لزوم، به نكات لغوى و صرفى و نحوى پرداخته است( همان).
وى در بيان نكات ادبى، از تفاسيرى چون « مجمع البيان» شيخ طوسى، « الكشاف» زمخشرى، « أنوار التنزيل» بيضاوى و« غرائب القرآن» و« رغائب الفرقان» نيشابورى استفاده نموده است. او همچنين از يادكرد اختلاف قرائات، شأن نزولها و قضاياى تاريخى پيرامون آيات، غفلت نكرده و در بررسى آيات الاحكام، ديدگاه هاى فقهى شيعه و اهل سنت را يادآور شده است.
ايشان همچنين فوائد و فرائدى را كه زاييده ذهن و انديشه خود اوست، به خوانندگان تقديم كرده است؛ براى نمونه، وى در تفسير آيه «مالك يوم الدين»،پس از يادكرد اختلاف قرائت در آيه مذكور، وجه مرجح را بر اساس لغت و احاديث، ذكر كرده است. وى همچنين در تعيين وجه كاربرد «ذلك» در آيه «ذلك الكتاب لا ريب فيه»(البقره/ 2) به درستى از احاديث استفاده كرده است( همان، ص 135).
وى همچنين از يادكرد لطائف و ظرائف موجود در آيات نيز غفلت نكرده است.
وضعيت كتاب
كتاب فاقد هرگونه فهرست مى باشد.
در پاورقى ها علاوه بر ذكر منابع، توضيح برخى كلمات و عبارات متن ذكر شده است.
منابع مقاله
1- مقدمه و متن كتاب.
2- نادرى، مرتضى،« عقود المرجان لحواشي القرآن»، پايگاه مجلات تخصصى نور، نشريه: سفينه، زمستان 1387- شماره 21، از ص 127 تا 140.
3- فاطمى موحد، سيد حسن،« نابغه فقه و حديث در آينه نقد و گزارش( 2)»، پايگاه مجلات تخصصى نور، نشريه: آينه پژوهش، بهمن و اسفند 1388- شماره 120، از ص 66- 87.