آیه 3، سوره مائده : تفسير نور

تفسير نور،  ج‏2، ص  335   

یا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ «67»

اى پيامبر! آنچه را از سوى پروردگارت به تو نازل شده است (در مورد ولايت و جانشينى حضرت على) اعلام كن واگر چنين نكنى، رسالت الهى را نرسانده ‏اى و (بدان كه) خداوند تو را از (شرّ) مردم (و كسانى كه تحمّل شنيدن اين پيام مهم را ندارند) حفظ مى ‏كند. همانا خداوند گروه كافران را هدايت نمى ‏كند.

نكته ‏ها:
اين آيه به دلايلى كه خواهد آمد مربوط به جانشينى حضرت على عليه السلام و نصب او به ولايت در غدير خم به هنگام برگشت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله از سفر حج در سال دهم هجرى است.

جالب اينكه اين آيه در ميان دو آيه ‏اى قرار گرفته كه مربوط به اقامه ‏ى كتاب آسمانى است و شايد اشاره به اين باشد كه ميان رهبر معصوم و اقامه‏ ى كتاب آسمانى، پيوند محكمى برقرار است.

آرى، امام است كه مى ‏تواند كتاب آسمانى را به پا دارد و اين كتاب خداست كه مى‏ تواند امام واقعى را معرّفى كند.

همه‏ ى مفسّران شيعه به اتكاى روايات اهل بيت عليهم السلام و نيز بعضى از مفسّران اهل‏ سنت به عنوان يكى از مصاديق، آيه را مربوط به نصب حضرت على عليه السلام در غدير خم به ولايت و

تفسير نور، ج‏2، ص 336

امامت دانسته ‏اند. «1»

جالب آنكه صاحب تفسير المنار از مُسند احمد و ترمذى و نسائى و ابن ماجه، حديثِ «مَن كنتُ مولاه فعلىّ مولاه» را با سند صحيح و موثّق بيان كرده است و سپس با دو جمله به خيال خود در آن تشكيك نموده است:

اوّل اين‏كه مراد از ولايت، دوستى است. (غافل از آنكه دوستى نياز به بيعت گرفتن و تبريك گفتن و آن همه تشريفات در غدير خم نداشت)

دوم آنكه اگر حضرت على عليه السلام امام و رهبر بعد از رسول اكرم صلى الله عليه و آله بود، چرا فرياد نزد و ماجراى نصب خود را در غدير نگفت؟! (غافل از آنكه در سراسر نهج ‏البلاغه و كلمات حضرت على عليه السلام ناله‏ها و فريادها مطرح است؛ ولى صاحب المنار گويا آن ناله ‏ها و فريادها را نشنيده است). «2»

در تمام قرآن تنها در اين آيه است كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نسبت به كتمان پيام، تهديد شده كه اگر نگويى، تمام آنچه را كه در 23 سال رسالت گفته ‏اى هدر مى ‏رود. پس بايد ديد چه پيام مهمى است كه اين گونه بيان مى ‏شود؟

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به حضرت على عليه السلام فرمود: «لو لم ابلغ ما امرت به من ولايتك لحبط عملى» اگر آنچه درباره ولايت تو است به مردم نرسانم تمام اعمال من محو مى‏ شود. «3»

در اين آيه، چند نكته است كه جهت‏ گيرى محتوايى آن را روشن مى ‏كند:

1. سوره ‏ى مائده، در اواخر عمر شريف پيامبر اسلام نازل شده است.

2. در اين آيه، بi جاى «يا أيّها النّبى»، تعبير «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ» آمده است، كه نشانه ‏ى يك رسالت مهم است.

3. به جاى فرمان «أبلغ»، فرمان‏ «بَلِّغْ» آمده كه نشانه‏ ى ابلاغ قطعى و رسمى ومهم است.

4. پيامبر نسبت به نرساندن يك پيام مهم تهديد شده كه اگر نگويد، همه‏ ى زحماتش به هدر مى ‏رود.

5. رسول خدا صلى الله عليه و آله از عواقب كارى هراس دارد كه خداوند او را دلدارى مى ‏دهد كه ما تو را از شر
______________________________
(1). تفاسير كبير فخررازى و المنار.
(2). اين سطرها را در شب شهادت حضرت على عليه السلام، نيمه شب 21 ماه رمضان 1380 نوشتم.
(3). تفسير نورالثقلين وامالى صدوق، ص 400.

تفسير نور، ج‏2، ص 337

مردم نگه مى ‏داريم.

6. پيامبر، از جان خود نمى ‏ترسد. زيرا در روزگار تنهايى كه با بت‏ پرستان مبارزه مى ‏كرد و در جنگ ‏هايى كه با مشركان درگيرى نظامى داشت، از خطرها نمى ‏ترسيد. (در حالى كه سنگباران مى‏ شد، و يارانش شكنجه مى ‏شدند، حالا در اواخر عمر و در ميان اين همه يار بترسد؟!)

7. در آيه، پيامى است كه به لحاظ اهميّت، با همه پيام ‏هاى دوران نبوّت و رسالت، برابر است كه اگر اين پيام به مردم نرسد، گويا همه‏ ى پيام‏ها محو مى‏ شود.

8. محتواى پيام، بايد مسأله ‏اى اساسى باشد، وگرنه در مسائل جزئى و فردى، اين همه تهديد و دلدارى لازم نيست.

9. پيام آيه، مربوط به توحيد و نبوّت و معاد نيست، چون اين اصول، در روزهاى اوّل بعثت در مكّه بيان شده و نيازى به اين همه سفارش در اواخر عمر آن حضرت ندارد.

10. پيام آيه، مربوط به نماز، روزه، حج، زكات، خمس وجهاد هم نيست، چون اين ها در طول 23 سال دعوت پيامبر بيان شده و مردم نيز به آن عمل كرده ‏اند و هراسى در كار نبوده است.

پس، محتواى اين پيام مهم كه در اواخر عمر شريف پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شده چيست؟

روايات بسيارى از شيعه و سنّى، ما را از تحيّر نجات داده و راه را نشان مى ‏دهد.

روايات مى ‏گويد: آيه مربوط به هجدهم ذيحجه سال دهم ‏هجرى در سفر حجةالوداع پيامبر اسلام است، كه آن حضرت در بازگشت به سوى مدينه، در مكانى به نام «غدير خم» به امر الهى فرمان توقّف داد و همه در اين منطقه جمع شدند. مكانى كه هم آب و درخت داشت و در گرماى حجاز، كارساز بود و هم محلّ جداشدن كاروان‏هاى زائران مكّه بود و اهل يمن، عراق، شام، مدينه و حبشه از هم جدا مى‏شدند.

در آنجا، پيامبر خدا در ميان انبوه ياران، بر فراز منبرى از جهاز شتران قرار گرفت و خطبه ‏اى طولانى خواند. ابتداى خطبه، توحيد، نبوّت و معاد بود كه تازگى نداشت.

سخن تازه ‏اى كه بود اين بود كه پيامبر، خبر از رحلت خود داد و نظر مسلمانان را نسبت به خود جويا شد. همه نسبت به كرامت و عظمت و خدمت و رسالت او در حد اعلا اقرار كردند. وقتى مطمئن شد

تفسير نور، ج‏2، ص 338

كه صدايش به همه ‏ى مردم، در چهار طرف مى رسد، پيام مهم خود را نسبت به آينده بيان كرد. و فرمود: «مَن كنتُ مولاه فهذا فعلىّ مولاه» هر كه من مولاى اويم، علىّ مولاى اوست و بدين وسيله جانشينى حضرت على عليه السلام را براى پس از خود به صراحت اعلام داشت.

امّا پس از وفاتش، وقتى حضرت زهرا عليها السلام به در خانه‏ هاى مردم مى ‏رفت و مى ‏گفت: مگر نبوديد و نشنيديد كه رسول خدا در غدير خم چه فرمود؟

مى ‏گفتند: ما در غدير خم، در فاصله دورى بوديم و صداى پيامبر را نمى ‏شنيديم!! اللّه اكبر از كتمان، از ترس، از بى ‏وفايى و از دروغ گفتن به دختر پيامبر خدا.

آرى، مردم با دو شاهد، حقّ خود را مى ‏گيرند، ولى حضرت على عليه السلام با وجود ده‏ ها هزار شاهد، نتوانست حقّ خود را بگيرد. امان از حبّ دنيا، حسادت و كينه ‏هاى بدر و خيبر و حنين كه نسبت به حضرت علىّ عليه السلام در دل داشتند.

امام باقر عليه السلام فرمودند: «بُنى الاسلام على خمس على الصلاة و الزّكاة و الصوم و الحج و الولاية و لم يناد بشى‏ء كما نودى بالو لاية فاخذ النّاس بارباع و تركوا هذه»، اسلام بر پنج چيز استوار است: بر نماز، زكات، روزه، زكات و ولايت اهل ‏بيت و چيزى به اندازه‏ ى ولايت مورد توجّه نبود، امّا مردم چهارتاى آن را پذيرفتند و ولايت را ترك كردند! «1»

امام رضا عليه السلام فرمود: بعد از نزول اين آيه كه خداوند ضامن حفظ رسول اكرم صلى الله عليه و آله شد، «وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ» پيامبر هر نوع تقيّه را از خود دور كرد. «2»

پيام‏ها:
1- نوع خطاب، بايد با نوع هدف، هماهنگ باشد. چون هدف، رسالت و پيام رسانى است، خطاب هم‏ «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ» است.

2- انتخاب رهبر اسلامى (امام معصوم) بايد از سوى خداوند باشد. «بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ»

3- گاهى ابلاغ پيام الهى بايد در حضور مردم و در مراسم عمومى و با بيعت‏ گرفتن‏
______________________________
(1). كافى، ج 2، ص 18.
(2). تفسير نورالثقلين و عيون اخبارالرضا، ج 2، ص 130.

تفسير نور، ج‏2، ص 339

همراه باشد، ابلاغ ولايت با سخن گفتن تنها كافى نيست؛ بلكه بايد با عمل همراه باشد. «وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ» به جاى «ان لم تبلغ»

4- احكام و پيام ‏هاى الهى، همه در يك سطح نيست. گاهى كتمان يك حقيقت، با كتمان تمام حقايق برابر است. «وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ»

5- اگر رهبرى صحيح نباشد، مكتب نابود و امّت گمراه مى‏ شود. «فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ»

6- ركن اصلى اسلام، امامت و حكومت است. «وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ»

7- انكار ولايت، نوعى كفر است. «إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ»

8- عنصر زمان و مكان، دو اصل مهم در تبليغ است. (با توجّه به اين‏كه اين آيه در هجدهم ذى‏الحجّه و در محل جدا شدن كاروان‏هاى حج نازل شد)

نسخه شناسی

درباره مولف

کتاب شناسی