امام زين العابدين عليه السلام‏

ابو محمد على بن حسين عليهما السلام، امام چهارم از ائمه اثنى عشر عليهم السلام و ششمين معصوم از چهارده معصوم عليهم السلام است.
معروف ‏ترين القاب آن حضرت،زين العابدين و سيد الساجدين وسجاد وذو الثفنات است.
تولد آن حضرت را به اختلاف در سال‏هاى 36 و 37 و 38 ه ق نوشته‏اند و در روز ولادت آن حضرت نيز ميان روزهاى شعبان و جمادى الأولى و جمادى الثانية اختلاف است.

مادر او
درباره نام مادر آن حضرت و اصل او نيز اختلاف زيادى هست. گروهى نام او را شاه ‏زنان و شاه ‏جهان وشهربانو و شهربانويه گفته ‏اند و بنا به گفته اين گروه او دختر يزدگرد سوم آخرين پادشاه ساسانى بوده است.

أبو الأسود دُئلى، شاعر اهل بيت در قصيده تهنيت ولادت آن حضرت به اين نسب اشاره كرده است:
          و إن غلاما بين كسرى و هاشم            لأكرم من نيطت عليه التمائم‏

يعنى همانا پسرى كه از بين كسرى و هاشم برخاسته بهترين كودكى است كه مهره ‏هاى نظربند بر گردنش آويخته‏اند.

بعضى گفته ‏اند نام مادر آن حضرت بره دختر نوشجان بوده است و بعضى ديگر نام او را غزاله و سلافه و خوله گفته‏ اند. ابن قتيبه در معارف گويد:« مى ‏گويند مادر على بن الحسين الأصغر از اهل سند بود كه به او سلافه يا غزاله مى ‏گفتند».

بنابر روايتى كه در عيون اخبار الرضا هست عبد اللّه بن عامر بن كريز در زمان عثمان پس از فتح خراسان دو دختر يزدگرد سوم پادشاه ساسانى را اسير كرد و هر دو را به مدينه فرستاد و عثمان يكى را به امام حسن و ديگرى را به امام حسين بخشيد و هر دو به هنگام زايمان از دنيا رفتند.

ابن خلكان از ربيع الأبرار زمخشرى نقل مى ‏كند كه سه دختر يزدگرد را در زمان عمر به مدينه آوردند و حضرت على عليه السلام آنها را پس از پرداخت قيمت آنان، يكى را به عبد اللّه بن عمر و ديگرى را به محمد بن ابى بكر و سومى را به پسر خود حسين بن على عليهما السلام داد. عبد اللّه بن عمر از دختر يزدگرد سالم را پيدا كرد و محمد بن ابى بكر از دختر ديگر قاسم را و حسين بن على از دختر سوم على بن الحسين را.
تحقيق و ترجيح ميان اين همه روايات مختلف مشكل است، اما قطع نظر از جزئيات، نمى ‏توان خبر عيون اخبار الرضا را چنان كه علامه مجلسى هم در بحار الأنوار گفته است ترجيح داد، زيرا استيصال و قتل يزدگرد در زمان خلافت عثمان بوده است نه عمر.

اگر گفته شود كه ممكن است اسارت دختر يا دختران يزدگرد پس از جنگ قادسيه يا نهاوند در زمان عمر صورت گرفته باشد، باز ميان تولد امام زين العابدين( در سال 36 يا 37 يا 38) و واقعه قادسيه يا نهاوند بيش از بيست سال فاصله م ى‏افتد.

يعنى در اين مدت طولانى فرزندى براى امام حسين از دختر يزدگرد به دنيا نيامده است ( همين معنى در صورت صحت روايت با در نظر گرفتن سن و سال وفات براى سالم بن عبد اللّه و قاسم بن محمد بن ابى بكر نيز صدق مى‏كند) كه بعيد بنظر مى ‏رسد.

نهضت عاشورا
اگر ديرترين سال را در تاريخ ولادت آن حضرت كه سال 38 ه ق است در نظر بگيريم، امام سجاد عليه السلام در سال 61 ه ق يعنى در واقعه كربلا 23 سال و فرزند آن حضرت يعنى امام محمد باقر عليه السلام در آن سال در حدود چهار سال داشته است.

پس آن حضرت در واقعه كربلا جوانى برومند بوده است كه مى‏توانسته است در ركاب پدر بزرگوار خود بجنگد و مثل ديگران به شهادت برسد. اما آن حضرت بيمار و بسترى بوده است و به همين جهت از قتل او چشم پوشيده‏ اند.

بنابر روايات، ابن زياد در مجلسى كه اسيران را پيش او بردند از نام امام پرسيد و او فرمود على بن الحسين، ابن زياد گفت: مگر خداوند على بن الحسين را نكشت؟ امام فرمود بلى من برادرى بزرگتر از خود داشتم (حضرت على اكبر) كه مردم او را كشتند. ابن زياد گفت نه! بلكه خداوند او را كشت و امام در جواب فرمود: اللّه يتوفى الأنفس حين موتها.

هنگامى كه ابن زياد خاندان امام حسين عليه السلام را نزد يزيد فرستاد زنجيرى در گردن امام نهاد و آنها را با شمر بن ذى الجوشن و محضر بن ثعلبه عائذى روانه شام كرد. به روايت طبرى، امام در طول راه با هيچ يك از اين دو نفر گفتگو نكرد.

هنگامى كه اهل بيت حسين عليه السلام را پيش يزيد بردند او خطاب به على بن الحسين گفت: اى على! اين پدر تو بود كه خويشاوندى را بريد و حق مرا نشناخت و براى به دست گرفتن قدرت و سلطنت با من به نزاع برخاست و خداوند با او كرد آنچه مى ‏بينى.

امام در پاسخ، اين آيه را بر او خواند:ما أصاب من مصيبة في الأرض و لا في أنفسكم إلا في كتاب من قبل أن نبرأها(الحديد، 22) يعنى مصيبتى در روى زمين و در نفوس به شما نمى ‏رسد مگر آن كه پيش از آفرينش نوشته شده باشد ( مقدر باشد).

در شجاعت امام سجاد عليه السلام همين بس كه هم در مجلس عبيد اللّه زياد و هم در مجلس يزيد- كه بيم قتل از يكسو و سر بريده پدر و اسارت اهل بيتش از ديگر سو نفس را در سينه حبس مى‏ كرد- آن خطبه‏ هاى مشهور و كوبنده را ايراد فرمود و از شرف خود و خانواده دفاع و دشمنان غالب را رسوا نمود و زمينه انقلاب‏هاى بعدى شيعيان را فراهم ساخت.

يزيد اهل بيت را پس از چندى روانه مدينه كرد و امام عليه السلام در مدينه بود تا آن كه در سال 63 ه ق مردم مدينه بر يزيد بشوريدند و عامل او عثمان بن محمد بن ابى سفيان را از مدينه بيرون كردند و افراد خاندان بنى اميه را كه در مدينه در حدود هزار نفر بودند محاصره كردند.

مروان بن الحكم كه پير و رييس خاندان بنى اميه بود از عبد اللّه بن عمر خواست كه خانواده او را نزد خود پنهان سازد ولى او سر باز زد. مروان اين درخواست را از على بن الحسين كرد و آن حضرت از غايت جوانمردى آن را پذيرفت و حرم خود را با حرم مروان به ينبع فرستاد. بنابر روايت طبرى مروان از اين جهت هميشه سپاسگزار على بن الحسين بود.

يزيد مسلم بن عقبة المرى را با دوازده هزار تن براى سركوبى مردم مدينه فرستاد، و گفت كه شهر مدينه را سه روز غارت كند و پس از سه روز دست از جنگ و كشتار باز دارد. اما دستور داد كه با على بن الحسين به خوبى رفتار كند زيرا او در قيام مردم مدينه دخالتى نداشته است.

مردم مدينه در واقعه ‏اى كه در تاريخ به جنگ حره معروف است پس از مقاومت دليرانه شكست خوردند و مسلم بن عقبه بسيارى از مردم آن شهر را بكشت و سه روز در آن غارت و كشتار كرد و پس از سه روز از مردم براى يزيد بيعت گرفت و ايشان را ملك و غلام يزيد خواند اما به توصيه يزيد آزارى به امام نرسانيد. واقعه حره به گفته طبرى روز چهارشنبه بيست و هفتم يا بيست و هشتم ذى الحجه سال 63 ه ق اتفاق افتاد.

بزرگوارى آن حضرت‏
در سال 87 ه ق وليد بن عبد الملك، هشام بن اسماعيل مخزومى را از حكومت مدينه معزول كرد و عمر بن عبد العزيز را به جاى او گماشت. هشام بن اسماعيل در طول حكومت چهار ساله خود با امام زين العابدين عليه السلام رفتار خوبى نداشت. وليد كه با هشام بد بود به عمر بن عبد العزيز نوشت تا او را در برابر مردم بدارد تا هر كس با او در طول حكومتش رنجش و خلافى داشته است حق خود را از او بخواهد يا از او انتقام بگيرد.

امام زين العابدين عليه السلام به اطرافيان و خواص خود دستور فرمود تا كلمه‏اى به روى او نياورند. چون امام عليه السلام از نزد او گذشت و توجهى به او نفرمود، هشام او را ندا زد و گفت:اللّه أعلم حيث يجعل رسالته(الأنعام، 124)، يعنى خداوند بهتر مى‏ داند كه رسالت خود را در كجا قرار دهد و اين اشاره به خاندان نبوت و رسالت بود كه امام شاخص‏ترين فرد آن بود.

امام را ذو الثفنات مى‏گفتند زيرا ثفنه به فتح اول و كسر دوم به معنى پينه زانو و سينه شتر است. آن حضرت از بس سجده مى‏ كرد روى زانوها و ساير سجده‏ گاه ‏هاى او پينه مى ‏بست به طورى كه سالى دوبار آنها را مى ‏تراشيد.

صدوق از امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه پدر بزرگوارش سجده بسيار مى‏ كرد. هر وقت بلايى از او دفع مى‏ شد يا از شر بدخواهى نجات مى ‏يافت يا از نماز فارغ مى ‏شد يا در اصلاح بين دو خصم كامياب مى‏ گشت سر به سجده مى ‏نهاد.

از مجموع روايات اهل سنت و شيعه درباره زندگانى امام در مدينه برمى ‏آيد كه آن حضرت در مدينه بسيار موقر و محترم بوده است و همگان به جلالت شأن و علو مقام و حسن خلق و رفتار و علم و فقه و ورع و تقواى آن حضرت اذعان داشته ‏اند. معروف است كه هشام بن عبد الملك در زمان خلافت پدرش عبد الملك يا برادرش وليد به حج رفته بود. چون در موسم حج خواست تا استلام حجر كند موفق نشد زيرا مردم زياد بودند و ازدحام مى ‏كردند. در اين ميان على بن الحسين رسيد و به طواف مشغول شد و چون به حجر الأسود نزديك شد همه به او راه دادند و به جهت مهابت و جلالت قدر او اجازه دادند تا او استلام حجر كند، هشام در خشم شد.

مردى از او پرسيد كه اين شخص كيست؟ هشام با آن كه او را مى ‏شناخت گفت او را نمى‏ شناسد زيرا مى ‏ترسيد مردم شام به او ميل پيدا كنند. فرزدق شاعر بزرگ عرب به مرد شامى گفت من او را مى‏ شناسم و چون او پرسيد كه او كيست فرزدق در پاسخ او مرتجلا قصيده معروف خود را انشا كرد و در آن گفت:
          هذا ابن خير عباد اللّه كلهم            هذا التقي النقي الطاهر العلم‏
          و ليس قولك من هذا بضائره            العرب تعرف من أنكرت و العجم‏

يعنى، اين پسر بهترين بندگان خداست. اين پرهيزگار پاك و عارى از هر عيب و معروف خاص و عام است. سخن تو كه او را نمى‏ شناسم زيانى به او نمى ‏رساند. آن را كه تو گفتى نمى‏ شناسم همه عرب و عجم مى ‏شناسند.
علاوه بر ادله و معجزات او، افضل و اعلم و افقه زمان خود بود و در دانش، او را تالى جدش على بن ابى طالب عليهما السلام مى‏ دانستند. از همه كريم ‏تر و بخشنده ‏تر و با وفاتر و با مهابت ‏تر و بيش از همه دلسوز فقيران و پناه درماندگان بود. روز عيد فطر همه بندگان خود را آزاد مى‏ كرد.

با يك ناقه بيست و دو بار حج گزارد و حتى يك تازيانه بر او نزد و دستور فرمود آن شتر را بعد از مرگش دفن كنند. در راه حج چه بسا پياده مى‏ شد و كلوخ جاده را كنار مى‏ زد.

شهادت‏
امام سجاد عليه السلام بعد از شهادت پدر بزرگوارش در كربلا( 61 ه ق) به امامت رسيد و 34 يا 35 سال امام شيعيان بود. شهادت آن حضرت در محرم سال 95 يا 96 ه ق در مدينه منوره واقع شد و او را در جوار عموى مظلومش امام حسن مجتبى عليهما السلام در قبرستان بقيع به خاك سپردند.