بررسى و تحقيق در باره كتاب سليم‏

در اين قسمت، مدارك و اسناد مربوطه در ذيل هر مطلب ذكر مى‏ گردد. از آنجا كه ترجمه فارسى براى عموم مردم در نظر گرفته شده نوعى تلخيص و اختصار در مقدمه به كار رفته است.
لذا براى تفصيل بيشتر به مقدمه عربى مراجعه شود.

بخشهاى دوازده‏گانه اين قسمت شامل مطالب زير خواهد بود:
الف. نام كتاب و جهت نامگذارى.
ب. بحثى در باره اوّل بودن كتاب سليم در شيعه و در تاريخ اسلام.
ج. آنچه در تأييد و تصديق كتاب سليم وارد شده است:
1. كلمات ائمّه عليهم السّلام.
2. كلمات علماى شيعه.
3. نقل و روايت علما از كتاب سليم.
4. سخنان غير شيعه در باره كتاب سليم.
د. بررسى مناقشات در باره كتاب سليم و جواب آنها.
ه. اسناد كتاب سليم و تحقيقى در باره ابان.
و. نسخه‏ هاى خطى و چاپى كتاب سليم و منتخب و ترجمه فارسى و اردوى آن به ضميمه چند نمونه عكسى.
ز. روش تحقيق و ترجمه كتاب سليم.
                       

بخش اوّل نام‏گذارى كتاب سليم‏

نام مشهور كتاب‏

از آنجا كه نامگذارى مؤلّف براى ما روشن نيست، بهترين نام كتاب همان است كه در اكثر زمانها بدان معروف بوده است. اين كتاب از زمان امام صادق عليه السّلام تاكنون به نام «كتاب سليم بن قيس هلالى» معروف است. در اين نامگذارى كتاب را به مؤلّف نسبت داده‏ اند، و با توجّه به اينكه سليم كتاب ديگرى نداشته بهترين نامى كه راه هر گونه اشتباه را مى‏ بندد همين است. براى اوّلين بار اين نام را در كلام امام صادق عليه السّلام مى‏ بينيم كه مى‏ فرمايد: «هر كس از شيعيان و محبّين ما كتاب سليم بن قيس هلالى را نداشته باشد ...»1.

عمر بن اذينه كه كتاب سليم را از ابان تحويل گرفته با ذكر همين نام در آغاز كتاب مى ‏گويد: «اين نسخه كتاب سليم بن قيس هلالى عامرى است كه ابان آن را به من تحويل داده است»2 

در طول قرنها، در لسان علماى متقدّم و متأخر همين نام براى كتاب سليم به كار رفته است. شيخ نعمانى، شيخ مفيد، شيخ نجاشى، شيخ طوسى، شيخ ابن شهرآشوب از قدما، و علّامه حلى، شهيد ثانى، مير داماد، قاضى شهيد تسترى، شيخ حر عاملى، علّامه مجلسى، شيخ بحرانى، مير حامد حسين، محدث نورى، شيخ آغا بزرگ تهرانى و علّامه امينى از متأخّرين، همه اين بزرگان وقتى نام اين كتاب را در كلماتشان آورده ‏اند همين نام مشهور را ذكر كرده‏ اند.

ساير نامها و جهت نامگذارى‏

گاهى كتاب سليم به نامهاى ديگرى ياد شده، كه جهت خاصّى در آنها مورد توجه بوده است و ذيلا به آنها اشاره مى ‏كنيم:

اصل سليم بن قيس هلالى، صحيفه سليم، كتاب حديث سليم بن قيس هلالى، كتاب سقيفه، كتاب فتن، كتاب وفاة النبى صلى اللَّه عليه و آله، كتاب امامت3.

«اصل» به خاطر آن است كه اين كتاب از مهمترين كتابهاى اصول چهارصدگانه شيعه به حساب مى‏ آيد.

«صحيفه» به معناى مجموعه نوشتار است.

«كتاب حديث» هم با توجه به جنبه حديثى كتاب گفته شده است.

«سقيفه» ناظر به مطالب بسيارى در باره سقيفه است كه در اين كتاب آمده است.

«فتن» با توجه به جنبه تاريخى كتاب است كه جريانات تاريخى اسلام در طول 75 سال پس از رحلت پيامبر صلى اللَّه عليه و آله را در بر دارد.

«وفاة النبى صلى اللَّه عليه و آله» به خاطر اوّلين حديث كتاب است كه در اكثر نسخه‏ هاى خطى با همين عنوان آمده است و عده‏ اى آن را نام كتاب تصور كرده ‏اند.

«امامت» از آن جهت است كه هدف اصلى اين كتاب اثبات امامت دوازده امام عليهم السّلام است.

اگر چه اين نامها به مناسبتهاى مختلف ذكر شده ولى نام معروف كتاب همان است كه در اوّل اين بخش گفته شد، و به اختصار «كتاب سليم» گفته مى‏ شود و در طول چهارده قرن به همان معروف بوده است.

بخش دوّم اوّل بودن كتاب سليم‏                 

بيان اوّل بودن كتاب سليم‏

اوّلين كسى كه در تاريخ اسلام اقدام به تأليف نموده سليم بن قيس است، و با دقّت در شرائط اجتماعى سالهاى اوّل بعد از رحلت پيامبر صلى اللَّه عليه و آله معلوم مى‏ شود كه در موضوع معارف و تاريخ هيچ كتابى قبل از كتاب سليم در آن عصر تأليف نشده است.

براى اثبات اين مطلب، توجّه به آنچه در تاريخچه تأليف اين كتاب در قسمت اوّل ذكر شد روشن مى‏ كند كه زمان و مكانى كه سليم در آن اقدام به اين تأليف نموده از هر جهت استثنائى بوده و اوّلين فرصتى بوده كه مؤلف دست به اين اقدام بزرگ زده است. گذشته از آن، دو جنبه ديگر را هم مورد بررسى قرار مى ‏دهيم:

1. گواهى اهل خبره به اوّل بودن كتاب.
2. بررسى مناقشات در اوّل بودن كتاب.

كلمات علما در اوّل بودن كتاب‏

علمايى كه ذيلا سخنان ايشان ذكر مى ‏شود همگى اهل خبره در كتابشناسى و علم رجال و تاريخ هستند.

1. شيخ ابن نديم مى‏گويد: «اوّلين كتابى كه براى شيعه ظاهر شده كتاب سليم بن قيس هلالى است» 4.
2. شيخ نعمانى مى‏گويد: «در بين همه اهل علم و راويان حديث ائمّه عليهم السّلام اختلافى نيست كه كتاب سليم بن قيس هلالى از بزرگترين و قديمترين كتابهاى‏ پايه‏اى است كه اهل علم و راويان حديث اهل بيت عليهم السّلام نقل كرده ‏اند»5.
3. قاضى بدر الدين سبكى مى‏گويد: «اوّلين كتابى كه براى شيعه تأليف شده كتاب سليم بن قيس هلالى است»6 
4. علّامه مير حامد حسين مى‏ گويد: «كتاب سليم بن قيس هلالى كه سزاوار است در حقّ آن گفته شود: قديمى‏تر و افضل از همه كتابهاى شيعه است همان طور كه علّامه مجلسى به اين مطلب معترف است»7 «4».
5. علّامه خوانسارى صاحب روضات مى‏گويد: «كتاب سليم اوّلين تأليف و تدوين در اسلام است كه احاديث را جمع كرده است»8 
6. محدّث قمى مى‏ گويد: «كتاب سليم اوّلين كتابى است كه براى شيعه ظاهر شده و بين محدّثين معروف است»9 
7. علّامه سيّد حسن صدر در كتابهايش، سليم را در شمار اوّلين تأليف‏كنندگان در حديث و تاريخ نام برده است10 
8. مورّخ خبير مدرّس خيابانى مى‏گويد: «كتاب سليم اوّلين كتابى است كه براى شيعه ظاهر شده است»11 
9. علّامه مرعشى نجفى مى‏گويد: «كتاب سليم از قديمى‏ترين كتابها نزد شيعه است»12 
10. علّامه موحّد ابطحى مى‏گويد: «كتاب سليم اوّل كتاب شيعه است كه در بين عموم ظاهر و مشهور شده و همه آن را مى‏شناسند»13 

بررسى مناقشات در اوّل بودن كتاب‏

در مورد اوّل بودن كتاب سليم دو اشكال مطرح شده كه با بررسى آنها مطلب كاملا روشن خواهد شد.
اشكال اوّل: بعضى گفته‏اند: اوّلين مؤلّف در اسلام امير المؤمنين عليه السّلام است كه با املاى پيامبر صلى اللَّه عليه و آله معارف اسلام و تفسير قرآن را مى‏نوشت و بنام «كتاب علىّ عليه السّلام» معروف است.

همچنين كتاب «مصحف فاطمه عليها السّلام» كه بعد از رحلت پيامبر صلى اللَّه عليه و آله در تماس حضرت زهرا عليها السّلام با جبرئيل و ملائكه به تأليف رسيده است، و نيز كتاب «جفر و جامعه» كه نزد امير المؤمنين عليه السّلام بوده است. اين سه كتاب بر كتاب سليم تقدم دارند و هر سه در دست ائمه عليهم السّلام بوده‏اند تاكنون كه نزد حضرت بقية الله الاعظم عجل اللَّه فرجه محفوظ است.

در جواب از اين سخن بايد گفت:

اوّل بودن كتاب سليم در مقايسه با تأليفات مردم عادى است كه در دسترس همگان است. كتابهايى كه نزد امير المؤمنين و فاطمه زهرا عليهما السّلام بوده و بعد به دست ائمّه عليهم السّلام رسيده ناموس دين و لوح محفوظ است و با علم لدنّى و تعليم الهى بدست ايشان رسيده و تدوين شده كه در رأس همه آنها قرآن است، و اينها بعنوان يك كتاب عادى تلقّى نمى‏شود 14 تا امثال كتاب سليم با آنها مقايسه شود.

اشكال دوّم: در شمار اوّلين كتابهاى تأليف شده در اسلام، نام كتابهاى زير ديده مى‏شود: كتاب سنن تأليف ابو رافع، كتاب حديث جاثليق تأليف سلمان، كتاب فتن تأليف ابو ذر، كتاب فرمان امير المؤمنين عليه السّلام به مالك اشتر تأليف اصبغ بن نباته، كتاب مقتل الحسين عليه السّلام تأليف اصبغ بن نباته، كتاب قضاوتهاى امير المؤمنين عليه السّلام تأليف ابو رافع، كتاب حارث همدانى، كتاب ربيعة بن سميع، كتاب عبيد الله حلبى.

در جواب از اين موارد بايد گفت:

اوّلا: مؤلّفين كتابهاى مذكور يا معاصر سليم بوده‏اند و يا بعد از او مى‏زيسته‏اند.
بنا بر اين دليلى بر تقدّم تأليف آنها بر سليم نيست، و تقدّم تاريخ وفات بعضى از آنها دليل بر تقدّم كتابهايشان نمى ‏شود.

از سوى ديگر، با توجّه با تاريخچه‏اى كه از تأليف كتاب سليم ذكر شد معلوم گرديد كه او از اوائل سال 14 هجرى مشغول تأليف بوده و قضاياى مورد مشاهده‏اش و آنچه از امير المؤمنين عليه السّلام و سلمان و ابو ذر و مقداد و غير ايشان مى‏پرسيده ثبت مى‏كرده است. با در نظر گرفتن اين سابقه از تأليف سليم، مى توان اذعان داشت كه او از اكثر افراد مذكور بلكه از همه آنها در تأليف مقدّم بوده است.

ثانيا: از اكثر كتابهاى مذكور اثرى باقى نمانده و حتّى نقل مستقيمى هم در دست نيست و در اين ميان اوّلين كتابى كه عينا بدست ما رسيده است فقط كتاب سليم است.

ثالثا: كتاب عبيد الله حلبى كه شيخ برقى در رجالش ذكر كرده15 ، مؤلّف آن از اصحاب امام صادق عليه السّلام است و يقينا بعد از سليم اقدام به تأليف كرده است. احتمالا منظور شيخ برقى از اوّل بودن كتاب حلبى، در بين تأليفاتى است كه از فكر مؤلّف باشد نه بصورت جمع و تدوين، و بهر حال تقدّم سليم بر او مسلّم است.
در خاتمه سخن در يك جمله مى‏توان گفت: كتاب سليم اوّلين اثر در اسلام است كه بعد از مؤلّفش تا زمان ما باقى مانده و هيچ كتابى در اين موضوع بر آن تقدّم ندارد، و اگر هم فرضا تقدّم داشته تنها يادگار باقيمانده از اوّل اسلام فقط كتاب سليم است.

با توجه به اينكه منظور از مطرح كردن مسأله اوّليّت چيزى جز قدرشناسى نسبت به آن نيست، و اين مطلب فقط نسبت به كتاب موجود قابل تصوّر است، كتابهايى كه اكنون مفقودند اگر مقدم هم باشند فعلا ارزش عملى ندارند، چون در دسترس نيستند تا مورد استفاده علمى قرار گيرند.

بخش سوّم اعتبار كتاب و احاديث آن به تأييد ائمه عليهم السّلام‏              

عرضه كتاب و احاديث آن بر امام معصوم‏

در مورد كتاب سليم، امضاى ائمّه معصومين عليهم السّلام و تأييد صحت محتواى كتاب از جانب ايشان و حتّى دفاع از آن به گونه‏اى صورت گرفته است كه نظير آن در كتب مربوط به زمان ائمّه عليهم السّلام ديده نمى ‏شود.

سليم بن قيس شخصا احاديث كتابش را خدمت امير المؤمنين و امام حسن و امام حسين عليهم السّلام عرضه مى‏كرده است. بعد از او ابان بن ابى عيّاش ناقل كتاب سليم، احاديث آن را در محضر امام زين العابدين و امام باقر عليهما السّلام مطرح كرده است. پس از آن هم حمّاد بن عيسى ناقل چهارم كتاب، احاديث آن را خدمت امام صادق عليه السّلام عرضه كرده است.

در همه اين موارد، ائمّه عليهم السّلام سليم و كتابش را در سطح بالايى تأييد فرموده و از آن دفاع نموده‏اند. پيداست كه تأييد از طرف امامان معصوم عليهم السّلام كه حجج الهى هستند، بيانگر امضاى خداوند و تصديق پيامبر صلى اللَّه عليه و آله است، و اين از افتخارات كتاب سليم است.

كلام امير المؤمنين عليه السّلام در تأييد كتاب سليم‏

بعنوان دفاع از كل كتاب سليم و مطالب آن، در حديث 10 همين كتاب از امير المؤمنين عليه السّلام كلامى نقل شده كه خلاصه آن چنين است: سليم از امام عليه السّلام سؤال مى كند كه من از شما و از سلمان و ابو ذر و مقداد احاديثى شنيده ‏ام، ولى در دست مردم احاديثى است كه با گفته‏ هاى شما مخالف است. علّت اين مسأله چيست؟

حضرت در جواب سليم مطالب مفصّلى مى‏فرمايند كه خلاصه‏اش چنين است:
                       
آنچه در دست مردم است مخلوطى از حق و باطل و صدق و كذب است. مردم بر پيامبر صلى اللَّه عليه و آله دروغ مى‏بندند و بدين وسيله به امامان ضلالت تقرّب مى ‏جويند، و بدين گونه احاديثشان با احاديث خاندان رسالت منطبق نمى‏ شود. در مقابل، آنچه از دست ما به تو رسيده حقايق دين است و باطلى بدان مخلوط نيست.
مجموع اين حديث تأييدى از جانب امير المؤمنين عليه السّلام نسبت به مطالب مدوّن در كتاب سليم است.

كلام امام زين العابدين عليه السّلام در تأييد كتاب سليم‏

امام سجّاد عليه السّلام پس از سه روز كه كتاب سليم بطور كامل نزد آن حضرت قرائت شد و امام عليه السّلام به مطالب آن گوش فرا دادند، فرمودند: «سليم راست گفته است، خدا او را رحمت كند. اينها احاديث ماست كه نزد ما شناخته شده است».

مدارك اين حديث چنين است:
1. در سرآغاز كتاب سليم، ابن اذينه از ابان نقل كرده است. در بحار الانوار: ج 1 ص 76، و ج 23 ص 124، و نيز در اثبات الهداة: ج 1 ص 663 بنقل از كتاب سليم نقل شده است.
2. اختيار معرفة الرجال (رجال كشى): ج 2 ص 321. وسائل الشيعة: ج 18 ص 72 نيز از آن كتاب نقل كرده است.
3. مختصر البصائر: ص 40، وسائل الشيعة: ج 20 ص 12 و بحار الانوار: ج 53 ص 66 نيز از آن كتاب نقل كرده‏اند.

اينك توضيحى در رابطه با اهميّت اين قرائت و استماع از جانب امام عليه السّلام عرض مى‏شود:
اقدام به قرائت و گوش فرا دادن به مطالب كتاب بطور كامل در سه روز متوالى از صبح تا شب، در زمانى كه اين گونه روشهاى تحقيقى متداول نبوده، و با در نظر گرفتن انجام اين كار در زمان وحشتبار حجاج، و نيز با توجه به وقوع آن در ايام حج، همه اينها اهميّت اين برنامه و بنيادى بودن اين سخن حضرت را مى‏رساند.
امام زين العابدين عليه السّلام، در اين كلام كوتاه سه جنبه مهم را مورد توجه قرار داده‏ اند:
                      
از يك سو سليم را بعنوان يك محدّث صادق معرفى كرده‏اند، و از سوى ديگر با رحمت فرستادن بر او اشاره به محبوبيت او در پيشگاه خداوند و ائمّه عليهم السّلام نموده‏اند، و نهايتا احاديث سليم را تأييد تمام عيار كرده‏اند بدين صورت كه اين مجموعه را بطور كامل احاديث آل محمد عليهم السّلام دانسته‏ اند و تصريح فرموده‏ اند كه از نظر معنى و محتوا نيز همه آنها نزد ائمه عليهم السّلام شناخته شده است. دنباله اين تأييد كامل، دفاع امام عليه السّلام از كتاب سليم است كه در بخش اوّل مقدّمه بيان آن گذشت و متن آن در سرآغاز كتاب سليم خواهد آمد16 «1».

كلام امام صادق عليه السّلام در تأييد كتاب سليم‏

امام صادق عليه السّلام فرمود:
«هر كس از شيعيان و محبّين ما كتاب سليم بن قيس هلالى نزد او نباشد چيزى از امر ولايت ما نزد او نيست، و از مسائل مربوط به ما چيزى نمى‏داند. آن كتاب الفباى شيعه و سرّى از اسرار آل محمّد عليهم السّلام است».
اين حديث در مدارك زير نقل شده است:
1. علّامه مجلسى اين حديث را در نسخه‏اى از كتاب سليم كه در سال 609 استنساخ شده ديده است. كه همان نسخه خطى شماره 30 در فصل دهم اين كتاب است.
2. در نسخه خطى شماره 35 كه از روى نسخه خطى سال 609 نوشته شده اين حديث عينا موجود است.
3. در نسخه خطّى شماره 36 كه آن نيز از روى نسخه سال 609 استنساخ شده موجود است.
4. در آخر نسخه خطّى شيخ حر عاملى كه در سال 1087 نسخه بردارى شده اين حديث آمده است، كه همان نسخه خطى شماره 1 در فصل دهم اين كتاب است.
5. در نسخه‏هاى خطى شماره 15، 19، 32، 37، 38 و 42 از نسخه‏هاى كتاب سليم نيز اين حديث عينا موجود است.
6. تكملة الرجال: ج 1 ص 467، بنقل از دستخط علامه مجلسى در حاشيه مرآة العقول.
7. مستدرك الوسائل: ج 3 ص 183.
8. تنقيح المقال: ج 2 ص 54.
9. الذريعة: ج 2 ص 152.

در اينجا توضيح مختصرى در باره اين حديث لازم بنظر مى‏ رسد:
در طول 250 سال حضور ائمه عليهم السّلام در اجتماع مسلمانان تا اوّل غيبت امام زمان عجل الله فرجه، مبانى اعتقادى و حقايق تاريخى شيعه در سطح وسيعى تبيين گرديد، و بسيارى از غير مسلمانان و نيز مسلمانان و حتّى عدّه زيادى از شيعيان كه اعتقادات كاملى نداشتند، از اصول عقيدتى مذهب اهل بيت عليهم السّلام آگاهى پيدا كردند.

با در نظر گرفتن شرائط سر تا سر اختناق در زمان حكومت ابو بكر و عمر و بنى اميّه و بنى عبّاس و انحراف فكرى اكثريّت مردم از حقايق تاريخ اسلام، تبيين مبانى تشيّع بصورت تدريجى صورت مى‏گرفت. بهمين جهت بسيارى از مطالب عميق در زمان امير المؤمنين و امام حسن و امام حسين عليهم السّلام قابل بازگو نبود و جز چند نفر انگشت شمار كسى در پى آن نبود و يا نمى‏پذيرفت، در حالى كه در زمان امام صادق و امام رضا و امام هادى عليهم السّلام عقايد شيعه در سطح بالاترى همچون محتواى زيارت عاشورا و زيارت جامعه بر مردم عرضه گرديد.

با توجّه به تصوير بالا، بايد توجّه داشت كه امام صادق عليه السّلام در زمانى كلام مزبور را فرموده‏اند كه شيعه در شرايط مرگبار حكومتهاى غاصب، امكان نشر و بسط معارف خويش را نداشتند، و بخصوص در جنبه عقيدتى كتابى تدوين شده و آماده نداشتند تا در مقابل دشمنان و يا براى خود شيعيان عرضه كنند، و تنها نوشته درخشانى كه بحق آبروى تشيّع بشمار مى‏آمد و حامل حقايقى بس عميق از عقايد و تاريخ تشيّع بود همانا كتاب سليم بن قيس بود.

اهميّت كتاب هنگامى روشن‏تر مى‏شود كه به چند كتاب تدوين شده بدست معاندين اهل بيت عليهم السّلام در آن عصر بنگريم كه يك نمونه آن كتابى انباشته از فضائل جعلى و دروغين براى ابو بكر و عمر و عثمان و معاويه بود كه دستور تدوين آن را خود معاويه داد و امر كرد تا در منبرها و مكتب خانه‏ها به عموم مردم تعليم گردد.

در چنان شرايطى امام صادق عليه السّلام «كتاب سليم بن قيس» را بعنوان سرّى از اسرار آل محمّد عليهم السّلام و بعنوان شناسنامه و الفباى تشيّع معرّفى فرمودند و از كلام حضرت مى‏توان چنين استفاده كرد كه هر كس لا اقل محتواى اين كتاب را كه همانا ولايت و برائت است قبول نداشته باشد، بايد در صدد كامل كردن عقايد خود باشد تا از محبّين واقعى اهل بيت عليهم السّلام بشمار آيد.

سخنان امام حسن و امام حسين و امام زين العابدين و امام باقر و امام صادق عليهم السّلام در تأييد احاديث سليم‏

در آخر حديث 10 كتاب سليم، بعنوان تأييد حديث سليم مطالبى به نقل از امام حسن و امام حسين و امام سجّاد و امام باقر و امام صادق عليهم السّلام آمده است، و خلاصه آن چنين است كه فرموده‏ اند:

آنچه سليم نقل كرده اوّلا صحيح است، و ثانيا ما نيز از پدرانمان شنيده ‏ايم، و ثالثا سليم آن را به طور دقيق و بدون كم و زياد نقل كرده است.

مدارك اين حديث چنين است:
1. حديث 10 كتاب سليم.
2. مختصر اثبات الرجعة، تأليف فضل بن شاذان: حديث اوّل.
3. اعتقادات شيخ صدوق: حديث آخر.
4. اختيار معرفة الرجال (رجال كشى): ج 1 ص 321 ح 167.

سخنان امام زين العابدين و امام باقر عليهما السّلام در تأييد كتاب سليم‏

در آخر وصيتنامه امير المؤمنين عليه السّلام كه سليم نقل كرده بنقل از امام باقر عليه السّلام آمده است كه آن حضرت فرمود:

«اين وصيّت امير المؤمنين عليه السّلام است، و اين نسخه كتاب سليم بن قيس هلالى است كه به ابان سپرده و براى او قرائت كرده است. ابان گفته من كتاب را خدمت امام‏ زين العابدين عليه السّلام قرائت كردم و آن حضرت فرمود: سليم راست گفته است، خدا او را رحمت كند».

مدارك اين حديث چنين است:
1. غيبت شيخ طوسى: ص 117 بحار: ج 42 ص 213.
2. تهذيب شيخ طوسى: ج 9 ص 176 ص 714.
3. الدر النظيم (نسخه خطّى)، به نقل مقدمه كتاب سليم (چاپ نجف): ص 15.

خلاصه اين حديث تأييد همه كتاب سليم است و آنچه ابان در اوّل كتاب از امام زين العابدين عليه السّلام نقل كرده در اينجا از قول امام باقر عليه السّلام از ابان نقل شده و تاييد سخن ابان و سليم از لسان امام عليه السّلام محسوب مى‏شود، و با توجّه به اينكه اين مطلب در پايان حديث 49 از كتاب سليم است، از جهتى تأييد خاصّ اين حديث سليم نيز خواهد بود.

اين بود آنچه از تأييد ائمّه عليهم السّلام در باره سليم و احاديث آن بما رسيده است. همين افتخار سليم را بس كه نزد امامانمان شناخته شده بود و او را به نيكى ياد كرده‏اند و آنچه او نقل كرده تأييد فرموده‏ اند.

بخش چهارم سخنان علماء در اعتبار كتاب سليم‏                    

تأييد كتاب سليم از سوى علما در طول 14 قرن17

بزرگان علماى شيعه از قرن اوّل تا امروز، سخنان درر بارى در باره كتاب سليم فرموده‏اند و در طول چهارده قرن احاديث آن را بعنوان يك سند معتبر نقل كرده‏اند، و چه بسا علّت اين عنايت مؤكّد، همان تأييد خاصّ ائمه عليهم السّلام نسبت به اين كتاب بوده است.

قبل از همه، خود سليم احاديث كتابش را بر امثال سلمان و ابو ذر و مقداد عرضه مى‏كرد و آنان او را تأييد مى‏ نمودند. ابان بن ابى عياش هم پس از وفات سليم كتاب را بر ابو الطفيل و عمر بن ابى سلمه عرضه كرد و آنان همه احاديث كتاب سليم را تأييد كردند.

توجه به راويان كتاب سليم اين نكته را روشن مى‏كند كه اكثر آنان از محدّثين و علماى بزرگ شيعه بوده‏اند كه معارف و عقايد تشيّع توسّط آنان به نسلهاى بعدى منتقل گشته است. اين بزرگان در طول 1400 سال، كتاب سليم را بعنوان اوّلين و معتبرترين سند شيعه حفظ كرده‏اند و در تأليفاتشان احاديث آن را بعنوان سند و مدرك آورده‏اند و تأكيد خاصّى در انتقال اصل كتاب به نسلهاى بعد از خود داشته‏اند.

كتاب سليم از اصول چهارصدگانه شيعه‏

علماى شيعه از زمان امير المؤمنين عليه السّلام تا زمان امام حسن عسكرى عليه السّلام چهار صد كتاب تأليف كرده‏اند كه از آنها بعنوان «اصل» ياد مى‏شود.

خصوصيّت اين چهار صد كتاب اين بوده كه همه آنها بدون واسطه از خود امام معصوم عليه السّلام و يا به يك واسطه از امام عليه السّلام روايت شده است، و به صورت نقل از كتاب‏ ديگرى نبوده است. پيداست كه احتمال اشتباه و غلط و نسيان در چنين كتابهايى كمتر مى‏شود. از سوى ديگر مؤلفّين كتابهاى اصل، با توجّه به مسئوليّت خطيرشان، دقّت لازم در ثبت و ضبط احاديث آن مى ‏نموده ‏اند.

با در نظر گرفتن اين خصوصيّات، كتابهاى «اصل» هميشه نزد علماى شيعه جايگاه خاصّى داشته و نسبت به حفظ آنها و نقل مطالب از آن كتب توجه خاصى مبذول مى‏داشته‏اند، بطورى كه كتب اربعه شيعه در واقع جمع بندى و تنظيم احاديث همان اصول چهارصدگانه است18.

اكنون بايد بگوئيم كتاب سليم بن قيس بعنوان اوّلين اصل و يكى از مهمترين كتابها در بين اصول چهارصدگانه بوده، و از همين جهت مورد عنايت خاص علما و محدّثين بوده است.

اعتراف غير شيعه به اشتهار كتاب بين شيعه‏

يكى از خصوصيّات كتاب سليم اين است كه از روز اوّل تاكنون بعنوان كتابى معروف بين شيعه مطرح بوده است، بطورى كه مخالفين شيعه هم كاملا متوجّه آن بوده‏اند. به سه نمونه از گفتار علماى غير شيعه در مورد اشتهار كتاب بين شيعه اشاره مى‏كنيم چرا كه سخن مخالف در اين موارد براى اثبات مطلب گوياتر است:
1. ابن ابى الحديد متوفاى قرن هفتم مى‏گويد: «سليم، مذهبش معروف است ... و كتاب معروف او بين شيعه بنام كتاب سليم خوانده مى ‏شود»19.
2. قاضى سبكى متوفاى قرن هشتم مى‏گويد: «اوّلين كتابى كه براى شيعه تأليف شده كتاب سليم بن قيس هلالى است»20.
3. ملّا حيدر على فيض‏آبادى مى‏گويد: «صحّت اين ... كتاب نزد محقّقين شيعه مورد اتفاق است كه بطور يقينى از لسان ترجمان وحى صادر شده، چرا كه همه علوم ائمه عليهم السّلام به امثال اين كتابها بر مى‏ گردد»21 

گفتار سليم در باره كتاب خود

سليم بن قيس هنگام تحويل كتابش به ابان بن ابى عياش به او چنين گفت: «نزد من نوشته‏ هايى است كه از افراد مورد اطمينان شنيده ‏ام و بدست خود نوشته‏ ام. در آنها احاديثى است كه نمى ‏خواهم براى مردم (در اجتماع آن زمان) ظاهر شود، زيرا آن را انكار مى ‏كنند و عجيب تلقّى مى ‏نمايند، در حالى كه حقّ است و از اهل حقّ و فقه و صدق و صلاح، از امير المؤمنين عليه السّلام و سلمان و ابو ذر و مقداد گرفته ‏ام ..»22

بدين ترتيب، در درجه اوّل خود مؤلف اعلام داشته كه در تأليف اين كتاب دقت و اتقان لازم را بكار برده است.

متن سخنان علما در تأييد كتاب سليم‏

در اينجا آنچه از علما در تأييد كتاب رسيده بترتيب تاريخ وفات ايشان ذكر مى‏ كنيم:
1. عمر بن ابى سلمه از علماى قرن اوّل مى‏گويد: «در اين كتاب هيچ حديثى نيست مگر آنكه آن را از على عليه السّلام و از سلمان و ابو ذر و مقداد شنيده ‏ام»23.
2. ابو الطفيل از علماى قرن اوّل مى‏گويد: «هر حديثى كه در اين كتاب است از على عليه السّلام و از سلمان و ابو ذر و مقداد شنيده‏ام»24.
3. مسعودى از علماى قرن چهارم مى‏گويد: «اصل عقيده شيعه دوازده امامى را سليم بن قيس هلالى در كتابش ذكر كرده است»25.
4. ابن نديم از علماى قرن چهارم مى‏گويد: «اوّلين كتابى كه براى شيعه ظاهر شده همين كتاب سليم بن قيس مشهور است»26.
5. شيخ نجاشى از علماى قرن پنجم مى‏گويد: «اكنون نام كسانى از سلف صالحمان را كه در تأليف تقدّم داشته‏اند ذكر مى‏كنيم»، و سپس در شمار طبقه اوّل سليم و كتابش را نام مى‏برد27.
6. شيخ طوسى از علماى قرن پنجم مى‏گويد: «سليم بن قيس كه كنيه‏اش ابو صادق است، كتابى دارد كه به اين اسناد به دست ما رسيده است ...»28.
7. شيخ نعمانى از علماى قرن پنجم مى‏گويد: «بين همه علما و محدّثين شيعه اختلافى نيست كه كتاب سليم بن قيس هلالى اصلى از بزرگترين كتابهاى اصول و قديمى‏ترين آنهاست ... اين كتاب از اصولى است كه از كتابهاى مرجع شيعه است و به آن اعتماد مى‏كنند»29.
8. شيخ ابن شهرآشوب از علماى قرن ششم مى‏گويد: «سليم بن قيس هلالى صاحب احاديث است و كتابى دارد»30.
9. سيد جمال الدين ابن طاوس از علماى قرن هفتم مى‏گويد: «در اين كتاب مطالبى است كه همانا دلالت بر موثّق بودن مؤلّف و صحّت كتابش دارد»31.
10. علّامه شيخ محمّد تقى مجلسى از علماى قرن يازدهم مى‏گويد: «شيخ طوسى و شيخ نجاشى حكم به صحّت كتاب او كرده‏اند، گذشته از آنكه متن كتاب دلالت بر صحت آن دارد». و نيز مى‏گويد: «اعتماد شيخ كلينى و صدوق بر كتاب سليم كفايت مى‏كند. اين كتاب نزد من موجود است و متن آن دليل بر صحّت آن است»32 «16».
11. علّامه سيد مصطفى تفرشى از علماى قرن يازدهم مى‏گويد: «صدق و درستى از اوّل تا آخر احاديث اين كتاب پيداست»33.
12. علّامه شيخ حرّ عاملى از علماى قرن دوازدهم مى‏گويد: «كتابهاى مورد اعتمادى كه احاديث وسائل را از آن نقل كرده‏ام و مؤلفين آنها و ديگران شهادت به صحّت آنها داده‏اند و قرائنى بر ثبوت آنها وارد شده و بطور متواتر از مؤلّفين آنها به ما رسيده و در نسبت آنها به مؤلّفينش جاى شكّ نيست». و از جمله كتاب سليم را ذكر مى‏كند 34.

13. علّامه سيد هاشم بحرانى از علماى قرن دوازدهم مى‏گويد: «كتاب سليم كتابى مشهور و مورد اعتماد است كه مؤلّفين در كتابهايشان از آن نقل كرده‏اند»35.
14. علّامه شيخ محمد باقر مجلسى از علماى قرن دوازدهم، همه كتاب سليم را ضمن 110 جلد بحار الانوار نقل كرده و در اوّل بحار گفته است: «كتاب سليم بن قيس در نهايت اشتهار است، و حق اين است كه اين كتاب از اصول معتبر است». و نيز مى‏گويد:
«كتابى معروف بين محدّثين است كه كلينى و صدوق و قدماى ديگر بر آن اعتماد كرده‏اند و اكثر اخبار آن مطابق است با آنچه با اسناد صحيح در كتب معتبر به ما رسيده است»36.
15. مولى حيدر على شيروانى از علماى قرن دوازدهم مى‏گويد: «صحت كتاب سليم معلوم است چرا كه از طرق متعدّد و صحيح از موثّقين اصحاب ائمه عليهم السّلام و بزرگان ايشان نقل شده و شامل مطالب مهمّى در جوانب مختلف دين است. و چگونه ممكن است چنين كتابى از نظر مبارك ائمّه عليهم السّلام مخفى بماند و به آن توجهى نكرده باشند»37.
16. علّامه مير حامد حسين هندى از علماى قرن چهاردهم مى‏گويد: «كتاب سليم كه مى‏توانيم در باره آن بگوييم: اقدم و افضل از همه كتابهاى حديثى شيعه است». و نيز مى‏گويد: «اكثر روايات آن با احاديث صحيح و مورد قبول تأييد مى‏شود»38.
17. علّامه سيّد محمد باقر خوانسارى از علماى قرن چهاردهم مى‏گويد: «كتاب سليم اوّلين تأليف و تدوين در اسلام است كه روايات را در آن جمع آورى كرده است» 39.
18. علامه محدث نورى مى‏گويد: «كتاب سليم از اصول معروف است، و اصحاب ما به آن كتاب اسناد زيادى دارند». و نيز مى‏گويد: «كتاب معروف و مشهورى است كه بزرگان محدّثين از آن نقل كرده‏اند»40.
19. حاج ملا هاشم خراسانى مى‏گويد: «كتاب سليم كه به ابان سپرده معروف است»41.
20. محدّث بزرگ حاج شيخ عبّاس قمى مى‏گويد: «كتاب سليم اوّلين كتابى است كه بين شيعه ظاهر شده و بين محدّثين معروف است و شيخ كلينى و صدوق و ديگران بدان اعتماد كرده‏اند»42 
21. علّامه مامقانى مى‏گويد: «كتاب سليم در نهايت درجه اعتبار است»43.
22. سيّد حسين بن محمّد رضا بروجردى مى‏گويد: «سليم از اولياء اهل بيت عليهم السّلام است و كتاب او از اصول است و بزرگان علما از آن روايت كرده‏اند»44.
23. ميرزا محمد على مدرس خيابانى مى‏گويد: «كتاب سليم كتابى معروف و از اصول چهارصدگانه مشهور است، و اوّلين كتابى است كه براى شيعه ظاهر شده .... و صدوق و كلينى و ديگر بزرگان از محدّثين بر آن اعتماد كامل نموده‏اند»45.
24. علّامه حاج آقا بزرگ تهرانى مى‏گويد: «اصل سليم بن قيس از آن كتابهاى اصل است كه قبل از زمان امام صادق عليه السّلام تأليف شده است». و نيز مى‏گويد: «كتاب سليم از كتابهاى اصول است و نزد شيعه و غير شيعه مشهور است»46.
25. علّامه سيّد حسن صدر مى‏گويد: «سليم كتاب مهم و گرانقدرى دارد كه مطالب آن را از على عليه السّلام و از سلمان و ابو ذر و مقداد و عمّار و عدّه‏اى از بزرگان صحابه نقل كرده است»47.
26. علّامه سيد احمد صفائى خوانسارى مى‏گويد: «كتاب سليم از بزرگترين اصول قديمى است كه به صحّت آن حكم شده و بر ائمه عليهم السّلام نيز عرضه شده و حكم به صحت احاديث آن نموده‏اند»48.
27. علّامه امينى مى‏گويد: «كتاب سليم از اصول مشهور و متداول از زمانهاى قديم است كه نزد محدّثين شيعه و غير شيعه و تاريخ نويسان مورد اعتماد است»49.
28. علامه سيد صادق بحر العلوم مى‏گويد: «بزرگان علما نسبت كتاب را به سليم ثابت كرده‏اند و اينكه در نهايت اعتبار است و رواياتش صحيح و مورد وثوق است»50.
29. علّامه مرعشى نجفى از قرن پانزدهم مى‏گويد: «كتاب سليم از قديمى‏ترين كتابهاى شيعه و صحيح ترين آنهاست، بلكه بعضى از غير شيعه هم حكم به صحّت آن كرده‏اند». و نيز مى‏گويد: «كتاب سليم كتابى است معروف و چاپ و منتشر شده، و نزد ما و اكثر غير شيعه مورد اعتماد است و از طرف ائمه عليهم السّلام نيز مورد تأييد قرار گرفته است»51.
اينها گواهى عده‏اى از محقّقين بزرگ در باره اعتبار كتاب سليم و صحت نسبت آن به مؤلّفش بود. آنچه در اين بخش ذكر شد كلمات صريح علما بود، در حالى كه بسيارى از بزرگان علما بحثهاى مفصّلى در اعتبار كتاب آورده‏اند و آن را به اثبات رسانده‏اند. در اين راستا بيش از 50 كتاب رجالى و حديثى و تاريخى، مطالبى در باره خود سليم آورده‏اند كه به ذكر آدرس بعضى از آنها اكتفا مى‏شود:

شيخ برقى در رجال: ص 4.
شيخ كشى در رجال: ج 1 ص 221 ح 167.
ابن قتيبه در معارف: ص 341.
علامه حلى در خلاصة الاقوال: ص 83 و 192.
مير داماد در تعليقه بر اصول كافى: ص 145.
مير محمد اشرف در فضائل السادات: ص 284.
علامه مجلسى در بحار الانوار: ج 53، ص 122.
سيد خوانسارى در روضات الجنات: ج 4 ص 65 و 73، و ج 7 ص 129.
علامه سيد امين عاملى در اعيان الشيعة: ج 35 ص 293.
محقّق خيابانى در ريحانة الادب: ج 6، ص 369.
علامه امينى در الغدير: ج 1 ص 66 و 163 ج 2 ص 34.
آية اللَّه خوئى در معجم رجال الحديث: ج 8 ص 220.

بخش پنجم نقل علماء از كتاب سليم به عنوان مدركى مورد اعتماد

شواهدى بر نقل و اعتماد قدما بر كتاب سليم سخنان علما در نقل و اعتماد قدما بر كتاب سليم نام محدّثين و مؤلفّين ناقل كتاب سليم و احاديث آن‏ در اين بخش نام كليه كسانى كه همه كتاب سليم يا احاديث آن را نقل كرده‏اند ذكر خواهد شد. بعنوان پشتوانه سخن، گواهى عدّه‏اى از بزرگان را بر اينكه اوّلا روايات علما از سليم بنقل از كتاب او بوده، و ثانيا بعنوان اعتماد بر كتاب سليم از آن نقل كرده‏اند مى‏آوريم و قرائنى دالّ بر اين مطلب ذكر مى‏كنيم.

شواهدى بر نقل و اعتماد قدما بر كتاب سليم‏

قرائن بسيارى دلالت مى‏كند كه آنچه متقدّمين در كتابهايشان از سليم نقل كرده‏اند بنقل از كتاب او بوده است، كه شرح آن چنين است:
اوّل: اكثر قدما احاديث كتابهايشان را از اصول چهارصدگانه استخراج مى‏كردند، و بسيار بعيد است كه در نقل احاديث سليم به كتاب او كه از بزرگترين و قديمى‏ترين اصول است دست نيافته باشند.
دوّم: شيخ نعمانى كه شاگرد شيخ كلينى بوده و در تأليف كتاب كافى او را يارى كرده است، از كتاب سليم بعنوان يكى از بزرگترين و قديمى‏ترين كتب شيعه و از كتابهاى مرجع و مورد اعتماد ايشان ياد مى‏كند. بنا بر اين بعيد است اين كتاب در دست محدّثين بزرگ متداول نبوده باشد.
سوّم: عدّه‏اى از قدما همچون شيخ نعمانى و شيخ مفيد و شيخ نجاشى و شيخ طوسى در كتابهايشان نام «كتاب سليم» را صريحا آورده‏اند.
چهارم: آنچه علما از سليم نقل كرده‏اند عينا در نسخه‏هاى كنونى كتاب سليم موجود است و اين دلالت بر آن دارد كه آنها هم از كتاب سليم نقل كرده‏اند. 
پنجم: شيخ طوسى و نجاشى و نعمانى كه از كتابشناسان عصر خود بوده‏اند، سند خود را به كتاب سليم نقل كرده‏اند، و سپس احاديث سليم را در تأليفاتشان آورده‏اند، و بسيار بعيد بنظر مى‏رسد كه از نسخه خود نقل نكرده باشند.
ششم: اسنادى كه در كتب قدما براى احاديث سليم ديده مى‏شود با يك ديگر مطابقت دارد، و بسيارى از آنها بر سندى كه در اوّل كتاب سليم است منطبق است. از اينجا مى‏توان استنباط كرد كه آنان از كتاب سليم نقل كرده‏اند و بصورت يك حديث كه با يك سند خاص از سليم نقل شده باشد نبوده است، و گر نه چطور چنين انطباقى در اسناد بوجود مى‏آيد؟
هفتم: عدّه‏اى از علما سر آغاز كتاب سليم را كه شامل تاريخچه كتاب است عينا نقل كرده‏اند. اين نيز دلالت بر رؤيت خود كتاب و نقل از آن دارد.
هشتم: سندهايى كه براى احاديث سليم ذكر كرده‏اند در طبقه سوّم يا چهارم يا پنجم و يا همه اين مراتب، با اسناد سر آغاز كتاب منطبق است، و اين دلالت مى‏كند كه نسخه‏هاى موجود نزد ايشان با نسخه‏هاى امروزى مطابقت داشته است.
نهم: در بعضى كتب كه در همه احاديث آن اسناد ذكر شده است، وقتى از سليم حديث نقل كرده‏اند آن را با حذف سند از خود سليم نقل كرده‏اند، و اين مى‏تواند قرينه باشد كه از كتاب او نقل نموده‏اند.
قرائن ديگرى نيز در اينجا هست كه از مجموع آنها مى‏توانيم چنين استفاده كنيم:
كتاب سليم بصورت كامل از دست او به محدّثين منتقل شده است، و او هم از كسانى نبوده كه در اجتماع براى مردم حديث نقل كند. بنا بر اين آنچه از او نقل شده بنقل از كتابش است. تطابق اسناد در احاديث منقول از سليم در كتب مختلف، اضافه بر انطباق آن بر سند موجود در سر آغاز كتاب سليم، و وجود اكثر احاديث منقول از سليم در كتاب او، همه اينها كاشف از آن است كه نسخه‏هايى از كتاب سليم نزد ايشان بوده است و همان سند اوّل نسخه را بعنوان سند احاديث سليم در كتابهايشان آورده‏اند.

سخنان علما در نقل و اعتماد قدما بر كتاب سليم‏

با در نظر گرفتن قرائنى كه ذكر شد گواهى عدّه‏اى از بزرگان علما را در اين باره كه آنچه قدما از سليم نقل كرده‏اند از كتاب او و بعنوان اعتماد بر او بوده نقل مى‏كنيم.
1. علامه مجلسى اوّل مى‏گويد: «اعتماد شيخ كلينى و صدوق بر كتاب سليم براى ما كافى است». و نيز مى‏گويد: «شيخ صدوق و كلينى حكم به صحت كتاب سليم كرده‏اند».52
2. علامه مجلسى مى‏گويد: «كلينى و صدوق و غير ايشان بر كتاب سليم اعتماد كرده‏اند»53.
3. علامه وحيد بهبهانى مى‏گويد: «آنچه از روايات سليم در كتاب كافى و خصال است با اسناد متعدّد و صحيح و معتبر است. و ظاهر اين دو كتاب آن است كه از كتاب سليم و با سند موجود در آن كتاب نقل كرده‏اند ... و ظاهر از روايت ايشان صحّت نسخه كتاب سليم است. كما اينكه اين مطلب از روايات كشى و نجاشى و شيخ در فهرست فهميده مى‏شود، بلكه بايد گفت: از سخن ايشان- بخصوص از روايات كافى- صحّت خود كتاب سليم فهميده مى‏شود»54 «3».
4. محقّق خوانسارى از بعضى بزرگان چنين نقل كرده است: «برنامه شيخ كلينى اين بوده كه احاديث صحيح‏تر و واضح‏تر را در اوّل هر بابى ذكر مى‏كرده، و مى‏بينيم كه در همه موارد احاديث سليم را در اوّل باب آورده است. و اين دليل بر آن است كه كتاب سليم نزد او مورد اعتماد بوده است»55 «4».
5. محدّث قمى مى‏گويد: «شيخ كلينى و صدوق و غير ايشان از قدما بر كتاب سليم اعتماد كرده‏اند»56 «5».
6. مورخ خيابانى مى‏گويد: «شيخ صدوق و كلينى و ديگر بزرگان از محدّثين بر كتاب سليم اعتماد كامل كرده‏اند»57 «6».
7. حاج آقا بزرگ تهرانى مى‏گويد: «عدّه زيادى از قدماى اصحاب در كتابهايشان از كتاب سليم با اسناد متعدّد نقل كرده‏اند كه اكثر آنها به ابان منتهى مى‏شود»58 «7».
8. سيّد صفائى خوانسارى مى‏گويد: «طبرسى در كتاب احتجاج از كتاب سليم نقل كرده است، و اين در حالى است كه در اوّل احتجاج مى‏گويد: حذف سندها بخاطر واضح بودن روايت و مشهور بودن آن است و از ذكر سند مستغنى مى‏نمايد. كلينى نيز كه موثّق‏ترين و دقيق‏ترين شخص در حديث بوده، روايات سليم را نقل كرده است»59 «8».
9. از جمله مطالبى كه دلالت بر اعتماد علما بر كتاب سليم مى‏كند آن است كه عدّه‏اى از اعاظم فقها در فتاواى خود در احكام شرعى به احاديث سليم استناد كرده‏اند. با توجّه به احتياط شديد علما در مقام فتوى، اعتماد ايشان بر كتاب سليم معلوم مى‏گردد.

نام محدّثين و مؤلّفين ناقل كتاب سليم و احاديث آن‏

در اين قسمت نام محدّثين و مؤلّفينى كه همه كتاب سليم يا بعضى احاديث آن را بدون واسطه يا با واسطه نقل كرده‏اند و يا تصريح به داشتن نسخه‏اى از كتاب سليم نموده‏ اند مى ‏آوريم. براى رعايت اختصار از ذكر نام كتاب و آدرس در اين ترجمه خوددارى مى ‏شود و طالبين مى‏ توانند به متن عربى مراجعه كنند.

همچنين با مطالعه مداركى كه در آخر هر حديث ذكر خواهد شد مى‏ توان به نام كتابها و آدرس آنها دست يافت.
در ترتيب اسامى علما تاريخ وفات ايشان در نظر گرفته شده است، و آنچه از القاب و كلمات مدح براى محدّثين و علما ذكر مى ‏شود از كلمات شيخ طوسى و نجاشى و ديگر بزرگان علم رجال استفاده شده است. اين القاب را براى آن آورده ‏ايم كه معلوم شود هر يك از اين محدّثين از نظر علمى و اجتماعى چه شخصيّتى داشته ‏اند و چه اندازه نزد ائمه عليهم السّلام مقرّب بوده‏ اند. اعتماد و نقل اينان بر كتاب سليم، مقام والاى آن را به عنوان يك مدرك دينى معتبر روشن مى‏ كند.

ذيلا اسامى بيش از 130 نفر از شخصيتهاى بزرگ شيعه و نيز غير شيعه، كه احاديث كتاب سليم را نقل كرده ‏اند تقديم مى‏ شود.

1. عالم بزرگ شيعه در بصره عمر بن اذينه متوفاى 168، كه از اصحاب امام صادق و امام كاظم عليهما السّلام بوده و كتابى دارد.
2. شيخ موثّق ابراهيم بن عمر يمانى، كه از اصحاب امام باقر و امام صادق عليهما السّلام بوده و چند كتاب از اصول دارد و كتابهايش مورد اعتماد است.
3. حافظ ابو عروة معمر بن راشد بصرى متوفاى 152، كه از عامه و مورد وثوق ايشان است.
4. مورّخ شهير نصر بن مزاحم منقرى كوفى، كه از اصحاب امام باقر عليه السّلام است و تأليفاتى دارد.
5. شيخ موثّق ابو خالد كابلى، كه از اصحاب امام سجاد و امام باقر و امام صادق عليهم السّلام است.
6. شيخ موثّق عبد الله بن مسكان از اصحاب امام باقر و امام صادق و امام كاظم عليهم السّلام، كه تأليفاتى دارد.
7. شيخ موثّق ابو محمّد عبد الله بن مغيره بجلى از اصحاب امام كاظم عليه السّلام كه سى كتاب تأليف كرده است.
8. شيخ موثّق جليل القدر مفضّل بن عمر جعفى، كه از اصحاب امام صادق و امام كاظم عليهما السّلام است.
9. شيخ موثّق محمد بن اسماعيل زعفرانى، كه از اصحاب امام صادق عليه السّلام است.
10. شيخ موثّق حماد بن عيسى متوفاى 209، كه از اصحاب امام صادق و امام كاظم و امام رضا و امام جواد عليهم السّلام است و تأليفات بسيارى دارد.
11. محدّث كبير عبد الرزاق بن همام صنعانى متوفاى 211، كه از اصحاب امام صادق عليه السّلام است و تأليفات زيادى دارد. او نزد عامه هم از محدّثين بزرگ است و كتاب «المصنّف» تأليف اوست.
12. شيخ جليل محمد بن ابى عمير ازدى بغدادى متوفاى 217، كه از اصحاب امام كاظم و امام رضا و امام جواد عليهم السّلام است. او از سرشناسان شيعه بوده و نزد شيعه و غير شيعه جليل القدر و صاحب منزلت است و 94 كتاب تأليف كرده است.
13. شيخ موثق محمد بن اسماعيل بن بزيع، كه از اصحاب امام كاظم و امام رضا و امام جواد عليهم السّلام است و تأليفاتى دارد.
14. محدّث موثّق حسين بن سعيد اهوازى، كه از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادى عليهم السّلام است و 30 كتاب تأليف كرده است.
15. شيخ جليل موثّق على بن مهزيار اهوازى، كه از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادى عليهم السّلام است و 33 كتاب تأليف نموده است.
16. شيخ موثّق عبّاس بن معروف كه از اصحاب امام رضا و امام هادى عليهما السّلام است.
17. شيخ قميّين محدّث جليل محمد بن عيسى، كه از اصحاب امام رضا عليه السّلام است.
18. شيخ موثّق معتمد عبد الرحمن بن ابى نجران تميمى، كه از اصحاب امام رضا عليه السّلام است و تأليفات بسيارى دارد.
19. شيخ زاهد موثّق حسن بن على بن فضّال تيملى كوفى، كه از اصحاب امام رضا عليه السّلام است.
20. شيخ موثّق يعقوب بن يزيد سلمى از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادى عليهم السّلام كه صاحب تأليفاتى است.
21. شيخ و فقيه قميّين موثّق جليل القدر احمد بن محمد بن عيسى از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادى عليهم السّلام كه تأليفاتى دارد. او از شدت احتياط و دقّت در نقل احاديث، كسانى را كه از راويان ضعيف نقل مى‏كردند از قم اخراج مى‏نمود.
22. محدّث جليل ابراهيم بن هاشم قمى، از اصحاب امام رضا عليه السّلام كه تأليفاتى دارد.
23. متكلّم فقيه محدّث فضل بن شاذان نيشابورى متوفاى 260، كه از اصحاب امام هادى و امام عسكرى عليهما السّلام است و 180 كتاب تأليف كرده است.
24. شيخ موثّق على بن حسن بن فضال از اصحاب امام هادى و امام عسكرى عليهما السّلام كه از غير شيعه است و 30 كتاب تأليف كرده است.
25. شيخ موجّه حسن بن موسى الخشاب از اصحاب امام عسكرى عليه السّلام كه از بزرگان شيعه است و تأليفاتى دارد.
26. شيخ جليل موثّق محمد بن حسين بن ابى الخطاب متوفاى 262، كه از اصحاب امام جواد و امام هادى و امام عسكرى عليهم السّلام است و تأليفاتى دارد.
27. شيخ محدّث موثّق احمد بن محمد بن خالد برقى متوفاى 274، كه از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادى عليهم السّلام بوده و حدود 100 كتاب تأليف كرده است.
28. شيخ محدّث مورّخ ابراهيم بن محمد ثقفى متوفاى 283.
29. شيخ محدّث موثّق حسين بن حكم حبرى متوفاى 286.
30. شيخ قميّين عبد الله بن جعفر حميرى، كه در سال 300 زنده بوده و از اصحاب امام هادى و امام عسكرى عليهما السّلام است و تأليفات زيادى دارد و در جمع آورى كتب زحمات زيادى كشيده است.
31. شيخ موثّق سليمان بن سماعة ضبّى كوفى.
32. شيخ و فقيه شيعه سعد بن عبد الله اشعرى قمى متوفاى 299، كه از اصحاب امام حسن عسكرى عليه السّلام بوده است. او تأليفات زيادى دارد و در جمع آورى كتب زحمات زيادى كشيده است.
33. فقيه شيعه محمد بن مسعود عيّاشى سمرقندى، كه بيش از 200 كتاب تأليف كرده است.
34. سيّد محدّثين محمد بن حسن صفّار متوفاى 300، كه از اصحاب امام حسن عسكرى عليه السّلام است و تأليفاتى دارد.
35. محدّث جليل فرات بن ابراهيم كوفى متوفاى 307.
36. محدّث معتمد على بن ابراهيم بن هاشم قمّى كه در سال 307 زنده بوده و تأليفاتى دارد.
37. محدّث موثّق جليل محمد بن عباس بن ماهيار، كه در سال 328 زنده بوده و تأليفات بسيارى دارد.
38. رئيس محدّثين ثقة الاسلام محمد بن يعقوب كلينى رازى متوفاى 329 صاحب كتاب كافى، كه رئيس علماى شيعه در زمان خود بوده است.
 39. شيخ و فقيه موثّق قميّين على بن حسين بن بابويه متوفاى 329، كه پدر شيخ صدوق است و تأليفاتى دارد.
40. شيخ موثّق بصريّين عبد العزيز بن يحيى جلّودى متوفّاى 330، كه تأليفاتى دارد.
41. شيخ موثّق مظفّر بن جعفر علوى سمرقندى، كه از مشايخ اجازه است.
42. شيخ شيعه محمد بن همام بن سهيل متوفاى 332، كه از محدّثين دقيق بوده و تأليفاتى دارد.
43. حافظ احمد بن محمد بن سعيد بن عقده متوفاى 333 كه زيدى بوده و تأليفات بسيارى دارد.
44. متكلّم جليل محمد بن جرير طبرى آملى شيعى از علماى قرن چهارم، كه تأليفاتى دارد.
45. شيخ محدّث فقيه محمد بن على ماجيلويه قمى، كه از اساتيد شيخ صدوق بوده است.
46. شيخ و فقيه قميّين محمد بن حسن بن وليد كه در سال 343 زنده بوده و از اساتيد شيخ صدوق است. او در فقه و رجال تخصّصى داشته و تأليفاتى دارد.
47. شيخ موثّق شيعه محمد بن يحيى عطّار اشعرى قمى، كه از مشايخ كلينى و صدوق است و تأليفاتى دارد.
48. محدّث موثّق محمد بن موسى بن متوكل، كه صدوق روايات بسيارى از او نقل كرده است.
49. علامه مورّخ مشهور على بن حسين مسعودى متوفاى 346، كه تأليفات بسيار زيادى دارد.
50. شيخ على بن محمد بن زبير قريشى كوفى متوفاى 348 كه از مشايخ اجازه است.
51. حافظ محدّث احمد بن موسى بن مردويه اصفهانى متوفاى 352، كه از عامه است.
52. حافظ ابو بكر محمد بن احمد جرجرائى متوفاى 378.
 53. شيخ محدّثين محمد بن على بن بابويه شيخ صدوق متوفاى 381، كه تأليفات بسيارى دارد.
54. شيخ محدّث جليل حسن بن على بن شعبه حرانى صاحب تحف العقول، كه از علماى قرن چهارم است.
55. فقيه موثّق على بن محمد خزّار قمى از علماى قرن چهارم، كه فاضلى جليل و محدّثى معروف بوده است.
56. محدّث موثّق جليل هارون بن موسى تلعكبرى متوفاى 385، كه همه كتابهاى اصول و تأليفات شيعه را نقل كرده است.
57. شيخ محدّث فقيه محمد بن احمد بن شاذان قمى، كه از علماى قرن چهارم است.
58. شيخ حسين بن بسطام بن سابور زيّات نيشابورى متوفاى 401.
59. شيخ ابو عتاب عبد الله بن بسطام نيشابورى برادر شيخ حسين، كه هر دو مشتركا مؤلف كتاب «طب النبى و الائمه عليهم السّلام» هستند.
60. محدّث جليل شيخ حسين بن عبيد الله غضائرى متوفاى 411، كه از مشايخ اجازه است و تأليفات زيادى دارد.
61. لسان شيعه شيخ مفيد محمد بن محمد بن نعمان بغدادى متوفاى 413، كه بيش از 200 كتاب تأليف كرده است.
62. متكلم جليل سيّد مرتضى على بن حسين موسوى متوفاى 436، كه تأليفات بسيارى دارد.
63. شيخ محدّث على بن احمد قمى معروف به ابن ابى جيد، كه از علماى قرن پنجم و از مشايخ اجازه است.
64. شيخ احمد بن عبد الواحد معروف به ابن عبدون، كه از مشايخ اجازه است.
65. شيخ موثّق جعفر بن محمّد دوريستى، كه از شاگردان شيخ مفيد و سيد مرتضى است.
66. علّامه جليل و فقيه محدّث ابو الفتح محمد بن على كراجكى متوفاى 449، كه از شاگردان سيد مرتضى بوده است.
 67. رجالى موثّق شيخ ابو العباس نجاشى متوفاى 450 كه از اركان علم رجال است و تأليفاتى دارد.
68. محدّث جليل شيخ ابو المفضل شيبانى، كه تأليفاتى دارد.
69. شيخ الطائفة ابو جعفر محمد بن حسن طوسى متوفاى 460، كه مؤسّس حوزه علميه نجف و صاحب كتابخانه عظيم در بغداد بوده و تأليفات بسيارى دارد.
70. علّامه محدّث شيخ ابو عبد الله نعمانى متوفاى 426، كه از بزرگان مؤلفّين شيعه است.
71. شيخ حسين بن عبد الوهاب كه صاحب كتاب عيون المعجزات است.
72. عالم محقّق شيخ ابو الصلاح حلبى، كه شاگرد سيد مرتضى و شيخ طوسى بوده و تأليفاتى دارد.
73. قاضى محدّث ابو القاسم نيشابورى معروف به حاكم حسكانى متوفاى 483، كه تأليفاتى دارد.
74. محدّث جليل شيخ ابو على فرزند شيخ طوسى معروف به مفيد دوّم متوفاى 515، كه تأليفاتى دارد.
75. فقيه صالح شيخ ابو عبد اللَّه ابن شهريار خزانه دار حرم امير المؤمنين عليه السّلام كه در سال 516 زنده بوده است.
76. عالم جليل شيخ ابو الحسن عريضى، كه از علماى قرن ششم است.
77. فقيه جليل شيخ ابو عبد الله ابن كمال متوفاى 597، كه صاحب تأليفاتى است.
78. عالم بزرگ شيخ ابو عبد الله مقدادى.
79. محدّث بزرگ شيخ ابن شهرآشوب مازندرانى پدر صاحب مناقب، كه از علماى قرن ششم است.
80. شيخ موثّق امين الاسلام طبرسى متوفاى 548، كه تأليفاتى دارد.
81. خطيب خوارزمى متوفاى 568، كه از عامه است و تأليفاتى دارد.
82. شيخ محدّث حسين بن ابى طاهر جاوانى كه از علماى قرن ششم است و تأليفاتى دارد.
83. شيخ فقيه جمال الدين سوراوى از علماى قرن ششم، كه تأليفاتى دارد.
 84. عالم فقيه ابو البقاء هبة الله بن نما حلّى، كه از بزرگان علماى قرن ششم است.
85. محدّث جليل ابو منصور طبرسى متوفاى 620، كه از اساتيد ابن شهرآشوب است.
86. حافظ موثّق علّامه شيخ ابو عبد الله ابن شهرآشوب متوفاى 588، كه در رجال و حديث متبحّر بوده و تأليفاتى دارد.
87. شيخ موثّق فقيه سديد الدين شاذان بن جبرئيل قمى متوفاى 660، كه تأليفاتى دارد.
88. عالم جليل سيد رضى الدين على بن طاوس حلى متوفاى 664، كه از بزرگان علماى شيعه است و تأليفات بسيارى دارد.
89. عالم جليل محمد بن حسين رازى از علماى قرن هفتم، كه صاحب كتاب «نزهة الكرام» است.
90. محدّث بزرگ سيّد شمس الدين فخّار بن معد موسوى حائرى.
91. فقيه بزرگ شيخ جمال الدين يوسف دمشقى متوفاى 676، كه صاحب كتاب «الدر النظيم» است.
92. فقيه بزرگ شيخ نجم الدين معروف به محقّق حلّى متوفاى 676، كه تأليفات بسيارى دارد.
93. علامه مورخ شيخ ابو الحسن على بن عيسى اربلى متوفاى 692، كه تأليفاتى دارد.
94. عالم جليل شيخ رضى الدين على بن يوسف بن مطهر حلى صاحب كتاب «العدد القويّة» كه برادر علامه حلّى است.
95. شيخ ابو اسحاق حموئى متوفاى 722 كه از محدّثين و حفّاظ عامه و صاحب كتاب «فرائد السمطين» است.
96. علامه بزرگ جمال الدين ابو منصور حسن بن يوسف بن مطهّر علّامه حلى متوفاى 726، كه تأليفات بسيارى دارد.
97. عالم محدّث ابو محمد ديلمى از علماى قرن هشتم، كه صاحب كتاب «ارشاد القلوب» است.
 98. محدّث حافظ على بن شهاب همدانى متوفاى 786 از علماى عامّه، كه صاحب كتاب «مودّة القربى» است.
99. حافظ فقيه شيخ رجب برسى متوفاى 773، كه صاحب كتاب «مشارق انوار اليقين» است.
100. علّامه فقيه شيخ عز الدين حسن بن سليمان حلّى، كه در سال 803 زنده بوده و تأليفاتى دارد.
101. علامه بزرگ شيخ نور الدين بياضى متوفاى 877 كه تأليفاتى دارد.
102. محدّث جليل شرف الدين استرآبادى متوفاى 940، كه صاحب كتاب «تأويل الآيات الظاهرة» است.
103. شيخ جليل علم بن سيف نجفى كه در سال 937 زنده بوده و صاحب كتاب «كنز جامع الفوائد» است.
104. عالم فقيه شيخ ابراهيم قطيفى بحرانى كه در سال 927 زنده بوده و صاحب كتاب «تعيين الفرقة الناجية» است.
105. عالم محقّق فاضل الدين حموئى خراسانى متوفاى حدود 950، كه صاحب كتاب «منهاج الفاضلين» است.
106. عالم جليل شيخ احمد بن محمد مقدّس اردبيلى متوفاى 993، كه تأليفات بسيارى دارد.
107. محقّق جليل شيخ جمال الدين حسن بن شهيد ثانى متوفاى 1011، كه در فقه و رجال و حديث متبحّر بوده و تأليفاتى دارد.
108. عالم متبحّر سيّد قاضى نور الله شوشترى شهيد در سال 1019، كه صاحب تأليفات بسيارى از جمله كتاب «احقاق الحق» است.
109. علّامه جامع شيخ بهائى متوفاى 1030، كه صاحب تأليفات بسيارى است.
110. محدّث كامل علّامه شيخ محمّد تقى مجلسى پدر علامه مجلسى، متوفاى 1070 كه صاحب تأليفاتى است.
111. علّامه رجالى سيّد مصطفى تفرشى، كه در سال 1015 زنده بوده و صاحب كتاب «نقد الرجال» است.
 112. عالم جليل سيّد محمّد مير لوحى سبزوارى متوفاى بعد از سال 1038، كه صاحب كتاب «كفاية المهتدى في معرفة المهدى عليه السّلام» است.
113. محقّق متبحّر شيخ محمد على استرآبادى متوفاى 1094، كه صاحب كتاب «منهج المقال» است.
114. علّامه محدّث شيخ حرّ عاملى متوفاى 1104، كه صاحب كتاب «وسائل الشيعه» است و تأليفات بسيارى دارد.
115. علّامه محدّث سيّد هاشم بحرانى متوفاى 1107، كه تأليفات بسيارى دارد.
116. رئيس المحدّثين علامه مجلسى متوفاى 1111، كه صاحب كتاب «بحار الانوار» است و تأليفات بسيارى دارد.
117. علامه محدّث سيّد نعمة الله جزائرى متوفاى 1112، كه تأليفات بسيارى دارد.
118. علامه محدث شيخ عبد على حويزى متوفاى 1112، كه تأليفات بسيارى دارد.
119. عالم محقّق شيخ بهاء الدين بن تاج الدين مشهور به فاضل هندى متوفاى 1135، كه صاحب كتاب «كشف اللثام» است.
120. محدّث متبحّر شيخ يوسف بحرانى متوفاى 1186، كه صاحب كتاب «الدرر النجفيّة» است.
121. عالم متبحّر شيخ عبد الله بحرانى، كه صاحب كتاب «عوالم العلوم» است.
122. علّامه محقق مير محمد اشرف عاملى متوفاى 1145، كه صاحب كتاب «فضائل السادات» است.
123. محقّق رجالى شيخ ابو على حائرى متوفاى 1216، كه صاحب كتاب «منتهى المقال» است.
124. عالم محقّق شيخ عبد النبى نيشابورى متوفاى 1232، كه تأليفات بسيارى دارد.
125. علامه محقق شيخ احمد نراقى كاشانى متوفاى 1244، كه تأليفاتى دارد.
126. علامه محقّق شيخ مرتضى انصارى متوفاى 1281، كه صاحب كتاب رسائل و مكاسب است.
127. عالم محقّق سيد اسماعيل نورى طبرسى كه صاحب كتاب «كفاية الموحدين» است.
128. حافظ سليمان بن ابراهيم قندوزى بلخى متوفاى 1294، كه صاحب كتاب «ينابيع المودّة» است.
129. علامه سيد مهدى قزوينى نجفى متوفاى 1300، كه صاحب كتاب «الصوارم الماضية» است.
130. علامه مير حامد حسين هندى متوفاى 1306، كه صاحب «عبقات الانوار» است و تأليفات بسيارى دارد.
131. عالم محدّث سيد اعجاز حسين كنتورى برادر مير حامد حسين كه صاحب كتاب «كشف الحجب و الاستار» است.
132. عالم بزرگ سيد محمد باقر خوانسارى متوفاى 1313، كه صاحب كتاب «روضات الجنات» است.
133. علامه محدّث شيخ حسين نورى طبرسى، متوفاى 1320، كه صاحب كتاب «مستدرك الوسائل» و تأليفات بسيارى است.
134. علّامه محقّق شيخ عبد الله مامقانى متوفاى 1353، كه صاحب كتاب «تنقيح المقال» و تأليفات ديگرى است.
135. علّامه بزرگ شيخ عبد الحسين امينى نجفى متوفاى 1390، كه صاحب كتاب «الغدير» و تأليفات ديگرى است.

با توجّه به آنچه ذكر شد معلوم گرديد كه چگونه اين كتاب از قرن اوّل تاكنون در طول هزار و چهار صد سال مورد توجه علماى شيعه و نيز نسلهاى شيعى يكى پس از ديگرى بوده، و در حفظ و انتقال آن به نسلهاى بعد از خود كوشيده ‏اند.

علماى عصر حاضر همچون محدث نورى و شيخ آقا بزرگ تهرانى و علّامه امينى و علّامه سيد صادق بحر العلوم و علامه شيخ شير محمد همدانى عنايت خاصّى در مورد كتاب سليم داشته‏ اند، تا آنكه در نيمه دوّم قرن چهاردهم اين كتاب براى‏ اوّلين بار به چاپ رسيد و در طول بيش از پنجاه سال به شكلهاى مختلفى منتشر شده و به فارسى و اردو نيز ترجمه گرديد و انتشار يافت، كه توضيح آن در بخش دهم خواهد آمد.

• 1. به ص 58 همين كتاب مراجعه شود.
• 2. به ص 201 همين كتاب مراجعه شود.
• 3. غيبت نعمانى: ص 61. الذريعة: ج 1 ص 63 و ج 6 ص 336. الاعلام (زركلى): ج 3 ص 119. المراجعات: ص 307 المراجعة 101. مؤلفوا الشيعة في صدر الاسلام: ص 16.
• 4. فهرست ابن نديم: ص 275.
• 5. غيبت نعمانى: ص 61.
• 6. الذريعة: ج 2 ص 153 بنقل از كتاب محاسن الوسائل في معرفة الاوائل تأليف سبكى.
• 7. عبقات الانوار: ج 2 ص 61.
• 8. روضات الجنّات: ج 4 ص 67.
• 9. الكنى و الالقاب: ج 3 ص 243.
• 10. تأسيس الشيعة لفنون الاسلام: ص 272 الشيعة و فنون الاسلام: ص 68.
• 11. ريحانة الادب: ج 6 ص 369.
• 12. احقاق الحق: ج 1 ص 55.
• 13. تهذيب المقال: ج 1 ص 180.
• 14. در اين باره به الذريعه: ج 2 ص 306 مراجعه شود.
• 15. رجال برقى: ص 27.
• 16. به ص 30 و 196 از همين كتاب مراجعه شود.
• 17. غيبت نعمانى: ص 61. الذريعة: ج 2 ص 128- 125 و ص 152. معالم العلماء: ص 3. الرواشح السماويّة: ص 98.
• 18. معالم العلماء: ص 3. الرواشح السماوية: ص 98. الذريعة: ج 2 ص 128- 125.
• 19. شرح نهج البلاغة: ج 12 ص 216.
• 20. الذريعة: ج 2 ص 153.
• 21. منتهى الكلام: ج 3 ص 29. استقصاء الافحام: ج 2 ص 350.
• 22. به ص 194 همين كتاب مراجعه شود.
• 23. به ص 198 همين كتاب مراجعه شود.
• 24. به ص 198 همين كتاب مراجعه شود.
• 25. التنبيه و الاشراف: ص 198.
• 26. فهرست ابن نديم: ص 275.
• 27. رجال نجاشى: ص 6.
• 28. فهرست شيخ طوسى: ص 81 شماره 336.
• 29. غيبت نعمانى: ص 61.
• 30. معالم العلماء: ص 58 شماره 390.
• 31. تحرير طاوسى: ص 136 شماره 175. تنقيح المقال: ج 2 ص 52.
• 32. روضة المتّقين: ج 14 ص 372. تنقيح المقال: ج 2 ص 53.
• 33. نقد الرجال: ص 159.
• 34. وسائل الشيعة: ج 20 ص 36 و 42.
• 35. غاية المرام: ص 546.
• 36. بحار الانوار: ج 1 ص 32 و ج 8 قديم ص 198.
• 37. رسالة في كيفية استنباط الاحكام من الآثار في زمن الغيبة (نسخه خطى): اواخر كتاب.
• 38. عبقات الانوار: ج 2 ص 61. استقصاء الافحام: ج 1 ص 579.
• 39. روضات الجنات: ج 4 ص 67.
• 40. مستدرك الوسائل: ج 3 ص 733. نفس الرحمن: ص 56.
• 41. منتخب التواريخ: ص 210.
• 42. الكنى و الالقاب: ج 3 ص 243.
• 43. تنقيح المقال: ج 2 ص 54.
• 44. نخبة المقال: ص 50.
• 45. ريحانة الادب: ج 6 ص 369.
• 46. الذريعة: ج 2 ص 152.
• 47. الشيعة و فنون الاسلام: ص 68.
• 48. كشف الاستار: ج 2 ص 130.
• 49. الغدير: ج 1 ص 195.
• 50. كتاب سليم (چاپ نجف): ص 15.
• 51. احقاق الحق: ج 1 ص 55 و ج 2 ص 421.
• 52. تنقيح المقال: ج 2 ص 53. روضة المتقين: ج 14 ص 372.
• 53. بحار الانوار: ج 8 قديم ص 198.
• 54. تعليقه بر منهج المقال: ص 171. تنقيح المقال: ج 2 ص 54. روضات الجنات: ج 4 ص 70.
• 55. روضات الجنّات: ج 4 ص 68. احتمالا منظور از بعضى بزرگان شيخ بهائى يا مير داماد است.
• 56. الكنى و الالقاب: ج 3 ص 243.
• 57. ريحانة الادب: ج 6 ص 369.
• 58. الذريعة: ج 2 ص 154.
• 59. كشف الاستار: ج 2 ص 130.