نسخه‏ هاى خطى كتاب سليم‏

توجه علما به حفظ نسخه‏ هاى كتاب سليم‏

علماى شيعه در طول چهارده قرن، بصور مختلف در حفظ نسخه ‏هاى كتاب سليم كوشيده‏ اند. گاهى بصورت روايت و نقل كتاب يا قرائت و مناوله و اجازه آن، و گاهى بصورت استنساخ و نقل احاديث آن، و گاهى با حفظ نسخه‏ هاى آن، و بالاخره با چاپ و انتشار كتاب خود را موظّف به حفظ آن دانسته‏ اند.

دو جهت مهمّ در مورد نسخه‏ هاى كتاب سليم شرايط خاصى براى آن ايجاد كرده و در نتيجه اهميّت نسخه‏ هاى موجود را روشن مى‏ نمايد: از يك سو دشمنان آن در هر عصرى سعى در نابودى نسخه‏ هايش داشته‏ اند، و از سوى ديگر طرفداران آن از ترس دشمنان مجبور به مخفى كردن نسخه‏ هاى آن بوده ‏اند. از اين رهگذر بسيارى از نسخه‏ هاى كتاب عمدا نابود شده و بسيارى هم در مخفيگاه ها مانده و اطّلاعى از آنها بدست نيامده است.

در اينجا لازم است يادى از علّامه محقّق مرحوم شيخ شير محمد همدانى متوفاى 1390 شود كه توجه خاصى به احياى نسخه‏ هاى كتاب سليم داشته و چهار نسخه مختلف از كتاب را بدست خويش استنساخ نموده و آنها را با يك ديگر مقابله كرده است، و اوّلين چاپهاى كتاب سليم در نجف اشرف از روى نسخه مقابله ‏شده ايشان با تحقيقاتى كه به صورت مقدمه بر كتاب سليم تنظيم كرده چاپ شده است.

شواهدى بر وجود نسخه‏ هاى بسيار از كتاب سليم‏

در سخنان راويان احاديث سليم قرائنى وجود دارد كه بر وجود نسخه ‏اى از كتاب سليم نزد اكثر آنها، يا رؤيت نسخه‏ اى دلالت مى‏ نمايد. خلاصه آن شواهد چنين است:

1. كلمه «كتاب سليم» در گفتار عدّه‏اى از ايشان ديده مى‏ شود.
2. تصريح عده‏اى از ايشان به روايت از كتاب سليم.
3. وجود آنچه از سليم نقل كرده‏ اند در نسخه‏ هاى موجود از كتاب سليم.
4. ذكر سند به كتاب سليم در كلام عدّه‏اى از راويان.
5. تكرار سندهاى مشابه در كتابهايشان.
6. مطابقت بسيارى از اسناد مذكور در كتابهايشان با اسناد نسخه‏هاى موجود كتاب.
7. ذكر سرآغاز كتاب سليم در كلام عدّه ‏اى از ايشان.
8. بحث در باره كتاب بصورتى كه حاكى از رؤيت نسخه آن است.

گواهى علما به مشهور بودن كتاب سليم در طول قرون‏

يكى از نكات شاخص در مورد كتاب سليم اين است كه نام آن در هر زمانى بين موافق و مخالف معروف بوده و بعنوان كتابى مشهور و شناخته شده معرفى شده است.

در اين باره ابن نديم از قرن چهارم و نعمانى و ابن غضائرى از قرن پنجم و ابن ابى الحديد از قرن هفتم تصريح به شهرت كتاب سليم در عصر خود كرده اند1. از متأخرين هم شيخ حر عاملى و سيد هاشم بحرانى و علامه مجلسى و محدّث نورى و محدّث قمّى و حاج آغا بزرگ تهرانى و علّامه سيّد محسن امين و علّامه امينى و علّامه مرعشى نجفى تصريح به شهرت و معروفيّت كتاب نموده ‏اند2.
آنچه در ذكر راويان احاديث سليم نقل شد نيز دليلى روشن بر اشتهار كتاب بعنوان يكى از قديمى‏ترين مدارك اسلامى است.

كسانى كه در هر قرنى نسخه‏هاى كتاب را داشته ‏اند

دانستن اين نكته كه در طول چهارده قرن گذشته نسخه بردارى و حفظ نسخه‏ هاى كتاب سليم به صورت متّصل ادامه داشته ارزش نسخه‏ هاى امروزى را بيشتر روشن مى‏كند، كه تفصيل آن چنين است:

قرن اوّل: نسخه اصلى از دست سليم به ابان منتقل شده است.

قرن دوّم: نسخه كتاب در حضور ائمه عليهم السّلام به دست سه نفر تكثير شده است: عمر بن اذينه، معمر بن راشد و ابراهيم بن عمر يمانى.

قرن سوّم: نسخه‏ هاى كتاب در حضور ائمه عليهم السّلام به دست اين عده از علما تكثير شده است: حمّاد بن عيسى، عثمان بن عيسى، عبد الرزّاق بن همام، ابن ابى عمير، يعقوب بن يزيد، احمد بن محمد بن عيسى، ابراهيم بن هاشم، محمد بن حسين بن ابى الخطاب، عبد الله بن جعفر حميرى، سعد بن عبد الله اشعرى.

قرن چهارم: كه مقارن با غيبت صغرى است، كتاب بدست اين عده از علماى بزرگ انتشار يافته است: على بن ابراهيم، شيخ كلينى، شيخ على بن بابويه پدر شيخ صدوق، محمد بن همام بن سهيل، ابن عقدة، ماجيلويه، ابن وليد (استاد شيخ صدوق)، محمد بن يحيى عطّار، مسعودى، شيخ صدوق، هارون تلعكبرى، ابن نديم، محمد بن صبيح بن رجا، كه نسخه محمد بن صبيح تا امروز بارها نسخه‏بردارى شده و بيش از ده نسخه آن هم اكنون موجود است.

قرن پنجم: در اين قرن كتاب سليم از نظر علمى به نهايت درجه اشتهار رسيده و اين عده از علما آن را روايت كرده‏اند: شيخ نعمانى، ابن غضائرى، ابن ابى جيد، شيخ نجاشى، شيخ طوسى و شيخ مفيد كه تصريح به اشتهار آن نموده است.

قرن ششم: در اين قرن نسخه‏هاى كتاب بطورى انتشار يافته كه ابن ابى الحديد هم به شهرت آن اعتراف كرده است. علمايى كه در اين سده نسخه‏ هاى كتاب سليم را نقل كرده‏اند عبارتند از: شيخ ابو على فرزند شيخ طوسى، ابن شهريار خازن، شهرآشوب جد صاحب مناقب، ابو الحسن عريضى، محمد بن هارون بن كمال، ابو عبد الله مقدادى، حسن بن هبة الله سوراوى، هبة الله بن نما، ابن شهرآشوب صاحب‏ مناقب. از روى نسخه‏هاى اين عده نسخه‏هاى بسيارى استنساخ شده كه با عين اسنادشان امروزه موجود است.

قرن هفتم: نسخه‏ هاى كتاب در اين قرن در حد بالايى منتشر بوده كه اين عدّه از علما بدان تصريح كرده ‏اند: شيخ طبرسى صاحب احتجاج، سيد احمد بن طاوس، شاذان بن جبرئيل صاحب فضائل، محمد بن حسين رازى صاحب نزهة الكرام. نسخه ذى قيمتى از آغاز قرن هفتم يعنى سال 609 بدست علامه مجلسى رسيده و بدستور او استنساخ و تكثير شده است.

قرن هشتم: نسخه‏هايى از كتاب نزد علامه حلى، ديلمى صاحب ارشاد القلوب و حافظ رجب برسى بوده است.

قرن نهم: نسخه‏هاى كتاب نزد علامه بياضى و شيخ حسن بن سليمان حلى بوده است.

قرن دهم: نسخه‏هايى از كتاب نزد شهيد ثانى و علامه قطيفى و حموئى خراسانى بوده است.

قرن يازدهم: نسخه‏هايى از كتاب نزد علامه مجلسى و فاضل تفرشى و ميرزاى استرآبادى بوده است.

قرن دوازدهم: نسخه‏هايى از كتاب نزد شيخ حر عاملى و سيّد بحرانى و امير محمد اشرف و وحيد بهبهانى و فاضل هندى بوده است.

قرن سيزدهم: نسخه‏هايى از كتاب نزد شيخ ابو على حائرى و شيخ عبد الله بحرانى و سيّد مهدى قزوينى بوده است.

قرن چهاردهم: نسخه‏هايى از كتاب نزد مير حامد حسين هندى و سيد خوانسارى و محدّث نورى و محدّث قمّى و علّامه مامقانى و علّامه تهرانى و علّامه امينى و شيخ شير محمد همدانى و علامه سيد صادق بحر العلوم بوده است. در نيمه دوّم اين قرن كتاب سليم بچاپ رسيده و منتشر شده است. همچنين ترجمه آن به زبان اردو در اواخر اين قرن چاپ شده است.

قرن پانزدهم: نسخه‏ هاى خطى بسيارى از كتاب سليم در كتابخانه‏هاى عمومى و خصوصى وجود دارد. در اين قرن كتاب سليم بارها و بصور مختلف بچاپ رسيده و ترجمه فارسى آن نيز كرارا چاپ و منتشر شده است.

كسانى كه چند نسخه از كتاب داشته ‏اند

عده اى از علما تصريح كرده ‏اند كه چند نسخه از كتاب سليم را داشته ‏اند يا در زمان خود ديده ‏اند، كه عبارتند از: شيخ حر عاملى، فاضل تفرشى، ميرزاى استرآبادى، علامه مجلسى، شيخ ابو على حائرى، حاج آقا بزرگ تهرانى و شيخ شير محمد همدانى3.

منظور از ذكر نام اين عده از علما آن است كه اوّلا نسخه‏هاى كتاب تا چه اندازه متداول بوده، و ثانيا عده‏اى در پى جمع آورى و تطبيق نسخه‏هاى آن بوده‏اند، و ثالثا معرفى چند نسخه بصورت يك جا حساب مى‏ شود.

انواع ششگانه نسخه‏ هاى خطى كتاب سليم‏

نسخه‏ هاى كتاب سليم از نظر تعداد احاديث و ترتيب آنها و ساير خصوصيات قابل تقسيم به شش نوع است كه هر نوع چند نسخه دارد.

اين شش نوع را با نامهاى «الف»، «ب»، «ج»، «د»، «ه» و «و» نامگذارى كرده ‏ايم و ذيلا به بيان خصوصيّات هر يك مى‏ پردازيم:

نوع «الف» نسخه‏ هايى است كه از طريق شيخ طوسى متوفاى 465 با اسناد معتبر از ابن ابى عمير نقل شده است. از اين نوع 6 نسخه معرفى شده كه 3 نسخه آن موجود است.

اين نسخه‏ها داراى 48 حديث هستند كه چاپهاى قديم كتاب سليم به همان ترتيب است، و در چاپ سه جلدى و نيز ترجمه حاضر ترتيب 48 حديث بهمان صورت حفظ شده است.

اين نسخه ‏ها در قرن پنجم در نجف و كربلا و حله كه حوزه‏ هاى علمى شيعى در آن عصر بوده تكثير شده و تا امروز باقيمانده است. اسناد اوّل اين نسخه ‏ها همان است‏ كه در اوّل همه چاپهاى كتاب سليم و نيز ترجمه حاضر آمده است، و لذا از تكرار آن خوددارى مى‏ شود4.

نوع «ب» نسخه‏ هايى است كه از طريق محمد بن صبيح بن رجا در دمشق به سال 334 منتشر شده و قبل از آن در يمن انتشار داشته است. از اين نوع 22 نسخه معرفى شده كه 12 نسخه آن موجود است. اين نسخه‏ها داراى 41 حديث است كه بر 41 حديث از نوع «الف» منطبق است، ولى در ترتيب با آن اختلاف دارد و طبق ترجمه حاضر ترتيب احاديث آن چنين است: 1، 4، 6، 42، 7، 9، 8، 10، 11، 12، 13، 14، 15، 16، 17، 18، 19، 20، 21، 24، 22، 23، 25، 26، 27، 28، 29، 30، 31، 32، 33، 34، 35، 3، 48، 37، 38، 39، 40، 36، 41. بنا بر اين در نوع «ب» هفت حديث وجود ندارد كه عبارتند از: 2، 5، 43، 44، 45، 46، 47.

سند اين نسخه ‏ها چنين است:
«ابو طالب محمد بن صبيح بن رجا در دمشق بسال 334 مى‏گويد:
ابو عمرو عصمة بن ابى عصمة بخارى به من خبر داد كه: ابو بكر احمد بن منذر صنعانى در صنعا برايم نقل كرد كه: ابو بكر عبد الرزاق بن همام بن نافع صنعانى حميرى برايم نقل كرد كه:
ابو عروة معمر بن راشد بصرى از ابان بن ابى عياش از سليم بن قيس نقل كرد ...».

در ابتداى بعضى احاديث اين نوع، اسناد نوع «د» كه بعدا ذكر مى‏ شود نيز آمده كه احتمالا دليل بر مقابله نسخه اصلى بر نسخه‏اى از نوع «د» است.

نوع «ج» نسخه‏هايى است كه از ابو محمد رمّانى در سال 609 نقل شده است. از اين نوع‏ 15 نسخه معرفى شده كه 6 نسخه آن موجود است. اين نوع نسخه‏ها با دو نوع قبل تفاوتهايى دارد و 22 حديث از احاديثش در نوعهاى «الف» و «ب» و «د» وجود ندارد كه در بخش دوّم متن كتاب بطور جداگانه آمده است. از سوى ديگر، اوّل و آخر اين نسخه‏ها ناقص است و سند اوّل آن از بين رفته است. اگر نسخه كاملى از آن پيدا شود گذشته از سند اوّل آن احاديث ديگرى نيز يافت خواهد شد.

اين نوع نسخه‏ ها از دو قسمت مجزّا تشكيل شده است و مى‏توان هر نسخه آن را بعنوان دو نسخه از كتاب سليم يا يك نسخه به دو روايت دانست. بخش اوّل كه ابتداى ناقص آن از اواسط حديث 7 شروع مى‏ شود داراى 32 حديث است كه ترتيب آن طبق شماره‏هاى ترجمه حاضر چنين است: 7، 27، 49، 38، 11، 16، 50، 51، 6، 52، 53، 54، 55، 56، 57، 58، 59، 60، 61، 62، 63، 30، 64، 31، 65، 37، 66، 33، 67، 68، 24، 42. در آخر بخش اوّل اين نسخه‏ ها چنين نوشته شده است: «كتاب سليم بن قيس هلالى در اوّل ربيع الآخر سال 609 پايان يافت و نسخه را ابو محمد رمانى نوشته است». بعد از اين حديث امام صادق عليه السّلام در شأن كتاب سليم را آورده است.

بخش دوّم اين نسخه ‏ها داراى هفت حديث بدين ترتيب است: 12، 24، 69، 26، 25، 14، 70 و آخر نسخه ناتمام مانده است.

نوع «د» نسخه ‏هايى است كه به روايت ابراهيم بن عمر يمانى نقل شده است. از اين نوع 9 نسخه معرفى شده كه فقط يك نسخه آن موجود است. اين نسخه داراى 40 حديث است كه همه آنها در نوع «الف» و «ب» موجود است و ترتيب آنها طبق ترجمه حاضر چنين است: 1، 4، 6، 42، 10، 7، 8، 9، 11، 12، 13، 14، 15، 16، 17، 18، 19، 20، 21، 24، 22، 23، 25، 26، 27، 28، 29، 30، 31، 32، 33، 34، 3، 48، 37، 38، 39، 40، 36، 41 و بدين ترتيب شباهت كاملى به نوع «ب» دارد.

اسناد اين نسخه چنين است:
 «حسن بن ابى يعقوب دينورى نقل مى‏كند كه: ابراهيم بن عمر يمانى نقل كرده كه: عمويم عبد الرزاق بن همام صنعانى از پدرش همام بن نافع از ابان بن ابى عياش از سليم بن قيس نقل كرده است».
نوع «ه» نسخه‏هايى است كه از وجود آنها اطلاع داريم ولى خصوصيات آنها در دست نيست و فقط نامى از آنها آورده شده و على القاعدة بايد بر يكى از چهار نوع گذشته منطبق باشد. از اين نوع 10 نسخه معرفى شده است.

نوع «و» يك نسخه عتيقه بخط كوفى بر پوست آهو است كه بيش از دوازده قرن قدمت آن است. متأسّفانه اين نسخه در سالهاى اخير مفقود شده است.

معرفى نسخه‏ هاى خطى كتاب سليم‏

نسخه‏ هاى خطى كتاب سليم كه در اينجا معرفى مى‏ شود نسخه‏ هايى است كه يا در كتابهاى علماى گذشته به آنها اشاره شده يا صاحبان آنها از وجود آنها خبر داده‏اند و يا هم اكنون در كتابخانه‏ ها موجود است و در فهرستهاى آنها ذكر شده يا در نسخه‏هاى خطى ديگر از وجود آنها خبر داده شده است.

قابل توجه اينكه از كلام عدّه ‏اى از متقدّمين و تعبيراتشان اطمينان حاصل مى‏ شود كه نسخه‏اى از كتاب را داشته ‏اند چنان كه ذكر شد، كما اينكه در وجود نسخه‏ اى از كتاب نزد شيخ صدوق و شيخ كلينى و بعضى ديگر از اعاظم محدّثين شكّى نيست، ولى در اينجا فقط مواردى كه به صراحت نسخه‏اى از كتاب سليم معرّفى شده ذكر خواهد شد.

نسخه‏ هاى خطى موجود تا حدّ امكان از نزديك مورد بازديد قرار گرفته و خصوصيات همه آنها بطور دقيق در مقدمه عربى با ذكر مدارك توضيح داده شده است، ولى در ترجمه فارسى به ذكر فهرستى از آنها اكتفا مى ‏شود:

نوع «الف»:

1. نسخه اوّل شيخ حر عاملى به تاريخ 1087، كه در كتابخانه آية الله حكيم نجف در مجموعه‏اى به شماره 316 نگهدارى مى‏ شود.

2. نسخه عتيقه‏ اى كه نسخه شيخ حرّ به امر سيّد حيدرا، از روى آن استنساخ شده و در نسخه شماره 1 مذكور است.

3. نسخه ‏اى كه نسخه شيخ حر با آن مقابله شده و در آخر نسخه شماره 1 مذكور است.

4. نسخه علامه شيخ محمد تقى مجلسى كه در روضة المتقين: ج 12 ص 201، و ج 14 ص 371 ذكر كرده است.

5. نسخه اول علامه مجلسى كه در اوّل بحار الانوار: ج 1 ص 15 و 76 ذكر كرده است.

6. نسخه اوّل شيخ شير محمد همدانى به تاريخ 1353 كه چاپهاى نجف كتاب سليم از روى آن انجام شده است. اين نسخه در كتابخانه امام امير المؤمنين عليه السّلام نجف، در مجموعه‏اى به شماره 3230 نگهدارى مى‏شود.

نوع «ب»:

7. نسخه شيخ ابو على حائرى كه در منتهى المقال: ص 153 ذكر كرده و در الذريعة: ج 2 ص 157 نيز ذكر شده است.

8. نسخه مير حامد حسين هندى در لكنهو، كه در فهرست كتابخانه ايشان به شماره 7728 ثبت شده و در استقصاء الافحام: ج 1 ص 860 و ج 2 ص 332 و 361 بدان تصريح كرده و در الذريعة: ج 2، ص 157 نيز مذكور است.

9. نسخه خواجه كابلى كه در استقصاء الافحام: ج 1 ص 363 ذكر شده است.

10. نسخه حيدر على فيض ‏آبادى كه در منتهى الكلام: ج 3 ص 12 ذكر كرده است.

11. نسخه صاحب روضات الجنّات كه در كتاب روضات: ج 4 ص 67 بدان‏ تصريح كرده، و ظاهرا اين نسخه به نجف منتقل شده است.

12. نسخه كتابخانه شيخ هادى كاشف الغطاء كه در الذريعة: ج 2 ص 156 ذكر شده است.

13. نسخه محدّث نورى به تاريخ 1270 كه در نفس الرحمن: ص 65 ذكر كرده، و در فهرست كتابخانه شخصى ايشان در كتاب آشنايى با چند نسخه خطى: ج 1 ص 147 و نيز در الذريعة: ج 2 ص 157 ذكر شده است.

14. نسخه شيخ عبد الحميد كرهرودى كه قبل از چاپ اصل كتاب سليم، چند حديث از روى نسخه خطى انتخاب كرده و چاپ نموده، و در اوّل منتخب نوع نسخه‏اش را تعيين كرده است.

15. نسخه كتابخانه شخصى علامه روضاتى در اصفهان به تاريخ 1288.

16. نسخه كتابخانه شخصى حجة الاسلام شيخ على حيدر در قم، در مجموعه‏اى به شماره 296 به تاريخ 1059.

17. نسخه كتابخانه دانشكده الهيات مشهد، در مجموعه‏اى به شماره 456 به تاريخ 1082، كه در فهرست كتابخانه الهيات: ج 1 ص 362 ذكر شده است.

18. نسخه اوّل كتابخانه آستان قدس رضوى در مشهد به شماره 2035، كه در فهرست قديم كتابخانه: ج 5 ص 150 ذكر شده است.

19. نسخه دوّم كتابخانه آستان قدس رضوى در مشهد، در مجموعه ‏اى به شماره 8130 به تاريخ 1346، كه در فهرست الفبائى كتابخانه: ص 312 مذكور است.

20. نسخه عتيقه ‏اى كه نسخه شماره 8130 آستان قدس از روى آن استنساخ شده، و در نسخه 19 مذكور است.

21. نسخه اوّل كتابخانه دانشگاه تهران در مجموعه ‏اى به شماره 575 به تاريخ 1160، كه در فهرست كتابخانه دانشگاه: ج 5 ص 1485 ذكر شده است.

22. نسخه دوّم كتابخانه دانشگاه تهران به شماره 669، كه در فهرست كتابخانه دانشگاه: ج 5 ص 1486 ذكر شده است.

23. نسخه‏اى كه نسخه شماره 22 از روى آن استنساخ شده است و در همان نسخه مذكور است.

24. نسخه اوّل دانشكده حقوق تهران در كتابخانه دانشگاه تهران، در مجموعه‏اى به شماره 178 ج، كه در فهرست كتابخانه دانشكده حقوق: ص 420 ذكر شده است.

25. نسخه سوّم كتابخانه دانشگاه تهران به شماره 2200 به تاريخ 1252، كه در فهرست كتابخانه دانشگاه: ج 9 ص 883 ذكر شده است.

26. نسخه چهارم كتابخانه دانشگاه تهران به شماره 6808 به تاريخ 1282 كه در فهرست كتابخانه دانشگاه: ج 16 ص 365 ذكر شده است.

27. نسخه دوّم شيخ شير محمد همدانى به تاريخ 1346، كه در كتابخانه امام امير المؤمنين عليه السّلام نجف به شماره 3219 نگهدارى مى‏ شود.

28. نسخه كتابخانه مجلس شماره 2 (سناى سابق) در تهران كه در مجموعه‏اى به شماره 652 با تاريخ 1306 است و در فهرست آن كتابخانه: ج 2 ص 5 ذكر شده است.
اين نسخه همان نسخه كتابخانه سيّد محمد مهدى راجه در فيض‏آباد هند است كه به تهران منتقل شده و در الذريعة: ج 2 ص 159 ذكر شده است.

نوع «ج»:

29. نسخه شيخ رازى صاحب كتاب نزهة الكرام. شيخ محمد بن حسين رازى از علماى قرن هفتم در كتاب مزبور: ص 557 و 558 احاديثى از كتاب سليم نقل كرده كه فقط در نوع «ج» وجود دارد. از اينجا معلوم مى‏ شود كه نسخه او از نوع «ج» بوده است.

30. نسخه دوّم علامه مجلسى به تاريخ 609 كه در كتاب تكملة الرجال: ج 1 ص 467 ذكر شده است.

31. نسخه كتابخانه حاج على محمد نجف‏آبادى در نجف به تاريخ 1048 در مدينه كه در الذريعة: ج 2 ص 157 ذكر شده است.

32. نسخه سيد ابو القاسم خوانسارى در بمبئى هند كه در الذريعة: ج 17 ص 276 ذكر شده است.

33. نسخه مير محمد اشرف صاحب كتاب فضائل السادات كه در كتاب مزبور:
ص 510 ذكر شده است.
او در صفحه 291 كتاب مزبور حديثى نقل كرده كه فقط در نوع «ج» موجود است و معلوم مى‏كند نسخه او از اين نوع بوده است.

34. نسخه دوّم شيخ حر عاملى، كه در كتاب اثبات الهداة: ج 1 ص 29 ذكر كرده است. در كتاب مزبور: ج 1 ص 661 و ج 2 ص 509 احاديثى نقل كرده كه فقط در نوع «ج» موجود است و معلوم مى‏كند اين نسخه از نوع «ج» بوده است.

35. نسخه دوّم دانشكده حقوق در كتابخانه دانشگاه تهران به شماره 29 د، به تاريخ 1107 كه در فهرست كتابخانه دانشكده حقوق: ص 420 ذكر شده است.

36. نسخه كتابخانه ملك تهران به شماره 729 به تاريخ 1282 كه در فهرست آن كتابخانه در قسم عربى: ج 1 ص 587 ذكر شده است.

37. نسخه برادر صاحب روضات الجنّات كه در نسخه 15 ذكر شده است.

38. نسخه علامه جلالى به تاريخ 1385، كه در كتاب دائرة المعارف الشيعية: ج 5 ص 42 ذكر شده است.

39. نسخه سيّد مستنبط كه در نسخه 38 ذكر شده است.

40. نسخه سوّم شيخ شير محمد همدانى، كه در مجموعه‏اى به تاريخ 1362 در كتابخانه امام امير المؤمنين عليه السّلام نجف به شماره 3222 نگهدارى مى‏شود.

41. نسخه اوّل كتابخانه مجلس شوراى قديم تهران به شماره 5366، كه در فهرست آن كتابخانه: ج 16 ص 274 ذكر شده است.

42. نسخه سوّم كتابخانه آستان قدس رضوى در مشهد، در مجموعه‏اى به شماره 9719 به تاريخ 1080.
43. نسخه صحيحى كه نسخه 42 از آن استنساخ شده و در آن نسخه مذكور است.

نوع «د»:

44. نسخه دوّم كتابخانه مجلس شوراى قديم تهران به شماره 7699 به تاريخ 1310.

45. نسخه ابو عبد الله مجتهد موسوى، كه نسخه 44 از روى آن استنساخ شده و در همان نسخه مذكور است.

46. نسخه حموئى خراسانى صاحب كتاب منهاج الفاضلين كه در قرن دهم بوده، و در كتاب مزبور: ص 228، 233، 236، 239، 240، 241، 242، 259 احاديثى از كتاب سليم با سند دينورى نقل كرده است كه اين سند در اوّل نسخه 44 است، و معلوم مى‏كند نسخه او از نوع «د» بوده است.

47. نسخه‏اى كه در نسخه‏هاى نوع «ب» در شماره‏هاى 15، 18، 19، 20، 21، 22، 23، 24، 26 با سند دينورى ذكر شده و پيداست كه ناسخ اوّل چون نسخه‏اى از نوع «د» داشته و تطابق آن را با نسخه‏هاى نوع «ب» ملاحظه كرده، فقط اسناد آن را در اوّل احاديث آورده است.

48. نسخه‏اى به روايت ابراهيم بن عمر يمانى كه در الذريعة: ج 2 ص 154 ذكر شده است.

49. نسخه‏اى به روايت عبد الرزاق از معمر بن راشد كه در الذريعة: ج 2 ص 157 ذكر شده است.

50. نسخه شيخ طوسى كه در فهرست شيخ طوسى: ص 81 ذكر شده است.

51. نسخه شيخ نجاشى كه در رجال نجاشى: ص 6 ذكر شده است.

52. نسخه شيخ كشى كه در رجال كشى: ج 1 ص 321 ذكر شده است.

نوع «ه»:

53. نسخه علامه بياضى متوفاى 877 كه در كتاب الصراط المستقيم: ج 1 ص 4 ذكر كرده است.

54. نسخه شهيد ثانى (سال 965) كه در حاشيه بر خلاصه ذكر كرده و در روضات الجنات: ج 4 ص 69 نيز ذكر شده است.

55. نسخه فاضل تفرشى كه در نقد الرجال: ص 159 ذكر كرده است.

56. نسخه ميرزاى استرآبادى كه در منهج المقال: ص 15 ذكر كرده است.

57. نسخه محدث بحرانى كه در غاية المرام: ص 549 باب 54 و اللوامع النورانية: ص 237 ذكر كرده است.

58. نسخه سيد اعجاز حسين كنتورى كه در كشف الحجب و الاستار: ص 445 ذكر كرده و در الذريعة: ج 17 ص 68 ذكر شده است.

59. نسخه چهارم شيخ شير محمد همدانى به تاريخ 1361، كه در مجموعه‏اى به شماره 3215 در كتابخانه امام امير المؤمنين عليه السّلام نجف نگهدارى مى‏شود.

60. نسخه علامه امينى كه بدست خود نوشته، و در مقدمه كتاب الغدير: ج 1 ص 79، و نيز در متن كتاب: ج 1 ص 66 ذكر شده است.

61. نسخه صحيحى كه چاپ اوّل كتاب سليم با آن مقابله شده، و در ص 179 آن چاپ مذكور است.

62. نسخه كتابخانه سيّد محمد باقر طباطبائى در كربلا، در مجموعه‏ اى به شماره 288 كه كتاب دوّم آن است، و در فهرست آن كتابخانه: ص 170 ذكر شده است.

نوع «و»

63. نسخه شيخ يعقوب منصورى كه تاريخ آن به هزار و دويست سال قبل بر مى‏ گردد و بر روى پوست آهو نوشته شده است. اين نسخه كه در خرّمشهر بوده، در سال 1400 در جنگ عراق با ايران ناپديد شده و تاكنون اثرى از آن در دست نيست.

يادآور مى‏ شود در نسخه خطى شماره 7624 از كتابهاى خطى كتابخانه آية الله مرعشى در قم كه فهرست كتابخانه ‏اى بى‏نام و نشان است، از جمله كتب خطّى آن كتاب سليم بوده است. از آنجا كه خصوصيات كتابخانه معلوم نيست از ذكر اين نسخه بعنوان يكى از نسخه‏هاى كتاب خوددارى كرديم.

سنجش نسخه‏هاى كتاب سليم و اختلاف آنها

نسخه ‏هاى كتاب سليم از چهار جهت با يك ديگر تفاوت دارند:

الف. سند مذكور در اوّل آن اسناد اوّل كتاب كه در سه نوع «الف» و «ب» و «د» موجود است، در هر يك سندى جداگانه است كه در معرفى انواع ششگانه نسخه‏ها بدان اشاره شد. البته اين اختلاف سند باعث استحكام مطالب كتاب است، و در واقع يك كتاب به چند سند نقل شده است.

ب. ترتيب احاديث در توصيف انواع ششگانه نسخه‏ها ذكر شد كه دو نوع «ب» و «د» در ترتيب احاديث تقريبا يكسانند، ولى نوع «الف» در چند حديث با آن دو تفاوت دارد، در حالى كه نوع «ج» در ترتيب احاديث با سه نوع ديگر اختلاف دارد و كيفيت آن گذشت.
بايد توجه داشت كه اين اختلاف ترتيب، در اثر افتادگى‏ هاى نسخه‏ها و يا اعمال سليقه ناسخين بوجود آمده و به اصالت كتاب ضررى نمى‏زند، چرا كه منظور اصل متون احاديث است و تقدّم و تأخّر آنها در صحت اصل آن تأثيرى ندارد.

ج. تعداد احاديث در بيان انواع نسخه‏ها گفته شد كه نوع «الف» داراى 48 حديث و نوع «ب» 41 حديث و نوع «ج» 39 حديث و نوع «د» 40 حديث است. احاديث دو نوع «ب» و «د» تماما در نوع «الف» موجود است و سه نسخه تطابق كلّى دارند، ولى از 39 حديث نوع «ج» فقط 17 حديث در «الف» و «ب» و «د» وجود دارد، و 22 حديث آن در سه نوع ديگر وجود ندارد كه در قسمت دوّم متن بطور جداگانه آورده شد.

د. كم و زيادى در عبارات كم و زيادى جملات و كلمات و يا تقديم و تأخير آنها و اختلاف شكل كلمات و جمله‏بندى‏ها در نسخه‏هاى مختلف و نيز اغلاط و اشتباهات در نوشتن كلمات- كه در نسخه‏هاى خطى يك مسأله عادى است- در كتاب سليم هم با توجه به قدمت 1400 ساله آن وجود دارد.

علل اين اختلاف نسخه‏ها اشتباه در قرائت يا شنيدن حديث يا نقل به معنى با اعتماد بر حافظه يا پاك شدن بعضى كلمات در اثر موريانه يا رطوبت، يا افتادن بعضى اوراق نسخه‏ها پيش مى‏آيد.
البته با توجّه به كثرت نسخه‏هاى خطى موجود و چهار نوع بودن آنها و مقابله‏هاى متعدّد، متن كتاب كاملا منقّح شده، بخصوص كه متن حاضر نتيجه مقابله 14 نسخه خطى است.

نسخه‏ هاى خطى موجود از كتاب سليم‏

از نسخه ‏هاى كتاب سليم، هم اكنون 24 نسخه موجود است كه طبق ترتيب مذكور در اين ترجمه، شماره ‏هاى زير هستند:
1، 5، 15، 16، 17، 18، 19، 21، 22، 24، 25، 26، 27، 34، 35، 37، 39، 40، 41، 43، 59.

شهرهايى كه كتاب سليم در آنها بوده‏

دارندگان نسخه‏ هاى خطى كتاب سليم، در نقاط مختلف سرزمينهاى اسلامى از عراق و شام و حجاز و يمن گرفته تا ايران و هند مى ‏زيسته‏ اند. در اين قسمت فقط نام شهرهايى كه صريحا در تاريخچه نسخه‏ ها آمده ذكر مى‏ كنيم، چه آنها كه قبلا نسخه‏ اى در آنجا بوده و چه آنها كه هم اكنون نسخه‏ ها در آن موجود است.

الف. شهرهاى عراق و شام: نجف اشرف، كربلا، حله، بصره، دمشق.

ب. شهرهاى حجاز و يمن: مدينه منوره، صنعا، بندر مخا.

ج. شهرهاى ايران: نوبندجان، مشهد، قم، تهران، يزد، اصفهان، زنجان، خرمشهر.

د. شهرهاى هند: لكنهو، فيض‏آباد، بمبئى.

در پايان اين بخش، معلوم شد كه نسخه‏ه اى كتاب سليم در طول چهارده قرن چه مسيرى را طى كرده و چه زحماتى در راه حفظ آنها كشيده شده، و در سايه عنايات ائمه عليهم السّلام به دست نسلهاى شيعه رسيده است.

• 1. فهرست ابن نديم: ص 275. غيبت نعمانى: ص 61. خلاصة الاقوال: ص 83. شرح نهج البلاغة: ج 12 ص 216.
• 2. وسائل الشيعة: ج 20 ص 36. غاية المرام: ص 549 باب 54. بحار الانوار: ج 1 ص 32 و ج 8 قديم ص 198. مستدرك الوسائل: ج 3 ص 733. نفس الرحمن: ص 56. الكنى و الالقاب: ج 3 ص 243. الذريعة: ج 2 ص 153. اعيان الشيعة: ج 35 ص 293. الغدير: ج 1 ص 195. احقاق الحق: ج 2 ص 421.
• 3. وسائل الشيعة: ج 20 ص 210. نقد الرجال: ص 159. منهج المقال: ص 171. منتهى المقال: ص 153. الذريعة: ج 2 ص 156. كتاب سليم (چاپ نجف): ص 19.
• 4. به سرآغاز كتاب سليم در ص 191 همين كتاب مراجعه شود.