کتاب شناسی التِبيان فى تفسير القرآن

تفسيرى از محمد بن حسن طوسى معروف به شيخ طوسى، فقيه و محدّث و متكلم نامور امامى قرن پنجم.
اين كتاب اولين تفسير كامل شيعى از قرآن كريم است كه مفسر آن، علاوه بر نقل روايات مأثور، با تكيه بر عقل و توجه به علوم مختلف به ارزيابى آراى تفسيرى گذشتگان و معاصران خود پرداخته است, از اين رو اين تفسير جامع انواع علوم و فنون متعلق به تفسير قرآن، همچون صرف و نحو و اشتقاق و معانى و بيان و حديث و فقه و كلام و تاريخ است (صدر، ص 339).

شيخ طوسى خود در كتاب فهرست (ص 288) مى ‏گويد كه كتابى بى ‏نظير در تفسير قرآن دارد (براى داوري هاى علماى قديم و جديد طبرسى، ج 1، مقدمه، ص 75, بحر العلوم، ج 3، ص 228, آقا بزرگ طهرانى، ج 3، ص 328, حكيم، ص 310- 312).

پيش از اين تفسير، مفسران شيعه تنها به نقل روايات از صحابه يا ائمه عليهم السلام و نيز اشاره به برخى نكات لغوى و گاه نقل اسرائيليات پرداخته ‏اند. (براى نمونه تفسير فرات كوفى، تفسير عياشى، تفسير على بن ابراهيم قمى). از ميان مفسران اهل سنّت نيز تنها طبرى( متوفى 310) علاوه بر نقل اقوال، به نقد آنها و انتخاب رواياتى كه از نظر او اصحّ روايات بوده، پرداخته است (آل ياسين، ج 2، ص 23- 25).

التبيان فى تفسير القرآن، تفسير كل قرآن به ترتيب سوره ‏هاى آن است و در ده جلد تدوين شده است. مفسر در آغاز هر سوره، به نام هاى آن و وجه تسميه آنها، مكى يا مدنى بودن سوره، و وجود آيه ناسخ و منسوخ در آن اشاره كرده، سپس به بررسى اختلاف قرائات، معناى لغوى واژگان، اشتقاق، صرف، نحو و گاه نكات بلاغى آيات پرداخته و سرانجام، معناى كلى آيات را شرح و تفسير كرده است. (براى اطلاع بيشتر از شيوه شيخ طوسى در پرداختن به مباحث تفسيرى اكبرآبادى، ج 2، ص 371- 378, جعفر، ص 87- 93).

شيوه بيان و ترتيب مطالب در تفسير وى عينا در تفسير مجمع البيان فى تفسير القرآن امين الاسلام طبرسى (متوفى 538) به كار گرفته شده است، با اين تفاوت كه طبرسى، مباحث لغت و اعراب و قرائات و شأن نزول و معناى آيه را بروشنى از يكديگر جدا كرده است.

شيخ طوسى در مقدمه التبيان، با اشاره به انگيزه خويش از نوشتن اين تفسير، مى‏ گويد كه هيچيك از علماى شيعه را نديده است كه كتابى در تفسير تمام قرآن و مشتمل بر همه انواع علوم و معانى آن نوشته باشد, تنها برخى از ايشان به ذكر روايات موجود در كتب حديثى پرداخته ‏اند، بى‏ آنكه استقصا كنند يا در تفسير مبهمات آن بكوشند.

وى عالمان اهل سنّت را در اين موضوع به سه دسته تقسيم مى ‏كند:

كسانى چون طبرى كه به تطويل هر سخن منقولى را در تفسير قرآن گرد آورده ‏اند,

كسانى كه به اختصار تنها به تفسير الفاظ غريب و مشكل قرآن پرداخته ‏اند,

و كسانى كه راه ميانه پيموده‏ اند و بيشتر به علومى توجه كرده ‏اند كه خود در آن تبحر داشته ‏اند, مثلا زجّاج و فرّاء به صرف و نحو، مفضّل بن سلمة به واژگان و اشتقاق الفاظ، ابوعلى جبّائى به كلام و ابو القاسم بلخى به فقه توجه كرد ه‏اند.

طوسى فقط تفسير ابومسلم محمد بن بحر اصفهانى (متوفى 320) و على بن عيسى رمّانى (متوفى 384)، هر دو از علماى معتزله، را بهترين مى ‏داند، اما تذكر مى ‏دهد كه ايشان نيز گاه به امور غير ضرورى پرداخته ‏اند (براى موارد نقل شيخ طوسى از تفسير ابومسلم غياثى كرمانى، جاهاى متعدد, براى تشابه ميان بخشهايى از تفسير التبيان و تفسير رمّانى آيت اللّه زاده شيرازى، ج 2، ص 486- 488).

بنابراين وى مى‏ كوشد كه تفسيرش به اختصار همه فنون و علوم قرآنى را در بر گيرد، متشابهات قرآن را توضيح دهد، مباحث كلامى در رد مجبّره و مشبّهه و مجسّمه و جز ايشان را بيان و ادله علماى شيعه بر حقانيت اصول و فروع مذهبشان را با استناد به آيات قرآن بازگو كند (التبيان، ج 1، مقدمه، ص 1- 2). 

شيخ طوسى در ابتداى تفسير خود، فصلى مى ‏گشايد و در آن به ذكر پاره ‏اى نكات كلى در تفسير و علوم قرآنى مى‏ پردازد.

نخست تحريف قرآن، به معناى زيادى يا نقصان در آيات، را مردود مى ‏شمارد و به تبع سيد مرتضى( 355- 436)، همه روايات شيعه و اهل سنّت را درباره افتادگى آيات فراوان از قرآن، خبر واحد مى ‏داند كه هيچگاه يقين آور نيست و به فرض درستى، خدشه‏ اى بر صحت متن موجود قرآن وارد نمى‏ كند (ج 1، مقدمه، ص 3).

طوسى در ادامه، روايات دالّ بر عدم جواز تفسير به رأى را مانع از تدبّر در قرآن و فهم ظواهر آيات نمى‏ داند, ليكن معانى آيات قرآن را به چهار دسته تقسيم مى ‏كند كه از آن ميان، فقط دسته نخست از معرفت بشر بيرون است:
1) آياتى كه علم آنها مختص خداوند است، مانند شناخت دقيق زمان قيامت در آيه 186 سوره اعراف,
2) آياتى كه ظاهرشان با معناى درونى آنها يكى است و هر كس با زبان عربى آشنا باشد، معنا را درمى ‏يابد، مانند حرمت قتل نفس در آيه 151 سوره انعام,
3) آيات مجمل كه ظاهرشان حاكى از تفصيل معنايشان نيست، مانند كيفيت اجراى جزئيات مناسك حج در آيه 91 سوره آل عمران، معناى اين آيات را تنها بايد از بيانات پيامبر اكرم و ائمه عليهم السلام به دست آورد و در اين موارد نمى ‏توان تفسير به رأى كرد يا از ديگر مفسران تقليد كرد، مگر آنكه نظر مفسران مورد اجماع باشد,
4) آياتى كه در آنها واژه ‏اى داراى دو يا چند معناى محتمل است. در اينجا اگر دليلى از جانب پيامبر يا امام معصوم يا دليل عقلى بر صحت يكى از اين معانى نداشتيم، تنها بايد بگوييم كه ظاهر آيه چند وجه مختلف را محتمل كرده است( ج 1، مقدمه، ص 4- 6).

وى تأكيد مى ‏كند كه تقليد از هيچ مفسرى روا نيست و در پذيرفتن هر تفسير يا تأويلى بايد به ادله عقلى يا شرعى رجوع كرد، ليكن به هيچ روى خبر واحد را از جمله ادله شرعى در تفسير قرآن نمى ‏داند (همان، مقدمه، ص 6- 7).

اين تقسيمات از جهات فراوانى به تقسيم بندى تفسير طبرى (ج 1، ص 25- 26) شبيه است و منبع آن نيز روايتى منسوب به ابن عباس است (براى متن روايت زركشى، ج 2، ص 164).

پس از اين مطلب، سه بحث مهم ديگر مى ‏آيد. نخست طوسى روايات عامه دالّ بر نزول قرآن بر«هفت حرف» (احرف سبعه) را خبر واحد و غير قطعى مى ‏داند و پس از ذكر ديدگاه هاى مختلف دانشمندان اسلامى، در توجيه آنها مى ‏گويد كه به فرض صحت اين روايات، بهترين توجيه آن است كه مراد از هفت حرف را هفت وجه اختلاف در قرائات قرآن، از قبيل اختلاف در حروف كلمه، اعراب و تقديم و تأخير كلمه، بدانيم (قس زركشى، ج 1، ص 334- 336), زيرا ائمه شيعه، خواندن قرآن را بنا بر قرائتهاى مختلف قرّاء جايز شمرده‏ اند (التبيان، ج 1، مقدمه، ص 7- 8).

ظاهرا هيچيك از علماى شيعه و اهل سنّت تاكنون به اين وجه اشاره نكرده ‏اند، زيرا آن روايات، به هر معنايى كه باشند، با قرائتهاى هفت‏گانه پيوند ندارند (البيان فى تفسير القرآن) و اين توجيه نيز با موضوع جواز خواندن قرآن مطابق با قرائتهاى مختلف قرّاء ارتباط روشنى ندارد.

طوسى سپس به تقسيم آيات محكم و متشابه پرداخته و دلايل و فوايدى بر وجود آيات متشابه در قرآن ذكر كرده است.

موضوع نسخ آيات قرآن آخرين مبحثى است كه شيخ طوسى در مقدمه به تفصيل به آن پرداخته است. وى با رد ادله مخالفان وجود ناسخ و منسوخ در قرآن، نسخ را در اوامر و نواهى و اخبار قرآن، ممكن و واقع شده مى ‏داند و با ذكر تقسيم ‏بندى مشهور نسخ (نسخ حكم بدون تلاوت، نسخ تلاوت بدون حكم و نسخ حكم و تلاوت) دو نوع اول را مى ‏پذيرد (ج 1، مقدمه، ص 9- 13, قس ج 1، ص 393- 394 كه هر سه گونه نسخ را ممكن و سومى را غير واقع مى ‏شمارد)، اما فقيهان و مفسران اماميه غالبا فقط امكان و وقوع نوع اول را مى ‏پذيرند و امكان نوع دوم و سوم را مستلزم تحريف قرآن مى‏ دانند (براى نمونه خوئى، ص 205- 207، 285- 286).

طوسى در التبيان فى تفسير القرآن به آثار لغوى و تفسيرى پيش از خود توجه بسيار داشته و همواره آراى ادبى و كلامى و گاه مباحث فقهى و اصولى ايشان را نقل، و در بيشتر موارد بررسى كرده است, از اين رو اين موضوعات، از بيشترين مباحث تفسير وى ‏اند.

وسعت اطلاعات زبانى و ادبى شيخ طوسى، تفسير وى را از لحاظ ادبى از تفاسير متقدم شيعه و حتى اهل سنّت متمايز كرده است.

وى دائما به بررسى اقوال لغويان و نحويانى چون سيبويه، خليل بن احمد- كه با تعبير صاحب كتاب العين از او ياد كرده- كسائى، ثعلب، فرّاء، ابن دريد و جز ايشان پرداخته (براى ساير اسامى آل ياسين، ج 2، ص 40) و رأى مختار خود را بيان كرده است.

با آنكه پيش از شيخ طوسى، درباره بودن يا نبودن واژگان دخيل در قرآن بحثهايى شده بوده، وى به اين بحث مهم نپرداخته است.

وى از ميان تمام واژگانى كه درباره آنها بحث و نزاع شده بوده، به تعدادى اندك اشاره كرده و كوشيده است كه براى آنها، ريشه عربى بدهد, براى مثال الرّحمن را مشتق از رحمة (ج 1، ص 29- 30)، مسك را از مادّه مسك عربى به معناى «خوددارى» (ج 10، ص 303)، تورات را از «ورى» به معناى «روشنى و برافروختن»، و انجيل را از «نجل» به معناى «اصل» (ج 2، ص 391) دانسته است.

در بحث قرائات، از آنجا كه وى روايات اماميه را مبنى بر جواز قرائت قرآن به اشكال مختلف موجود پذيرفته است (ج 1، مقدمه، ص 9)، به قرائت قرّاء مشهور اشاره و گاه در تأييد رأيى خاص از آنها استشهاد كرده (براى نمونه: ج 2، ص 221، ج 3، ص 205) يا برخى قرائتها را بر برخى ديگر ترجيح داده است (براى نمونه: ج 5، ص 221، ج 6، ص 152، ج 7، ص 113)، اما هيچگاه قول ايشان را يكسره نپذيرفته و حتى گاه آنان را در نحوه قرائتشان تخطئه كرده است (براى نمونه- نقد قرائت حمزه كوفى، ج 1، ص 58, نقد قرائت ابىّ بن كعب و عبد اللّه بن مسعود، ج 1، ص 437, و نقد قرائت يعقوب بن اسحاق، ج 1، ص 435).

استشهاد از كلام شاعران جاهلى يا اسلامى، چون اعشى و نابغه و امرؤ القيس و زهير بن ابى سلمى و جرير بن عطيه (براى فهرست كاملى از نامهاى شاعران جعفر، ص 223- 227) در تفسير التبيان فراوان است.

غالب اين استشهادها، كه گستردگى آن در تفاسير شيعه و اهل سنّت پيش از او سابقه نداشته است، در مجمع البيان طبرسى نيز عينا آمده است, با اين همه، طوسى نه براى اثبات اعجاز يا بلاغت قرآن، بلكه از سر اضطرار و گاه فقط براى بيان معناى واژه‏ اى قرآنى، به اقوال شاعران استناد كرده است، زيرا به عقيده وى، اگر عناد ملحدان نبود، در تبيين كلمات مشتبه قرآن نيازى به شعر و مانند آن نداشتيم، زيرا اين امر در نهايت به استناد به بيتى از اشعار جاهلى يا سخنى از عرب اهل باديه مى ‏انجامد، حال آنكه شأن و كلام پيامبر از امثال نابغه و زهير فراتر است (التبيان، ج 1، مقدمه، ص 16).

به سبب تبحر شيخ طوسى در فقه اماميه و مذاهب اهل سنّت، مباحث فقهى و اصولى نيز در تفسير وى مطرح شده است.

وى در ذيل آيات الاحكام، با ذكر رأى فقهاى اماميه در اصل و فروع مسئله مورد بحث، به اختلاف اين آرا با رأى ديگر مذاهب فقهى اهل سنّت اشاره كرده (ج 3، ص 307- 308، 449- 452، 512- 514) و غالبا تفصيل مباحث را به كتابهاى فقهى خود، همچون سه كتاب نهاية و مبسوط و خلاف، ارجاع داده است (براى نمونه درباره قصاص ج 2، ص 103- 104, درباره اعتكاف ج 2، ص 136- 137, درباره حج ج 2، ص 154- 160).

در پاره ‏اى موارد كه اختلافى اساسى ميان فقه شيعه و اهل سنّت وجود دارد، وى با تفصيل بيشتر به بررسى ادله فقهى ديگر مذاهب پرداخته و كوشيده است با تمسك به ظاهر آيه يا حتى با برگرفتن برخى مبانى ايشان، استدلالشان را به گونه ‏اى جدلى مخدوش كند و رأى فقهى اماميه را اثبات كند (براى نمونه مسئله صحت نكاح متعه، ج 3، ص 165- 167, بطلان سه طلاق در يك جلسه، ج 2، ص 248, بطلان قياس در شرع، ج 9، ص 560, بطلان عول و تعصيب، ج 7، ص 106- 107, و مسئله ميراث پيامبران، ج 7، ص 106، ج 8، ص 82- 83).

در ميان مباحث اصولى، از همه مهمتر آنكه شيخ طوسى دلالت هيچيك از آيات را بر حجيت خبر واحد نپذيرفته و استدلال به آيه نبأ (ج 9، ص 343- 344) و آيه نفر(ج 5، ص 322) را رد كرده و حتى به برخى آيات، چون «لا تقف ما ليس لك به علم» ( اسراء: 36)، استناد كرده است تا نشان دهد كه خبر واحد، مفيد علم نيست و عمل بدان حجيتى ندارد (ج 6، ص 477, قس عدة الاصول، ج 1، ص 336- 338 كه در آنجا دليل بر جواز عمل به خبر واحدى را كه راويان موثق اماميه روايت كرده‏اند، اجماع دانسته است).

وى همچنين نسخ قرآن را با سنّت جايز دانسته است (ج 1، ص 398). وى استدلال قرآنى مخالفان خويش بر عدم جواز نسخ قرآن به سنّت- مثلا استدلال به آيه «قل ما يكون لى أن ابدّله من تلقاء نفسى»( يونس: 15)- را با ادله خويش رد كرده است (ج 5، ص 350- 351). وى در موضوع تجرّى، عزم بر فسق را فسق دانسته و به آيه 19 سوره نور استناد كرده، زيرا در اين آيه خداوند به دوستدار شيوع فحشا وعده عذاب داده است (ج 7، ص 419).

منازعات كلامى در عصر شيخ طوسى، به التبيان صبغه كلامى خاصى بخشيده است تا آنجا كه شايد بتوان همچون طباطبائى (ص 50- 51)، آن را تفسير كلامى خواند.

پيش از اين اثر، تفاسير كلامى مختصر يا مبسوطى نوشته شده بود، از قبيل حقائق التأويل سيد رضى، دو كتاب متشابه القرآن و تنزيه القرآن عن المطاعن قاضى عبد الجبّار معتزلى و مكتوبات تفسيرى چندى از ابوالقاسم بلخى، ابوعلى جبّائى، على بن عيسى رمّانى و ابومسلم محمد بن بحر اصفهانى.

همچنين استدلال پيروان هر يك از فِرَق كلامى به آيات متشابه قرآن، تفسير را عرصه جدل هاى ايشان در توجيه عقايد خويش ساخته بود. شيخ طوسى با اشاره به فراوانى و گستردگى اين مباحث كلامى و نيز اسامى پاره ‏اى از متكلمان ياد شده در مقدمه التبيان (ج 1، ص 1- 2) وعده مى ‏دهد كه راجع به متشابهات قرآن سخن بگويد و مطاعن ملحدان و مبطلانى چون مجبّره و مشبّهه و مجسّمه را پاسخ دهد.

از سوى ديگر همواره در تفسير خود «نظر» و تحقيق در دين را واجب، و تقليد در اين امر را باطل مى‏شمارد (ج 4، ص 39- 40، ج 7، ص 16، ج 9، ص 192، ج 10، ص 69) و بر حسن و صحت مجادله در اين امور دلايل و شواهدى از قرآن كريم اقامه مى ‏كند (ج 4، ص 192، ج 7، ص 27، ج 8، ص 214).

بر اين اساس، انبوهى از ردّيه ‏ها بر عقايد و آراى تناسخيه، حشويه، خوارج، غلات، مجبّره، مجسّمه، مرجئه، مشبّهه و معتزله در التبيان آمده (آل ياسين، ج 2، ص 38)، اما مفسر تنها در موارد معدودى در مقام محاجّه كلامى با يهود و نصارا بر آمده است (- ج 1، ص 427، 487، ج 2، ص 472، ج 3، ص 497).

شيخ طوسى در آن دسته از مباحث كلامى كه شيعه رأى خاص دارد، با بهره‏ گيرى از آيات و روايات و شواهد عقلى به اثبات آن رأى پرداخته است, فى المثل در مبحث امامت، امام را معصوم (ج 1، ص 449، ج 3، ص 236، ج 8، ص 339- 340) و منصوص (ج 5، ص 48- 49) و على عليه السلام را جانشين بلافصل پيامبر اكرم دانسته است (ج 3، ص 559, براى موارد ديگرى از مباحث امامت ج 1، ص 448- 449، ج 6، ص 417).

همچنين تقيه را در صورت خوف جانى واجب شمرده (ج 2، ص 435) و استدلال جبّائى بر نفى آن را رد كرده (ج 4، ص 165) و نيز در مواضع گوناگون، شفاعت پيامبر را در حق مؤمنان اثبات كرده است (ج 1، ص 213، ج 9، ص 37).

بخش زيادى از ردّيه‏ هاى كلامى شيخ طوسى در التبيان به مجبّره و آراى عمومى اشاعره اختصاص دارد كه در اغلب آنها با معتزله همراهى مى ‏كند.

وى انتساب ضلالت و كفر و هدايت و ايمان را به خداوند (ج 5، ص 96، ج 8، ص 407، ج 9، ص 398) مردود، و رؤيت خداوند را در دنيا و آخرت ناممكن مى ‏داند (ج 4، ص 536).

همچنين بر ضد آرايى چون تكليف ما لا يطاق (ج 2، ص 125- 126، 257، ج 3، ص 177، ج 7، ص 379، 394، ج 10، ص 184- 185)، خلق همه افعال و معاصى بندگان (ج 4، ص 141، ج 6، ص 237، 478، ج 8، ص 513)، تعذيب اطفال به سبب گناه پدر و مادر (ج 3، ص 66، ج 6، ص 228، 458، ج 9، ص 10)، همراهى استطاعت با فعل(ج 2، ص 120، 538، ج 10، ص 16، 271) و عدم اشتمال نعمت خداوند بر كافران (ج 1، ص 30، ج 2، ص 190، ج 6، ص 415، ج 7، ص 285) مى‏ آورد.

شايد مهمترين موافقت وى با معتزله در موضوع خلق قرآن و حدوث كلام اللّه باشد.

وى در مواضع متعدد (ج 1، ص 399، 432- 433، ج 3، ص 394، ج 4، ص 248، 423، ج 6، ص 92، 320، ج 7، ص 228، 255، ج 9، ص 178، 180) رأى حنابله و اشاعره حاكى از قِدَم قرآن را مردود مى‏ شمارد و در اين باره به ظاهر برخى آيات قرآن استناد مى ‏كند.

با اين همه، برخى از آراى معتزله را نيز نقد مى ‏كند, فى المثل مرتكب كبيره را در منزلت بين المنزلتين نمى‏ داند (ج 8، ص 388) و احباط اعمال را رد مى ‏كند (ج 2، ص 480، ج 9، ص 44، 341، ج 10، ص 394- 395).

وى برخلاف معتزله عارض شدن سهو و فراموشى بر انبيا را در محدوده اداى وظيفه و رسالت نبوى ايشان جايز نمى ‏شمارد, اما به سبب اوصاف بشرى پيامبران، سهو و نسيان ايشان را در غير اين محدوده- مادام كه به اختلالى در كمال عقلانيشان نينجامد- جايز مى ‏شمارد (ج 4، ص 165- 166, براى نمونه ‏هايى ديگر از انتقادات طوسى بر معتزله و ديگر فرق كلامى چون مرجئه، مجسّمه، مشبّهه، تناسخيه و جز آنها فاضل، ج 3، ص 542- 564, حكيم، ص 233- 309).

از تفسير التبيان دو منتخب بر جاى مانده است.

نخستين آنها را ابن ادريس حلّى (543- 598) تهيه كرده و المنتخب من تفسير القرآن و النّكت المستخرجة من كتاب التّبيان ناميده است.

اين كتاب را «مختصر التبيان» يا «منتخب التبيان» نيز ناميده ‏اند (آقا بزرگ طهرانى، ج 20، ص 184, ابن ادريس حلّى، ج 1، مقدمه رجائى، ص 11).

شهيد ثانى و شيخ حرّ عاملى، كتاب ديگرى با عنوان التعليقات على التبيان به ابن ادريس نسبت داده‏ اند و آن را حواشى و ايرادات ابن ادريس بر تفسير التبيان دانسته ‏اند (حرّ عاملى، قسم 2، ص 244, آقا بزرگ طهرانى، ج 4، ص 225). اين انتساب صحيح نيست، زيرا هر دو كتاب يكى است و مراد از «تعليقات» اشكالات و ايرادات نيست، بلكه معناى لغوى آن، يعنى مسائل مرتبط با تفسير التبيان، است. (قس آقا بزرگ طهرانى، ج 20، ص 185).

ابن ادريس آغاز و پايان هر بخش كتاب المنتخب را «تعليق» ناميده است (براى نمونه ج 1، ص 140- 141، 230- 231، 330- 331).

وى با آنكه نخستين كسى است كه با بسيارى از آراى فقهى و اصولى شيخ طوسى مخالفت كرده، در اين كتاب با هيچيك از آراى تفسيرى وى مخالفت نكرده است (بحر العلوم، ج 3، ص 229).

منتخب ديگر تفسير التبيان را ابوعبد اللّه محمد بن هارون معروف به ابن كال( متوفى 597) با عنوان مختصر التبيان تهيه كرده است (حرّ عاملى، قسم 2، ص 311, آقا بزرگ طهرانى، ج 4، ص 245).

التبيان فى تفسير القرآن نخستين بار به همت ميرزا على آقا شيرازى و مساعدت فقيه معاصر، مرحوم سيد محمد حجّت كوه كمرى (متوفى 1372)، در قطع رحلى و در دو مجلد؟؟؟ سالهاى 1362 و 1365( 1322- 1325 ش) در تهران چاپ سنگى شد، سپس به تصحيح احمد حبيب قصير عاملى و مقدمه آقا بزرگ طهرانى ميان سالهاى 1376 و 1382 در ده مجلد در نجف منتشر شد (ايرانى قمى، ص 39- 40).

اين چاپ، كه بارها در جاهاى مختلف افست شده است، فهرست هاى مفيدى چون فهرست احاديث، ردّيه ‏هاى كلامى، آيات، مَثلها و مباحث لغوى دارد.

اين تفسير به همت مؤسسه النشر الاسلامى تصحيح شده است (قم، 3 جلد نخست 1413- 1417) كه جلد نخست آن علاوه بر مقدمه آقا بزرگ طهرانى، داراى «تاريخچه ‏اى از تفسير قرآن نزد شيعه» به قلم جعفر سبحانى است (ج 1، ص 97- 253).

منابع
علاوه بر قرآن، آقا بزرگ طهرانى، محمد حسن آل ياسين، «منهج الطوسى فى تفسير القرآن»، در يادنامه شيخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن طوسى، ج 2، مشهد 1350 ش, مرتضى آيت اللّه زاده شيرازى، «عرض لا تجّاه اللّغوى فى تفسير التّبيان»، در يادنامه شيخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن طوسى, ابن ادريس حلّى، المنتخب من تفسير القرآن و النّكت المستخرجة من كتاب التّبيان، چاپ مهدى رجائى، قم 1409, سعيد احمد اكبر آبادى، « الشيخ الطوسى و منهجه فى تفسير القرآن»،  در يادنامه شيخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن طوسى, اكبر ايرانى قمى، روش شيخ طوسى در تفسير تبيان، تهران 1371 ش, محمد مهدى بن مرتضى بحر العلوم، رجال السيد بحر العلوم: المعروف بالفوائد الرّجاليّة، چاپ محمد صادق بحر العلوم و حسين بحر العلوم، تهران 1363 ش, خضيّر جعفر، الشّيخ الطّوسى مفسّرا، قم 1378 ش, محمد بن حسن حرّ عاملى، امل الامل، چاپ احمد حسينى، قسم 2، قم 1362 ش, حسن عيسى حكيم، الشيخ الطوسى ابو جعفر محمد بن الحسن: 385- 460 ه، نجف 1395 / 1975, ابو القاسم خوئى، البيان فى تفسير القرآن، بيروت 1408 / 1987, محمد بن بهادر زركشى، البرهان فى علوم القرآن، چاپ محمد ابو الفضل ابراهيم، بيروت 1408 / 1988, حسن صدر، تأسيس الشّيعة لعلوم الاسلام،[ بغداد 1370]، چاپ افست تهران‏[ بى‏تا.], محمد حسين طباطبائى، قرآن در اسلام، تهران 1350 ش, طبرسى, طبرى، جامع, محمد بن حسن طوسى، التبيان فى تفسير القرآن، چاپ احمد حبيب قصير عاملى، بيروت‏[ بى‏تا.], همان، قم 1413-, همو، عدّة الاصول، چاپ محمد مهدى نجف، قم 1403 / 1983, همو، الفهرست، چاپ الويس اسپرنگر، هندوستان 1271 / 1853، به كوشش محمود راميار، چاپ افست مشهد 1351 ش, محمد رضا غياثى كرمانى، بررسى آراء و نظرات تفسيرى ابو مسلم اصفهانى، قم 1374 ش, محمود فاضل،« مقدمه‏اى بر آراء و نظريات كلامى شيخ طوسى در تفسير تبيان»، در يادنامه شيخ الطائفه ابو جعفر محمد بن حسن طوسى، ج 3، به كوشش محمد واعظ زاده خراسانى، مشهد 1354 ش.