کتاب شناسی ترجمه تفسير الميزان‏

ترجمه تفسير الميزان، اثرى از سيد محمد باقر موسوى همدانى است. اين ترجمه نفيس تفسير الميزان، توسط شاگردان مرحوم علامه طباطبايى « ره» انجام گرفت.

گزارش محتوا
ابتدا آقايان مكارم شيرازى، مصباح يزدى، محمدعلى گرامى، عبدالكريم نيرى بروجردى، محمدرضا صالحى كرمانى، سيد محمد خامنه‏اى، محمد جواد حجتى كرمانى، 12 جلد آن را ترجمه كردند. آقاى موسوى همدانى خود مى‏ گويند:

« روزى مرحوم علامه به من امر فرمودند كه تفسير ايشان را ترجمه كنم، وقتى ترجمه را ملاحظه نمودند، فرمود: آن 12 جلد ديگر را نيز ترجمه كن تا يك دست گردد، من هم دوباره آنها را ترجمه كردم. بنابراين بعضى مجلدات تفسير الميزان، دو ترجمه دارد. البته ايشان در مقدمه ترجمه تفسير الميزان، چاپ جامعه مدرسين مى ‏نويسند:« 10 جلد آن قبلا ترجمه شده بود و آن ترجمه 5 جلد عربى الميزان مى‏باشد.»

نكات قابل توجه‏
ايشان ضمن ترجمه تفسير الميزان، ترجمه‏اى نيز از آيات قرآنى ارائه داده‏اند، و به طور مستقل نيز مى‏تواند، مورد استفاده واقع شود. بنابر نقل دانشنامه قرآنى ايشان در ترجمه قرآن به ترجمه مرحوم پاينده نظر داشته است.

ايشان بدليل اين كه از شاگردان مرحوم علامه طباطبايى « ره» بوده، و با مبانى فكرى استاد خود در جنبه‏ هاى مختلف، آشنايى داشته، توانسته ‏اند، ترجمه خوبى از اين تفسير ارائه دهند، ترجمه‏اى كه در رساندن معنا و منظور مفسر، تقريبا موفق بوده‏ اند.

مترجم در جلد 1 صفحه 549 چاپ جامعه مدرسين حوزه علميه قم مى‏ نويسد:« تصميم دارم وقتى مقابله همه روزه ما به اينجا رسيد، اين قسمت را نخوانم.» از اين عبارت برمى‏آيد كه ايشان ترجمه را با استاد علامه، مقابله مى‏ كرد، و اين از نكات مثبت آن، شمرده مى‏ شود.

متأسفانه مترجم، روش كار خود را بيان نكرده است؛ امّا سعى نموده ترجمه‏اى قابل فهم ارائه دهد. براى توضيح بعضى مطالب گاهى بين پرانتز از خود مطلبى بيان مى‏كنند؛ مانند جلد 1 صفحه 71 سطر اول گاهى با ذكر چند مثال، قصد تبيين بيشتر مطلب را مى‏نمايند، مانند جلد 1 ترجمه صفحه 565 سطر 15 گاهى نيز در صدد توضيح موضوعى در پاورقى، برمى‏آيند، به عنوان نمونه، بحثى راجع به مباهله در جلد سوم ترجمه سوره آل عمران ذيل آيه 61- 63 صفحه 370- 371.

گاهى به ذكر بعضى احتمالات در پاورقى مى‏پردازند، مانند جلد 19 صفحه 668 ذيل آيه 13- 37 سوره الحاقه.
گاهى نيز مبادرت به ذكر داستانى مناسب بحث، مى ‏نمايند، مانند جلد 1 صفحه 548- 549؛ امّا در مواردى نيز در ترجمه اقدام به حذف جمله، عبارت يا كلماتى مى‏نمايند.( كه در ترجمه امر عادى تلقى مى‏ شود.) در بحث اخلاقى ذيل آيات 153 تا 157 سوره بقره صفحه 372 جلد 1 عربى، نمودار درختى اصول و فروع صفات اخلاقى آورده شده است، كه تعبير علامه نشان مى‏ دهد، اين نمودار از ايشان است؛ امّا در ترجمه، اين نمودار ترسيم نشده و اشاره‏ اى به وجود آن در متن تفسير ننموده است.

مترجم، آياتى را نيز كه جهت استشهاد يا موارد ديگر مصنف يا در روايات مورد استفاده قرار داده، در پاورقى ترجمه نموده است.

در مجموع با توجه به گفتمان درون حوزه و اصطلاحات و تعبيرات خاص دروس حوزوى، ترجمه‏اى مورد استفاده و قابل تقدير است؛ امّا نكاتى را مى‏توان به عنوان بهتر شدن و احيانا اصلاح در چاپ‏هاى بعدى، مورد توجه قرار داد.

از مقاطع سخت ترجمه يك متن، نماياندن ارتباط پله‏اى و متسلسل و تفريع مطالبى است كه در متن با كلماتى؛ مانند « ثمّ»،« ف»،« و» و نظائر آن، انجام گرفته است، در تفسير الميزان به دليل برهان‏هاى صريح و پنهانى و اين گونه موارد زياد به چشم مى‏ خورد، به طور معمول نمى‏توان در ترجمه همه آنها را نماياند. اين ترجمه نيز از اين امر مستثنى نيست.

به كار بردن الفاظى كه معمولا در مكالمات شفاهى استعمال مى‏شود، در ترجمه متن علمى و تخصصى از ارزش ترجمه مى‏كاهد، ترجمه الميزان، اين گونه موارد را فراوان دارد، به عنوان نمونه، ترجمه « سرد الكلام» به « ريخت سوره» در جلد 1 ترجمه صفحه 27 سطر سوم، ج 1 عربى صفحه 16 سطر آخر، به كار بردن عبارت« و چه و چه و چه» در ترجمه« و غيرهما» جلد 1 ترجمه صفحه 612 سطر 13، ج 1 عربى صفحه 406 سطر 12، به كار بردن كلمه « مارك» در عبارت:« تا اين عملم نشانه و مارك تو را داشته باشد.» جلد 1 ترجمه صفحه 27 س 13. به كار بردن تعبير« الاّ و لا بد» جلد 1 ترجمه ص 539 سطر 12، و تعبيرى مانند « يك نسخه عمل» جلد 1 ترجمه صفحه 623 سطر 10.

گاهى در ترجمه، كلمات نامأنوس مشاهده مى‏شود؛ مانند: ترجمه« التابعين المتخذين للانداد» به« تابعان انداد بگير». جلد 1 ترجمه صفحه 617 سطر 13 جلد 1 عربى ص 409 اقول دوم.

و ترجمه « إظهار العبودية من العبد هو العمل الذى يتلبس به العبد» به« اظهار عبوديت از بنده خدا همان عملى است كه مى‏كند.» ترجمه « انجام دادن» به « مى ‏كند» فراوان ديده مى‏ شود.

رعايت نكردن جايگاه كلمه در تركيب، معناى آن را تغيير مى‏دهد. در اين ترجمه كم و بيش مواردى يافت مى‏شود، به عنوان نمونه، ترجمه « و هو نفس الانسان المدرك» به« اين حقيقت عبارتست از نفس انسان مدرك». مدرك صفت نفس است؛ ولى در ترجمه صفت انسان محسوب مى‏ گردد.

به كار بردن عين كلمه عربى در ترجمه با وجود معادل فارسى آن، از مواردى است كه در ترجمه الميزان مشاهده مى‏شود، به عنوان نمونه، كلمه « سبيل» و« غرض» در متن عربى، به همين شكل بكار رفته است.
جلد 1 صفحه 26 س 5 به بعد،« حال آن معناى واحدى كه غرض از كلام خداى تعالى است، چيست؟
در ترجمه، « و قد ذكر اللّه سبحانه الغرض المحصل من كلامه...».« خدائى كه رحمان است، و به همين جهت سبيل رحمتش را براى عموم بندگانش- بيان مى‏كند، آن سبيلى كه به همين جهت سبيل رحمت خاصه‏ اش... آن سبيلى كه...».

در مجموع نياز به اصلاح و بازنگرى در اسلوب ترجمه، اصطلاحات، تعبيرات، لغات و ترجمه آيات حس مى‏شود.

چاپ‏ها و نسخ ترجمه الميزان‏
ناشر ترجمه تا جلد دهم مؤسسه دارالعلم قم مى‏باشد، و از آن به بعد كانون انتشارات محمدى در تهران، عهده‏ دار آن گرديد، كه در 40 جلد و 38 مجلد آن را ارائه دادند.

ابتداى ترجمه قبل از سال 1344 هجرى شمسى آغاز و چاپ‏هاى متعدد آن تا سال 1364 ادامه داشت. در سال 1360 امتياز انتشار آثار مرحوم علامه طباطبائى« ره» از جمله تفسير الميزان و ترجمه آن توسط« بنياد علمى و فكرى استاد علامه طباطبايى» به انتشارات جامعه مدرسين حوزه علميه قم، واگذار گرديد، بدين جهت از سال 1363 تا 1367 ترجمه الميزان با چاپ جديد در 20 جلد( ترجمه هر جلد عربى در يك جلد انجام گرفته است.)، به بازار كتاب عرضه شد و از آن تاريخ نيز بارها توسط همين انتشارات، تجديد چاپ گرديد.
دفتر انتشارات جامعه مدرسين با اجازه مترجم محترم اقدام به موارد زير نموده است:

الف) ويراستارى ترجمه( شامل: اصلاحات دستورى، انشايى، علامت‏گذارى، غلطگيرى و تبديل بعضى جملات يا كلمات غير مصطلح).
ب) استخراج منابع، مدارك، آيات، روايات و منقولات.
ج) تهيه فهرست مطالب تفصيلى در هر جلد.
د) تهيه فهرست موضوعى كه مستقلا منتشر گرديد.
ه) انتقال ترجمه آيات ترتيبى مورد بحث از پاورقى به متن كتاب.( در چاپ‏هاى قبل ترجمه همه آيات در پاورقى بود.)

اين چاپ مقدمه‏ اى از آيت اللّه جوادى آملى، را در بردارد كه به مطالب ذيل پرداخته است:
- سيره تفسيرى علامه طباطبايى.
- شناخت قرآن.
- تفسير قرآن.
- تفسير قرآن به قرآن.
- ضرب قرآن به قرآن.
- ويژگى‏هاى تفسير مرحوم استاد علامه طباطبايى.
- آيات توحيدى يا غرر آيات.

مترجم محترم نيز در چاپ اوّل و دوم اين ترجمه، دو مقدمه كوتاه، از خود به يادگار گذاشته است.

اشتباهات چاپى در جابجايى صفحات‏
در چاپ جامعه مدرسين حوزه علميه قم به نظر مى‏آيد، بعضى جملات يك صفحه ناتمام است و به جمله آغاز صفحه بعد ارتباط چندانى ندارد. به عنوان نمونه جلد 1 ترجمه صفحه 538 و 539، جلد 1 عربى صفحه 358، در اين مورد صفحه 538 ترجمه اصلا ارتباطى با مطلب پايانى صفحه 537 ندارد و همچنين پايان صفحه شماره 538، ارتباط با آغاز صفحه 539 در ترجمه ندارد. در متن عربى نيز مطلب ترجمه شده در صفحه 538 فارسى اصلا وجود ندارد.

نمونه‏ هاى ديگرى نيز وجود دارد. البته قصد، بررسى اين موارد نبود، به طور تصادفى به آن برخورديم و جهت اصلاح به آن اشاره رفت.