کتاب شناسی تفسير روان جاويد
روان جاويد در تفسير قرآن مجيد
تأليف، مرحوم حاج ميرزا محمّد ثقفى تهرانى
آغاز تأليف « تفسير روان جاويد»، آن گونه كه مؤلّف در آغاز اشاره كرده، رمضان سال 1360 قمرى بوده است و بعد از وقفه اى چند ساله، سرانجام در 1383 قمرى به پايان رسيده است.
عنوان « روان جاويد در تفسير كلام مجيد» در محاسبه حروف ابجد با همان تاريخ برابرى مى كند. مؤلّف در ابتدا رويكرد كلّى تفسيرى خود را اينگونه توضيح مى دهد:« از جهات قرآن, جهتى را در نظر گرفتم كه براى آن نازل شده، و آن هدايت متّقين است».
دوم اينكه چون در تفسير، توجّه به احاديث مأثور ضرورت دارد و فهم بسيارى از آيات قرآنى جز در پرتو تبيين معلّمان وحى ممكن نيست، ايشان « تفسير صافى»، اثر مرحوم فيض كاشانى ( ضوان اللّه عليه) را ملاك قرار داده و روايات تفسيرى را از اين كتاب برگزيده است. سديگر آنكه مخاطب مؤلّف در اين تفسير، عموم هستند و براى آنكه به همه آنان نفع برسد « تا توانسته مطالب را تنزّل داده و عبارات را ساده نوشته است».
تأكيد مؤلّف بر اين سه عنصر اصلى و به ويژه عنايت به وجهه هدايتى قرآن، موجب شده است كه مؤلّف در مقام تفسير آيات از بحث هاى تفصيلى و تخصصّى، خصوصا بحث هاى فنّى و ادبى- كه در بسيارى از تفسيرهاى قديم رواج داشته است- فاصله بگيرد, امّا به مباحث علمى كلامى و فلسفى، تا آنجا كه به ابعاد هدايتى قرآن ارتباط دارد، بيشتر بپردازد.
روش كار بدين صورت است كه مؤلّف ابتدا يك يا چند آيه از يك سوره را مى آورد، آنها را ترجمه مى كند و سپس به تفسير مى پردازد. گاه نيز مطالبى را افزون بر تفسير آيه، با عناوين ايقاظ، شرح، ارشاد، تحقيق و... ارائه مى كند. در تفسير آيات، گذشته از تأكيدى كه بر نقل روايات بر پايه تفسير صافى دارد، مهمترين نكات مربوط به آيه را مطرح مى نمايد.
اين نكات و آنچه به صورت استطرادى ارائه مى كند، ممكن است درباره قرائت آيه، شأن نزول آن يا بحثى كلامى، فقهى، تاريخى و امثال آن باشد.
براى نمونه در تفسير آيه « مالك يوم الدّين» توضيح مىدهد كه فرق بين قرائت « مالك» و« ملك» در چيست و از نظر فقهى در قرائت نماز بهتر است هر دو صورت خوانده شود.
آنگاه به مناسبت توضيح كلمه « يوم» نظريه فقها را در خصوص تعيين نيمه شب شرعى مطرح مى كند, بحث مفصّل او درباره « آيه» قرآن و ملاك تشخيص و تعيين آن بحثى دلنشين است، به عقيده ايشان، هر آيه معرّف يك « واحد خطاب» است كه فرشته وحى بر رسول خدا القا كرده و آن حضرت نيز بى كم و كاست و حتّى با حفظ فاصله بين دو واحد، آن را بر مؤمنان و مخاطبان تلاوت مى كرده اند.
از اين رو چه بسا روى مى دهد كه يك مطلب در چند آيه تمام مى شود و اين بدان معناست كه آن مطلب در چند « واحد خطاب» القا شده است, بحثهاى كلامى و استدلالى مؤلّف درباره چگونگى اثبات معاد جسمانى و گزارش وى از برخى كوشش هاى اهل حكمت در تبيين استدلالى و عقلانى اين معاد و انتقاد او از برخى توضيحات حكما، با اين عبارت كه اين توضيحات « با ظواهر آيات و اخبار و كيفيّت مغروسه در اذهان متشرّعه كاملا وفق ندارد،
اگر چه انصاف آن است كه خيلى زحمت كشيده و مجاهدت نموده و تمام مشكوك و شبهات را دفع نموده اند»، از نمونه هايى است كه هم از آگاهى وافر مؤلّف در مباحث فلسفى حكايت دارد و هم روش و ديدگاه او را باز مى شناساند,
همچنين است بحثى مبسوط درباره عذاب دوزخ و خلود در آتش و نقد وى از نظريه ابن عربى در اين خصوص, در يك جا به مناسبت آيه« و لا تلقوا بايديكم الى التّهلكة» بحثى تذكارى درباره « تقيّه» و لزوم رعايت اين قاعده عقلايى- دينى پيش مى كشد و تأكيد مى كند كه « بر حسب فرموده حضرت امير عليه السّلام در نهج البلاغه، خداوند از علما اخذ ميثاق نموده است كه با ظلمه به هيچ وجه توافق ننمايند، چه رسد به تبعيّت و معاونت كه موجب سلب توفيق و انحراف از طريق هدايت و ترويج شرع خواهد بود».
در همين بحث است كه از مجاهدتهاى استادش مرحوم آيت اللّه حايرى يزدى ياد مى كند كه تحمّل ناملايمات نمود و در موقع هتك حرمت از خودش و حروم ائمه اطهار چه صبر و بردبارى بروز داد كه ما مبهوت و متحيّر شديم تا در ظرف چند سال ايران را از علم پر كرد».
ذكر اين نمونه از بحث مؤلف نيز بى وجه نيست كه ايشان به مناسبت بحث معاد بر تخصصى بودن شاخه هاى مختلف علوم دينى تأكيد مى كند و اينكه ورود به هر يك از اين شاخه ها نيازمند آگاهى از مباحث آنهاست و« هر علمى اهل و متخصّص و خبره دارد» و وظيفه فقها بيان احكام شرعيّه فرعيّه است و اين منصب را امام به آنها مرحمت فرموده است و مورد تقليد نيز، چنانكه علماى اعلام و فقهاى اسلام بيان فرموده اند، احكام فرعيه عملّيه است و در اصول دين و اصول فقه و نحو و صرف و لغت و موضوعات مستنبطه عرفى يا لغوى و موضوعات صرفه تقليد راه ندارد».
آنگاه نتيجه مى گيرد كه پرداختن به مسايل عقلى و پاسخگويى به پرسش هاى كلامى براى علما مستلزم وقوف بر اين مباحث است و آن « علاوه بر استعداد و عقل كامل، يك عمر زحمت و مجاهدت مى خواهد».
از اين دست مباحث استطرادى در اين كتاب كم نيست و بر ارزش و اعتبار آن افزوده است. مؤلف به مناسبت هاى مختلف از كتابهاى گوناگون نقل مطلب مى كند و وقوفش بر مباحث كلامى، فقهى و فلسفى كاملا آشكار است.
آرا و اقوال علما را با احترام نقل مى كند و از نقد علمى و استدلالى آنها ابا ندارد و به ويژه نسبت به استنباطات و بيانات مرحوم فيض كاشانى، كه روان جاويد، در واقع شرحى بر آن مى تواند تلقّى شود، بارها مناقشه كرده است.
مرحوم آيه اللّه آقا ميرزا يوسف ايروانى كه عهده دار تصحيح و مقابله چاپ نخست كتاب بوده است، در يادداشت خود بر كتاب، نكات ممتاز اين تفسير را بازگفته كه نقل همراه با تلخيص آن مىتواند پرتوى روشنتر بر اين اثر ارجمند بيفكند:
« آنچه اين بنده در حين اشتغال به تصحيح و مقابله آن كتاب، استخراج و ضبط نمودم جمعا ده مزيّت است، بدين قرار است: اهتمام به جنبه موعظه قرآن، اشتمال بر تحقيقات نو، احتوا بر بررسى هاى فقهى، اشتمال بر حقايقى كه به طرق غير عادى يافت شده است، تطبيق استادانه ظواهر آيات با ظواهر اخبار معارض، جمع بين روايات مختلف تفسيرى بر پايه روش فقهى و ذوق ادبى، ساده نويسى در عين داشتن معانى بلند، شرح و بيان تفسير شريف صافى، استقلال آيات از نظر تفسير و احتواى كتاب بر مطالب بكر.
مرحوم آيت اللّه رفيعى قزوينى نيز اين كتاب را « مشتمل بر معارف حقه و مواعظ حسنه و معانى دقيقه و حقايق رقيقه» مى دانسته است كه از ايجاز مخل و اطناب مملّ مبرّاست و براى عوام و خواصّ نفع بسيار دارد.
نسخه شناسى
روان جاويد سالها بود كه بعد از سومين طبع كتاب، اقدام جديدى براى چاپ اين اثر قيمّ صورت نگرفته و جاى خالى آن در ميان اهل علم آشكار بود و اينك به همّت فرزند مؤلف، جناب آقاى على ثقفى و با اهتمام نشر برهان، اين مهمّ انجام يافته است.
كتاب در پنج جلد، چاپى زيبا و چشم نواز دارد و در آغاز، علاوه بر مقدمه فرزند مؤلّف و گزارش او از سابقه اين تفسير، مقدمه مرحوم آيت اللّه ميرزا يوسف ايروانى و مرحوم آيت اللّه رفيعى قزوينى بر اين كتاب نقل شده است. در پايان جلد پنجم نيز قطعه هايى از اشعار مؤلّف نقل شده و سپس تصوير دست خطّ چند تن از مراجع تقليد آن روزگار كه همگى بر جايگاه بلند علمى و اجتهاد مرحوم آيت اللّه ثقفى تصريح كردهاند، گراور شده است.
از مقدمه فرزند مؤلّف دانسته مى شود كه ايشان متن تفسير را ويرايش كرده اند و البتّه، در حفظ شيوه نگارش مؤلّف و دقت در تطبيق ترجمه با آيات قرآن، تا آنجا كه ممكن بوده، كوشيده اند با اين همه از مقايسه اين چاپ با چاپ قبلى چنين فهميده مى شود كه ميزان تغييرات ترجمه آيات بسيار زياد است و شگفتا كه گاه از مقوله« شدرسنا» ست: مؤلف دانشمند كتاب در ترجمه آيه 20 سوره حديد، به حقّ واژه « كفّار» را به « كشاورزان» ترجمه كرده و سپس در تفسير نيز دلايل اين انتخاب را توضيح داده است،
امّا در ويرايش چهارم، برجاى كشاورزان،- احتمالا به تبع برخى مترجمان قرآن- كفّار گذاشته اند كه درست به نظر نمى رسد. ديگر اينكه نسبت به كتابى با اين ارزش، حقّ آن بود كه كار تحقيق درباره منقولات آن با دقّت انجام گيرد و نمايه موضوعى و اعلام براى آن فراهم گردد.
براى ناشر و محقق محترم توفيق بيشتر را از درگاه خدا طلب مى كنيم.
جستجو
دیگر سایت های موسسه
