کتاب شناسی نهج البيان عن كشف معانى القرآن

اثر محمد بن الحسن الشيبانى
مؤلف در مقدمه كتاب، نام خود را متذكر نشده كه اين خود موجب گرديده است عده ‏اى در مورد نام وى اختلاف نمايند. حاجى نورى در خاتمه مستدرك الوسائل و در دار السلام و سيد حسن صدر در تأسيس الشيعة از مؤلف به عنوان محمد بن حسن شيبانى استاد شيخ مفيد محمد بن محمد بن نعمان( م: 413 ه. ق) كه ساكن مصر بوده، نام برده ‏اند. اين نسب را مرقومه پشت برگ اول نسخه كتابخانه مركزى تأييد مى‏ كند.

از مقدمه نسخه چنين بر مى‏ آيد كه مؤلف شيعه اماميه بوده و در مواردى از تبيان شيخ طوسى( م: 460 ه. ق) نقل نموده است. ولى صرف نظر از اينكه مؤلف، كتاب خود را به كتابخانه « المستنصرية» عباسى- و يا فاطمى- اهداء و از خلفاى راشدين و بنى العباس به نيكى ياد نموده است، به لحاظ اينكه وى در موارد زيادى از تبيان شيخ طوسى كه شاگرد شيخ مفيد بوده، نقل مى ‏نمايد، در انتساب اين كتاب به مؤلف واقعى آن ايجاد شك و ترديد شده است، به نحوى كه صاحب الذريعه بيان داشته كه مؤلف « نهج البيان عن كشف معانى القرآن» استاد شيخ مفيد نبوده و ظاهرا با « الكشف و البيان» ثعالبى اشتباه شده است.

مؤلف در اين تفسير ابن عباس را مى‏ ستايد و بسيار از تفسير او مى ‏آورد، و گويا مى‏ خواهد از مستنصر دلى به دست بياورد، چنانكه درباره عباسيان مى‏ گويد « الخلفاء الراشدين من بنى العباس« سقى الله ضريحه و ضرايحهم صوب الرضوان» و در همينجاست كه از« مؤيد بن المتوكل» ياد مى ‏كند. چنين گمان مى ‏رود كه اين تفسير براى مستنصر خليفه عباسى( 623- 640 ه. ق) نوشته شده است نه مستنصر فاطمى، زيرا كسى كه ‏براى چنين خليفه ‏اى تفسير مى ‏نويسد هرگز عباسيان را نمى‏ ستايد.

انگيزه تأليف     
مفسر در مقدمه تفسير مى ‏نويسد: در دوران جوانى، زمانى كه نشاط علمى بيشترى داشتم، در ذهنم خلجان مى‏ كرد كه اى كاش بخشى از معانى، اسباب النزول و غريب قرآن را جمع آورى مى‏ نمودم، در مباحث دوستانه با علما، وقتى اين امر مطرح شد، مرا تشويق به آن نمودند، بدين ترتيب تحقيق آن را آغاز كردم.

اقوال بسيارى از مفسرين را مطالعه كردم، مشاهده نمودم كه اختلاف فراوانى در آنها وجود دارد كه سبب تحير افراد و تباين اقوال مى‏ گردد و نيز منشا اختلاف تفسير به راى و نظر و مذهب خود بود، منتهى در نهايت آن را به صحابى يا تابعى نسبت مى‏ دادند. تصميم گرفتم تفسيرى بنويسم كه موارد اختلاف را كنار گذاشته و مطالبى كه داراى فايده ‏اى براى علماء و خوانندگان قرآن بود، انتخاب نموده و روايات اهل بيت «عليهم السلام» را بر آنها افزودم.

معرفى تفسير و منابع آن     
نام كامل آن« نهج البيان عن كشف معانى القرآن» است. اين اثر تفسيرى ادبى، مأثور موجز و استوار مى‏ باشد. همچنين به ذكر پاره ‏اى از موارد ناسخ و منسوخ، احكام و عبادات شرعيه، اسباب النزول و سخنان لغويان پرداخته است.

ايشان از بسيار پرداختن به مباحث دستورى و قراءات و نيز بواطن و اسرار پرهيز كرده و بنا را بر اختصار و اقتصار گذارده است. هدف او تفسير كل قرآن بوده، امّا به تفسير شمارى از آيات نپرداخته زيرا معتقد است، معناى آنها از ظاهرشان دانسته مى‏ شود.

چندان از كلبى نقل مى‏ كند، كه گمان مى‏رود تفسيرش را در اختيار داشته است، از شيخ مفيد، سيد مرتضى، شيخ طوسى، به احترام نام برده و بسيارى از تبيان سود جسته است. از كلينى، رمانى، جبّائى، طبرى، زجاج، صاحب النظم، عبد الغنى، حلبى، قتيبى، فرّاء، جعدى، ابراهيم بن محلز، ابن انبارى، كتاب الزاهر، و كتاب التخليص ياد شده است. گذشته از لغويان و نحويان و مفسران قديم كه بسيار از سخنان آنها در اين تفسير آمده است از منابع روايى او كافى، اختصاص، معانى الاخبار، علل الشرايع تفسير امام حسن عسكرى( ع)، تفسير قمى، عيون الاخبار و... مى‏ باشد.
اين تفسير از منابع مهم تفسير« البرهان» سيد هاشم بحرانى و نيز تفسير الميزان در نقل روايت مى ‏باشد.

روش تفسير
ابتداى هر سوره با ذكر نام آن، مكى، مدنى يا مورد اختلاف بودن آن را ذكر و تعداد آيات را بيان مى ‏كند. (آيات سوره بقره را 290 مى‏ داند. امّا در شمارش همان 286 را رقم زده است.) سپس به ذكر فضل سوره (در بعضى موارد) با نقل روايت مى‏ پردازد. به وجه تسميه سوره و نامهاى ديگر آن اشاره داشته، اقوال مختلف را ذكر مى ‏نمايد.

پس از آن به تفسير فرازهاى مختلف آيات مى‏ پردازد، در اين بخش ابتدا لغات، معانى و در برخى موارد اشتقاق آنها را بازگو مى ‏نمايد و در مرحله بعد به شرح آنها به طور مستقل يا به نقل از مفسرين و يا با ذكر روايت، پرداخته و با بيان نام افراد، منقولات خود را منتسب مى ‏نمايد.

به گونه مستقيم از مجاهد، مقاتل، قتاده، عكرمه، وهب، ابو عبيدة و سدّى اقوال را نقل مى ‏كند. در تبيين معانى لغوى از اشعار عرب نيز استفاده مى ‏نمايد.( مانند ج 1 ص 86 در معناى« الصلاة» آيه 3 سوره بقره).

شرح فرازهاى آيات را گاهى با كمك از آيات ديگر و يا روايات پيامبر( ص) و اهل بيت« عليهم السلام» پس مى ‏گيرد.( مانند ج 1 ص 87 آيه 3 سوره بقره و صفحه 89). بيان معانى ديگر الفاظ مشترك را، در قرآن از نظر دور نداشته، هر يك را با مورد خود مشخص مى‏ نمايد.( مانند ج 1 ص 87 بيان وجوه مختلف« الصلاة» در قرآن كه شامل معناى رحمت از خدا، الصلاة از ملائكه، الصلاة از مردم، الصلاة در عرف شرع مى‏ گردد)

مفسر در مقدمه خود مى ‏نويسد كه: بناى خود را بر دورى از ذكر اقوال مختلف و متفاوت مفسران نهاده است، اما با اين حال خود، ناچار از ذكر اقوال مى‏ گردد.( مانند آيه 224 سوره بقره ج 1 ص 297 مى‏ فرمايد قيل فى معنى الآية، ثلاثة اقوال: و به ذكر اقوال مى‏ پردازد.) مفسر اسباب النزول را نيز از موضحات آيات دانسته، با اشاره و نقل آن مطلب خود را تكميل مى ‏نمايد.( مانند ج 1 ص 241 آيه 178 سوره بقره.)

شيوه تحقيق و مقدمه مؤلف
محقق محترم آقاى حسين درگاهى در ضمن مقدمه تحقيق، به جمع آورى نسخه ‏هاى تفسير، محل و رمز آنها، و تلاش در تلفيق نسخ جهت ارائه متنى صحيح از تفسير، اشاره دارد.

ايشان در پاورقى‏ هاى خود به موارد ذيل پرداخته ‏اند:
الف) ذكر مصادر اصلى احاديث( و در صورت نيافتن آن، به مصادر متأخر آدرس داده‏ اند.)
ب)- مصادر اصلى اقوال نقل شده توسط مفسر.
ج) آدرس آيات د) آيات تفسير نشده.
ه) بيان احاديث موافق اقوال ذكر شده توسط مفسر.
ط) مشخص كردن مواردى از اقوال، روايات و نسبتهايى كه در منابع خود پيدا نشده ‏اند.

مفسر در دو مقدمه مباحثى را مطرح كرده ‏اند، در مقدمه اول انگيزه تأليف، كليات روش تفسيرى، ضرورت استفاده از روايات پيامبر( ص) و ائمه( ع) در تفسير، را بازگو مى نمايد. و در مقدمه‏ اى ديگر طى چند فصل، بحثهاى مختلفى را مطرح كرده است، از جمله: كتب انبياء گذشته و تعداد آنها، رواياتى راجع به تعداد آيات، سور و كلمات قرآن، بحثى در سبعة احرف، اشتقاق قرآن و معناى آن، ما يشتمل عليه القرآن، ذكر برخى حقايق قرآن مانند، حقيقت امر، نهى، نسخ، محكم، متشابه، ضلال، هدى ختم، تقدير، كفر، جعل، قضا، مطلق، مجمل، عام، خاص، فتنه، مقيد، حقيقت، مجاز، و...

نسخه ‏شناسى
نسخه ‏هاى موجود:
1-  نسخه ‏اى در كتابخانه دانشكده حقوق تهران به شماره 218 ج موجود است. و تاريخ نسخ آن به سال 953 ق مى ‏رسد. كه در ص 497 فهرست كتابخانه معرفى شده است.
2-  نسخه ‏اى در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، به شماره 57 موجود است كه در ج 1 ص 237 فهرست، معرفى شده و تاريخ كتابت آن به 1102 ه. ق مى ‏رسد.
3- نسخه ديگر به صورت ملحض اين تفسير در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران موجود است كه به شماره 7116 ثبت شده و در ج 16 ص 458 فهرست آن، معرفى شده است.
4-  نسخه ‏اى كه در سال 664 كتابت شده است و در دانشكده الهيات تهران به شماره 189 ثبت و در ج 1 ص 826 فهرست آن، معرفى شده است.
5-  نسخه‏ اى در دانشكده ادبيات دانشگاه تهران موجود است كه در فهرست آن( ج 5 ص 307) معرفى شده و تاريخ كتابت آن به 1108 ه. ق مى‏ رسد.
6-  نسخه ‏اى در ضمن مخطوطات قرن يازدهم در كتابخانه مدرسه شهيد مطهرى( سپهسالار سابق) تحت شماره 5233 موجود بوده و در ج 5 ص 531 فهرست آن معرفى شده است.
7-  نسخه ‏اى خطى در دانشكده ادبيات اصفهان به شماره 16997 و تاريخ نسخ آن 1108 ق مى‏ باشد.
8-  نسخه موجود در كتابخانه آيت ا... مرعشى نجفى در قم به شماره 6739 و تاريخ نسخ آن به سال 1201 ق مى‏ باشد.

اين تفسير با استفاده از برخى نسخ ياد شده با تحقيق و اشراف استاد حسين درگاهى تاكنون فقط جلد اول اين تفسير كه تا پايان سوره بقره مى ‏باشد توسط بنياد دائرة المعارف اسلامى در تهران به سال 1413 ق مطابق 1992 ميلادى در چاپخانه سازمان نشر و چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، به چاپ رسيده است.

تصوير چند صفحه از نسخه‏هاى متفاوت اين تفسير در پايان جلد 1 تفسير موجود مى‏ باشد.
تلخيص اين تفسير به نام« مختصر نهج البيان» به دست« محمد بن على النقى الشيبانى» انجام گرفته و نسخ خطى آن موجود است.