جايگاه زهد، جهاد و عمل صالح همراه ايمان در معتقدات شيعه چگونه جايگاهى است؟

جواب اجمالى:
طبق نظر تحقيق ايمان يك امر قلبى و نفسى است اگر چه بعضى اقرار و عمل صالح را به آن افزوده اند.
عمل صالح: اگر چه ايمان يك امر قلبى است ولى تكامل و ارتفاع درجه ايمان در گرو عمل صالح است، چرا كه ايمان بدون عمل صالح همچون درخت بى ثمر است.
جهاد: يكى از زير مجموعه هاى عمل صالح و از فروع مهم دين در نزد شيعيان است. شاهد بر آن علاوه بر آيات و روايات وارده از معصومين است.
زهد: زهد به معناى بى رغبتى به دنيا است و در نزد شيعيان منزلت و جايگاه والايى دارد، شاهد بر آن سيره عملى و قولى ائمه (عليهم السلام) است.
جواب تشريحى:
در ابتدا بايد بيان شود كه ايمان از ماده «أمن» به معناى سكون و آرامش (ضد خوف) است1.
و تعريف آن عبارت است از «قرار گرفتن اعتقاد در قلب به نحوى كه صاحب ايمان از ريب و شك كه آفت اعتقادند در امان است»2.
از اينجا روشن مى شود كه ايمان يك امر قلبى و نفسى است و اگر چه بعضى اقرار زبانى و عمل صالح را هم جزئى از ايمان دانسته اند و آنها را به تعريف افزوده اند3، ولى نظر تحقيق اين است كه ايمان همان اعتقاد و تصديق قلبى است چنان كه از معنا و تعريفى كه بيان شد اين مطلب استفاده مى شود و تعدادى از آيات قرآن گواه بر اين مطلب است از جمله: "ولما يدخل الايمان فى قلوبكم"4 هنوز ايمان وارد قلبهاى شما نشده است.
و "اولئك كتب فى قلوبهم الايمان"5 آنان (كسانى كه به خدا و روز رستاخيز ايمان دارند) كسانى هستند كه خدا ايمان را بر صفحه دلهايشان نوشته.
البته ممكن است دليل كسانى كه اقرار زبانى و عمل صالح را جزء ايمان دانسته اند و آن دو را در تعريف به اعتقاد قلبى افزوده اند، بعضى از روايات باشد همچون "الايمان معرفة بالقلب و قول باللسان وعمل بالاركان"6 «ايمان عبارت است از معرفت و اعتقاد قلبى و قول و اقرار زبانى و عمل صالح بوسيله اركان و اعضاى بدن»
ولى بايد توجه شود كه اين گونه روايات در صدد تعريف ايمان نيستند، بلكه براى بيان مقاصد ديگرى هستند مانند اين كه: ترتّب آثار ظاهرى ايمان منوط به اقرار زبانى است، و ذكر عمل صالح ردّى بر قول گروه مرجئه است كه معقتد بودند عمل در سعادت انسان دخالتى ندارد و اعتقاد و تصديق قلبى كافى است.7
حال با توجه به مطالب بيان شده به رابطه هر كدام از عمل صالح، جهاد و زهد با ايمان مى پردازيم:
عمل صالح: اگر چه ايمان فقط اعتقاد و تصديق قلبى است، ولى ايمان حقيقى داراى مراتب است "اولئك هم المؤمنون حقاً لهم درجات عند ربهم"8 پايين ترين مرتبه ايمان، همان اعتقاد قلبى است. ولى تكامل و ارتفاع ايمان در گرو انجام اعمال صالح است چرا كه عمل صالح نسبت به ايمان همچون ثمر و ميوه نسبت به درخت است و ايمان بدون انجام اعمال صالح چونان درختى بى ثمر است، پس اعمال صالح نشانگر صلابت و سلامت درخت ايمان است.9 شاهد بر اين مطلب آياتى از قرآن كريم است كه در آنها عمل صالح همراه ايمان ذكر شده از جمله: "من آمن باللّه واليوم الاخر و عمل صالحاً فلا خوف عليهم" 10«كسانى كه به خداوند يگانه و روز جزا ايمان بياورند و عمل صالح انجام دهند ترسى بر آنها نيست» البته ممكن است كسانى كه عمل صالح را جزء ايمان مى دانند منظورشان مراتب بالاى ايمان باشد كه عمل صالح را بطور قطع به دنبال دارد و آنان كه ايمان را بدون عمل صالح تعريف مى كنند منظورشان مراتب پايين ايمان باشد كه ممكن است در اين مرتبه شخص مرتكب گناه و معصيت شود.
جهاد: جهاد يكى از زير مجموعه هاى عمل صالح و از فروع مهم دين در نزد شيعيان به شمار مى رود و در آيات بسيارى از قرآن كريم و روايات وارده از معصومين (عليهم السلام) اهميت و جايگاه آن بيان شده. آياتى كه در آنها جهاد در كنار ايمان قرار گرفته از جمله:"ان الذين آمنوا و الذين هاجروا و جاهدوا فى سبيل الله اولئك يرجون رحمة الله"11 «همانا كسانى كه ايمان آوردند و براى خدا هجرت كردند و در راه خدا جهاد كردند به رحمت خداوند اميد دارند»
و "وجاهدوا فى سبيله لعلكم تفلحون"12 «در راه خداوند جهاد كنيد تا رستگار شويد»
همچنين امير بيان على (عليه السلام) مى فرمايند: "ان الجهاد باب من ابواب الجنة"13 «همانا جهاد در راه خدا درى از درهاى بهشت است» و روايات بسيار ديگرى كه ذكر آن در اين مقال نمى گنجد.
پس روشن شد كه جهاد به عنوان يكى از مهم ترين اعمال صالح اگرچه جزئى از ايمان نيست ولى سهم بسزايى در ارتقاع و تكامل آن دارد
زهد: زهد در لغت به معناى بى رغبتى و حريص نبودن به دنيا است.14 و از نظر شيعيان جايگاه و منزلت بالايى دارد و در سايه زهد و بى رغبتى به دنيا انسان مؤمن مى تواند درجات تكامل و ترقى را بپيمايد، شاهد بر اين مطلب سيره عملى و قولى ائمه (عليهم السلام) درباره زهد است. به عنوان مثال در جاى جاى نهج البلاغه على (عليه السلام) از زهد و ورع و بى رغبتى به مظاهر و جاذبه هاى دنيوى سخن مى گويد از جمله: «الزهد ثمرة الدين»15 «زهد نتيجه و ميوه دين است» و «الزهد اساس اليقين»16 «زهد ريشه و اساس يقين است».
پس روشن شد كه زهد در اعتقادات شيعى، راهكارى مناسب براى روى آوردن به اعمال صالح و تكامل بخشيدن به درجات ايمان است.

• 1. ابن منظور، لسان العرب، ذيل ماده «أمن».
• 2. علامه طباطبائى، تفسير الميزان (اعلمى للمطبوعات) ج 1، ص 45.
• 3. نصيرالدين طوسى، قواعد العقائد، تحقيق ربانى گلپايگانى (مؤسسه امام صادق (عليه السلام)) ص 144
• 4. سوره حجرات، آیه14.
• 5. سوره مجادله، آیه 22.
• 6. شيخ صدوق، خصال (جامعه مدرسين) ج 1، باب الثلاثه، ح 229، ص 178.
• 7. قواعد العقائد، همان، ص 148، پاورقى شماره 4.
• 8. سوره انفال، آیه 4.
• 9. ر، ك: تفسير نمونه، ناصر مكارم شيرازى (دار الكتب الاسلاميه) ج 1، ص 142.
• 10. سوره مائدة، آیه 69.
• 11. سوره بقره، آیه 218.
• 12. سوره مائده، آیه 54.
• 13. نهج البلاغة، خطبه 27.
• 14. ابن منظور، لسان العرب، ذيل كلمه زهد
• 15. غرر الحكم، 6045.
• 16. غرر الحكم، 6048.