پرداخت ادبی به امامت؛ ابتکار علامه امینی

گروه حوزه‌های علمیه: سردبیر مجله کتاب شیعه با بیان اینکه پژوهش‌های مرتبط با موضوع امامت به عنوان رکنی از ارکان اعتقادی شیعه نباید منحصر به پاسخگویی به شبهات باشد به ابتکار علامه امینی پرداخت و تاکید کرد: ابتکار الغدیر، پیگیری امامت در بستر ادبیات عرب است.

عبدالحسین طالعی، سردبیر مجله کتاب شیعه در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) در پاسخ به سؤالی در مورد مهمترین ویژگی‌ها و اهمیت کتاب شریف الغدیر گفت: کتاب‌هایی که پیش از الغدیر درباره امامت نوشته شده، امامت را عمدتا در بستر حدیثی یا کلامی یا تلفیقی از این دو رویکرد بررسی کرده‌اند و انصافا در نوع خود شاه‌کارهایی آفریدند؛ کارهایی مثل: ضیاء العالمین (مولی ابوالحسن شریف عاملی)، احقاق الحق (شهید قاضی نورالله شوشتری)، دلائل الصدق (شیخ محمدحسن مظفر)، المراجعات (سید شرف الدین عاملی)، تعلیقات احقاق الحق (آیة الله مرعشی)، عبقات الانوار (میر حامد حسین هندی)، غایة المرام (سید هاشم بحرانی) فقط نمونه‌هایی از این مجموعه‌اند که هر یک در نوع خود شاه‌کاری است و گفتارهایی می‌طلبد.

طالعی تصریح کرد: ابتکار الغدیر، پیگیری امامت در بستر ادبیات عرب با استفاده از مطالب شاعران شیعه امامی و زیدی و سنی با مذاهب مختلف و مسیحی و ... است که البته با مباحث علمی حدیثی و تاریخی و کلامی و فقهی و کتاب‌شناسی و تراجم‌نگاری در آمیخته و منظومه‌ای زیبا و ابتکاری تحویل داده است.
این محقق و نویسنده حوزه در پاسخ به سؤالی در مورد زحماتی که نویسنده الغدیر برای مستندکردن مطالب خویش تحمل کرده است، بیان کرد: پژوهشگر امروزی در دنیای انفجار اطلاعات و فضای دسترسی باز به همه گونه منابع با راهیابی آسان به کتاب‌های خطی و چاپی شرق و غرب عالم زندگی می‌کند از این رو باید به مدد مطالعات تاریخی و نشستن پای صحبت‌های پیرمردان وادی تحقیق تا حدی خود را به دنیایی گذشته ببرد.

وی ادامه داد: در گذشته اولا بیشتر منابعی که امروز چاپ شده و حتی الکترونیک در دسترس است، خطی بود و فهرست‌ نسخه‌های خطی به این صورت در اختیار نبود، یعنی نه تنها اصل کتاب در اختیار نبود، که خبر آن را فقط معدودی از محققان داشتند.

وی افزود: همچنین در گذشته کتابخانه‌های عمومی به معنای فعلی چندان زیاد نبود و شمار زیادی از منابع مهم در تملک افراد و خاندان‌ها بود با دشواری‌های دستیابی به آن‌ها که در ضمن خاطرات گذشتگان می‌شنویم و گاهی به قدری سخت می‌نماید که باور آن مشکل می‌آید.

طالعی بیان کرد: امروز کمتر محقق مستقلی می‌توان یافت که وابسته به یک مرکز یا دانشگاه یا حوزه علمیه‌ای نباشد، بلکه کمتر پژوهشی بدون چنین حمایتی قابل تصور است و این در حالی است که علامه امینی با آن همه سفرهای تحقیقی و تبلیغی و ... خود، یک امت بود.

این محقق و پژوهشگر عنوان کرد: امروز در مورد پژوهش می‌گویند یا جمعی است یا اگر فردی است، به تنزل و سطحی‌گرایی سقوط کرده است اما در مورد الغدیر چنین نیست زیرا هم یک تنه انجام شده و هم ژرفایی مباحث آن پس از گذشت چند دهه هنوز قابل توجه است.

وی تاکید کرد: بیشتر تحقیقات ایشان، مبتنی بر نقل قول از منابعی است که محقق می‌آورد بدون اینکه به حواشی آن توجه کند؛ مثلا گاهی نویسنده‌ای مطلبی در جلد دوم کتابش می‌آورد، ولی در جلد پنجم کتابش آن را ضعیف می‌داند لذا وظیفه محقق امروز این است که به چنین حواشی توجه کند.

وی ادامه داد: فرزند دانشمند علامه امینی از قول پدر بزرگوارش برایم نقل کرد که تا زمانی که تمام یک دوره کتاب را نمی‌خواند (گاه تا بیست مجلد) یک جمله از آن نقل نمی‌کرد؛ این اهتمام و عمیق‌نگری را با نقل‌های سطحی زنجیره‌ای از سایت‌ها بدون دقت به اینکه مطلب نقل شده درست است یا نه را مقایسه کنید و همین پدیده یکی از عوامل کرامت‌سازی برای برخی شخصیت‌ها شده است.

سردبیر مجله کتاب شیعه در پاسخ به این سؤال که چه عاملی سبب شد تا علامه امینی به نوشتن این اثر روی بیاورد و آیا قبل از آن کاری در مورد امامت صورت نگرفته بود؟ اظهار کرد: صائب می‌گوید: یک عمر می‌توان سخن از زلف یار گفت/ در بند آن مباش که مضمون نمانده است. امامت رکن اصلی حیات دینی و دنیایی انسان است؛ بنیانی فراتر از هر فرقه و دین و گرایش و رویکرد، که مبنای حیات طیبه به شمار می‌رود لذا رویکردهای ابتکاری زیادی در آن راه دارد و رویکرد ادبی به موضوع غدیر، ابتکار اصلی علامه امینی بود، رویکردی که هنوز جای آن در پژوهش‌های امامتی کمتر دیده می‌شود.

پژوهش‌های مرتبط با امامت منحصر به شبهات نشود/ پرداخت ادبی به امامت؛ ابتکار علامه امینی
سردبیر مجله کتاب شیعه در پاسخ به این سؤال که وظیفه امروز محققان حوزه در تبیین و آگاهی‌بخشی به مقوله امامت و نحوه تعامل با اثاری مانند الغدیر چیست؟ تصریح کرد: متأسفانه فضای امروز حوزه و دانشگاه، به شدت درس محور است یعنی به جای اینکه پژوهش همراه با آموزش به عنوان دو بال ترقی علمی و دینی مطرح باشد، فقط مبتنی بر درس‌های رایج است در حالی که امامت رکن استوار دین است
این محقق و پژوهشگر دینی بیان کرد: محدث نوری در یکی از نامه‌های خود به میر حامد حسین، صاحب عبقات‌الانوار می‌نویسد که اگر اشتغال من به کتاب مهم مستدرک الوسائل نمی‌بود، حق آن بود که من تمام وقت و امکانات خود را برای کمک به کار تو باید به کار می‌گرفتم، زیرا مهمترین رکن دین همین بحث امامت است.

سردبیر مجله کتاب شیعه ادامه داد: این نکته مغفول، همان است که امام رضا علیه السلام در خطبه جاودانه امامت می‌فرماید:
«إنّ الإمامة اُسّ الإسلام النّامی و فرعه السامی».
البته ما متأسفانه اهمیت مطلبی را درک نمی‌کنیم مگر هجومی بر آن ببینیم.

این محقق اظهار کرد: در بررسی‌های تاریخی می‌بینیم که مثلا پژوهش و نگارش مستقل درباره حجاب، از زمانی آغاز شد که هجوم فرهنگ رضاخانی در برابر حجاب، این فرع فقهی را زیر سؤال برد. به عبارت دیگر، نداشتن فرهنگ آینده‌نگری سبب می شود که فردا را نبینیم و به سؤال‌های مقدر آینده نیاندیشیم البته آثاری همانند آنچه در جواب سؤال اول ذکر شد، از این حکم مستثنی است.

طالعی تاکید کرد: به هر حال، پژوهش درباره امامت نباید منحصر به رفع شبهه یا پاسخ‌های موردی باشد البته خوشبختانه در سال‌های اخیر با تأسیس بنیاد امامت و پیگیری این مهم در چند عرصه همزمان شامل؛ آموزش، پژوهش، تربیت، ترویج و ... تا حدی در پر کردن این خلأ کوشیده است، ولی هنوز جای کارهای جدی‌تری هست.

طالعی با اشاره به شخصیت علامه امینی و تاثیر ابعاد شخصیتی وی در توفیقات کتاب شریف الغدیر عنوان کرد: در مورد شخصیت علامه امینی کارهای جدی اندک و کارهای سطحی فراوانی انجام شده است البته آثار اساتیدی همچون محمدرضا حکیمی و علی ابوالحسنی و سید محمد صادق بحرالعلوم در شمار کارهای گروه اول است که با احساس مسئولیت نوشته شده است.

این محقق و پژوهشگر اظهار کرد: البته چهار فرزند علامه امینی که خوشبختانه همه دانشور و ولایی و ادامه‌دهنده راه پدر هستند چه مرحوم شیخ رضا و مرحوم شیخ هادی و چه شیخ احمد و دکتر محمد همه در یک مطلب متفق‌اند و آن اینکه از امینی کمتر بگویید، و بیشتر از آن از راهی بگویید که امینی خود را فدای آن کرد و این عامل و عوامل دیگر سبب شده که کمتر درباره شخصیت علامه امینی و جنبه‌های گوناگون آن سخن گفته شود.

این محقق حوزوی با اشاره به جنبه‌های قرآن‌پژوهی علامه امینی بیان کرد: کتاب «المقاصد العلیة فی المطالب السنیة» را علامه امینی در سال‌های اقامت در تبریز و اوایل ورود نجف نوشته است، زمانی که نگارش الغدیر را تازه آغاز کرده بود؛ این کتاب، شامل چهار رساله تفسیری در تفسیر چهار آیه قرآنی است.

سردبیر مجله کتاب شیعه عنوان کرد: از این کتاب ارزشمند، تنها یک نسخه بر جای مانده است که در اختیار یکی از شاگردان و دستیاران علامه امینی یعنی محقق کتاب‌شناس مرحوم سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی بود، در حالی که کمتر کسی از آن خبر داشت که البته فرزند محقق طباطبایی جناب دکتر سید محمد طباطبایی آن را تحقیق کرده و به سال ۱۳۹۲ منتشر کرد.

وی با بیان اینکه ترجمه فارسی این کتاب نیز توسط بانوی فاضل دختر محقق طباطبایی انجام شده و ویرایش آن رو به اتمام و در دست نشر است ادامه داد: یکی از مباحث مهم این کتاب، بحث مهم عالم «ذر» است که علامه امینی مبتنی بر آیه ۱۷۲ سوره اعراف و حدود صد و پنجاه حدیث معتبر و مباحث تفسیری ارزشمند، به بررسی و نقد دیدگاه‌های تفسیری مفسران قدیم و جدید مانند سید مرتضی و شیخ مفید و طبرسی پرداخته است.

سردبیر مجله کتاب شیعه بیان کرد: همزمان با نشر این کتاب، جلسه رونمایی مفیدی در قم برگزار و همزمان با آن مجموعه مقالات «امین شریعت» منتشر شد، چنان‌که پس از آن نیز شماره ۳۸ فصلنامه سفینه ویژه علامه امینی به بازار آمد.

وی افزود: در هر دو منبع، مقالات مفیدی در باره علامه امینی و آثارش به ویژه کتاب المقاصد العلیه نوشته شده که اهل تحقیق می‌توانند به آن رجوع کنند.

طالعی بیان کرد: به هر حال در حدیث شریف این مضمون آمده که معلم، در حکم پدر است و انسان باید در برابر او مانند پدر انجام وظیفه کند لذا امیدواریم این انجام وظیفه، اولا منحصر به افراد خاصی نماند، و ثانیا به ایام مناسبتی و سالگرد و مانند آن‌ها محدود نشود.

یادآور می‌شود، علامه امینی در سال ۱۲۸۱ه. ش در یکی از روستاهای شهرستان سراب و در خانواده‌ای سرشناس دیده به جهان گشود و در چنین روزی در سال ۱۳۴۹ هجری شمسی دارفانی را وداع گفت.